In Abschnitte eingeteilte Kommentare Baldis zu den Originalauszügen von Aristoteles.

  ¶   1

Physiognomonica traditurus Aristoteles, hoc est contemplaturus signa quaedam in corpore apparentia quibus humanae inclinationes ac mores probabiliter cognosci possunt, in hoc capite docet physiognomiam, nempe naturae, hoc est inclinationum humanarum per signa externa cognitionem, reperiri, et possibile esse quod aliquis ex signis in corpore existentibus animae corpus humanum conformantis inclinationes ac dispositiones cognoscat.

  ¶   2

Hoc ut faciat suscipit tanquam principium quod animae sequuntur corpora, hoc est affectiones animae sunt tales qualia sunt corpora quae ab anima informantur, siquidem affectiones corporis videmus animam mutare, et ut dicitur, alterare;quod etiam ex aliqua parte consentire videtur ei quod dicebat Galenus, animi mores temperaturam corporis sequi, idemque etiam primo De anima ipse Aristoteles sentit. Causa autem quod anima et corpus, cum simul juncta sunt, adinvicem compatiantur est quoniam sunt ut materia et forma, quae duo sunt ad aliquid secundum esse; in his autem quae sunt ad aliquid, facta mutatione in uno, necesse est et alterum mutari, ut dicitur octavo Physicorum; sunt igitur compositi affectiones quaecunque in animali apparent, quamvis aliae magis ad corpus, aliae ad animam spectare videantur.

  ¶   3

Affectiones et passiones corporis dico accidentia totius corporis vel partium ipsius secundum quae melius vel pejus obire potest munia et operationes quarum natum est esse instrumentum. Animae vero affectiones appello ea accidentia quibus anima sic vel aliter ac determinato quodam modo utitur corpore vel corporeis partibus ad certam operationem peragendam. Sicuti igitur ad secandum vel dolandum requiritur sector et serra, et qualis sector et serra, talis est sectio, et pro ratione bonitatis serrae feliciter magis vel minus secat lignum sector, sic de anima et corpore sentiendum ex his quae dicta sunt videtur.

  ¶   4

Quod dixerat Aristoteles declarat, nempe animam sequi corpus, hoc est animam alterari ab alterationibus corporis, et ut sic dicam, simul pati; probatque hoc suum dictum, scilicet passiones corporis mutare et alterare animam, a posteriori, quod solet facere in propositionibus quae fere per se notae sunt. Dicit igitur: ebrietates et morbi ceu phrenesis et lethargus sunt passiones et alterationes corporis; ebrietates autem et phreneses mutant animam, cum de prudente et gravi insanam et imprudentem ac vanam faciant; ergo passiones corporis animam alterant et immutant, quod fuerat probandum. Nulli autem dubium est ebrietatem et phrenesim vel lethargum esse passiones corporis, nam et corpora his affectibus laborantia medicamentis malos humores ducentibus purgantur, et purgata melius se habent, hominesque non solum secundum corpus, sed etiam secundum animam sanitatem acquirunt.

  ¶   5

Conversam praedictae propositionis sive oppositam docet, quae est: passiones et alterationes animae mutant etiam corpus, hoc est qualis anima, tale corpus, quod de simia dicebat ille, ridiculam animam ridiculum corpus sibi ascivisse. Ratio et causa hujus dicti eadem est quae superioris, sunt enim materia et forma corpus et anima, haecque secundum esse appellantur correlativa, quare facta in uno mutatione fit etiam et in altero, ut octavo Physicorum probatur. Item a posteriori: amores, timores, dolores sive tristitia, et voluptas, hoc est laetitia, sunt passiones animae, secundum animam enim timemus et amamus tanquam principium; in his autem corpus mutari et pati videmus, timentes enim pallent et loco stare nequeunt, sed et tristes demittunt vultum suspirantque, ut etiam amantes et laeti opposito modo affici videntur; patet igitur passiones animae etiam corpus mutare et afficere. Ut enim dicunt medici, pavor, ira, et amor immodicus febres, dolores capitis, stomachi subversiones et indigestiones, quinimo aliquando mortem causant, ut de Antiocho, Stratonicen novercam amante, legitur apud Apianum.

  ¶   6

Quod jam confirmatum est disjunctim, animam sequi corpus, et corpus pati ad animae passiones, nunc etiam simul utrumque junctum probat, nempe animam et corpus tanto nexu inter se vinctas esse ut adinvicem patiantur et quamplurimarum mutationum sibi invicem sint causae, quod et primo De anima dixerat, animae passiones esse cum corpore, et non animae aut corporis solius, sed compositi. Probat autem tali ratione: si certa anima viventis certum et proprium non haberet corpus, et e contra certum corpus vivens non haberet naturaliter suam propriam animam, ergo possibile esset aliquando fieri animal unum aut factum fuisse quod animam haberet verbi gratia leonis et corpus cervi; at hoc falsum est, et impossibile, ut in libro secundo De anima, semper enim videmus quod cervino corpori inest cervina anima, et asinino anima asini; concludendum est er-[3]-go quod quale est corpus, talis sit etiam anima. Et causa est jam saepe dicta, quoniam materia et forma relationem habent inter se; et si materia formam simpliciter respicit, simpliciter et materia haec requirit hanc formam, similiter animalis, verbi gratia bovis materia solam recipere potest bovis formam; et si materia est corpus organicum, et corpus tale talem animam poscit, et anima talis in tali corpore tantum reperietur, actus enim certus certis passivis inest.

  ¶   7

Idem alio signo confirmatur, quod siquidem inter se conveniant anima et corpus; nam qui volunt cognoscere naturam et passiones animae canum et equorum considerant et contemplantur corpora eorum, et ita considerantes eorundem animalium quae sunt in corpore passiones, etiam animae inclinationes cognoscunt. Patet igitur animam et corpus esse duo ita conjuncta et cognata ut ex corporis cognitione et passionum quae circa ipsum contingunt possibile sit cognoscere qualitates, propensiones, et dispositiones animae quae tale corpus informat, quatenus illud informat, et eo utitur ad proprias vel communes operationes perficiendas.

  ¶   8

Artem reperiri quae ex signis cognoscat naturas et inclinationes hominum, quam physiognomiam dicimus, in praesentia concludit, quod fuerat in hoc capite propositum. Dicit ergo: si vera haec sunt, quod corpus et anima sunt res inter se connaturales et cognatae ita ut certa anima habeat certum corpus et e contra, et si verum est quod passiones animae mutant plerunque corpus, et passiones corporis alterant, ut dictum est, animam, colligendum est dari quandam artem quae ex corporis affectionibus et animae motiones atque inclinationes docere poterit, et haec dicetur physiognomia. Sic autem ex praedictis deduci potest: multae passiones in anima existentes in corpore sui vestigium faciunt, illudque alterant; quae talia sunt per eas quae in corpore existunt alterationes et facta vestigia cognoscuntur; passiones igitur animae per ea quae sunt in corpore cognosci possunt; at cognoscere passiones animae per signa in corpore apparentia est uti physiognomia; manifestum est igitur quod si datur per signa corporis propensiones et dispositiones animae cognoscere, dabitur et physiognomia cognitio, siquidem quae circa haec praecipue occupatur.

  ¶   9

Ex his igitur colligo physiognomiam esse artem ex signis in corpore apparentibus conjicientem naturales passiones et inclinationes quae in anima uniuscujusque existunt, secundum quas illum dicimus magis vel minus aptum ad tales mores, habitus, et operationes exercendas hoc aut illo modo determinato; modus autem hic est forma et habitus deinde qui imponitur atque ad actum deducit has propensiones naturales. Amplius quale est corpus, talis est anima, et qualis anima, tale etiam corpus; unde si oratio est index passionum animae, et cognitis passionibus animae cognosci etiam possit corpus, non est absurdum si qui dixerint ex epistolae scriptione licere conjectari non solum animi passiones, sed etiam corporis affectus et mores quamplures, quemadmodum alias ostensum fuit.

  ¶   10

Noto Aristotelem hoc loco cum dixit nunquam animal factum quod haberet formam alterius animalis, animam vero alterius, per hanc vocem non intellexisse formam substantialem, quae est anima, sed tantum externam accidentalemque animalis visibilem figuram per quam interior conjectatur, per sensibilia enim cognoscuntur insensibilia.

  ¶   11

[4] Absoluta hac primi capitis explicatione, dubitationes ac notanda quaedam restant. Horum primum est an futurorum sit aliquod praesagium, et praecipue singularium contingentium; videtur autem quod non et auctoritate et ratione: habet Aristoteles primo De interpretatione de futuris contingentibus singularibus non esse determinatam veritatem; id etiam ratio docet, nam si res ita se habent ad cognosci prout se habent ad esse, cum futura singularia contingentia non sint, sed possint esse et non esse, ergo antequam sint non poterunt cognosci quod futura sint, aut non futura. Amplius quales causae, tales effectus: universales et necessariae causant necessarios effectus, contingentes et singulares pariter contingentes et singulares producunt; quare si necessariae causae non possunt non producere effectus suos necessarios, ergo non necessariae poterunt non producere et producere, nulla igitur de ipsis cognitio certa haberi potest; demum si contingentium futurorum aliquid certi determinatique asseri posset, ergo contingentia non essent contingentia, et consequentia patet ex ipsamet contingentium definitione, nam ea dicimus contingentia quae non sunt, si tamen esse ponantur, nullum sequetur absurdum, possunt igitur esse et non esse, et nihil in ipsis est necessarii et determinati, nisi ex suppositione. Ex adverso, astrologia est scientia, et de futuris contingentibus singularibus vera praedicit, ergo quaedam scientia de futuris contingentibus singularibus aliquid asserere certi audet; quin et haec ars cum fuerit contemplata universale circa singularia se exercet, quod omnis artis proprium est, non enim medicus hominem, sed Calliam sanat; demum naturalis scientia utique scientia est, et circa haec inferiora versatur, horumque causas scrutatur non quatenus aeterna sunt, sed quatenus contingentia. Patet igitur contingentium scientiam vel cognitionem esse.

  ¶   12

Pro solutione dubitationis ex Aristotelis sententia primo Priorum dicendum est futura contingentia quaedam esse apta nata sive ordinata, quae habent aliquam causam propter quam esse posse dicantur, deficiunt autem a necessario quoniam causa impediri potest: ut quod puer nascatur cum quinque digitis in manu dextra est contingens quiddam, quoniam causa efficiens potest impediri ab utero, a defectu materiae, ab imaginatione, aut alia re, utplurimum tamen sic fieri solet; similiter cum dixerit socius se venturum cras, praedicam quod veniet, attamen non est necessarium. De hoc igitur contingenti apto nato sive ordinato, cujus causa est natura vel intellectus, determinate aliquid certi asseri potest, non tamen necessarii; at de altero quod inordinatum est contingenti, quod vel casu vel fortuna fit, nullamque rationem habet propter quam sit magis sic quam oppositum, nulla est cognitio, quare de hoc quod vocant inordinatum nulla scientia tractat.

  ¶   13

Ex his facilis est responsio argumentis in contrarium adductis. Nam futura contingentia inordinata nullam habent certam veritatem, neque magis haec quam altera pars contradictionis vera est, aut vero similis, quare de his nihil certi asseri aut praedici licet; at in his quae ordinata sunt contingit magis veram esse et rationabilem alteram contradictionis partem, et de his aliquid potest affirmari verisimiliter, non quod verum suscipiat magis et minus, sed quod frequentius sic quam oppositum fieri solet. Et ob hoc in secundo argumento bene dicebatur quod quales causae, tales effectus, quae igitur necessariae sunt necessarios faciunt effectus, quae contingentes et utplurimum sibi similes etiam effectus producunt; verissimumque est de his affectibus contingentibus nos nullam certam scientiam, sed tantum aliqualem opinionem concipere posse, omnia enim sic se habent ad cognosci ut ad esse. Quod vero dicitur de astrologia, sive ea a Ptolomaeo, sive ab Arabibus tradita fuerit, eam penitus inutilem, falsam, et damnandam puto, et casu divinare quam ulla aliqua verisimili conjectura aut ratione aliquid enuntiare arbitror, nam universalium universales sunt causae, singularium et contingentium singulares et contingentes: ut caelum esse causam universalem et necessariam docuit Aristoteles, ergo non potest esse causa horum con-[5]-tingentium effectuum quae pendent a mea vel illius mente, et a natura et anima bovis hujus vel equi, et a concursu per accidens plurium causarum, qui concursus fit hic et nunc casu, nullaque existente hujus concursus vera aut necessaria causa. Ex quo colligendum est hanc cognitionem esse etiam ipsam contingentem, et nihil necessarii habere, deficereque a necessario propter plurima quae naturalem possunt inclinationem impedire: ut hic natus erit ad liberalitatem, at pauper et mendicus cum sit, propensio ad actum non veniet.

  ¶   14

Ad quaesitum igitur, an aliqua sit futurorum singularium contingentium cognitio, dicimus quod eorum quae sunt a Deo, a casu vel a fortuna, aut ab hominum pendent arbitrio et voluntate, nulla penitus est notitia. Ea fiunt a fortuna vel a casu quae a casualibus vel fortuitis oriuntur causis; hae autem sunt quae constant ex concursu plurium causarum ad alium finem secundum se directarum, et ad illum non pervenientium; quare astrologia, geomantia, hydromantia, onomantia, pyromantia, ac ceterae hujusmodi sacrilegae traditiones omnino rejiciendae ac risu dignae judicandae sunt, ut in libro De divinatione per somnium diximus, quo loci plurimas harum consideravimus quid valeant et quantum in se habeant rationis. Quod ergo sit hoc praesagii genus physiognomicum, et quale sit ex his patet; atque  manifestum est physiognomiam esse quidem speciem quandam cognitionis futurorum contingentium, non quidem in se necessitatem ullam habentem, attamen rationabilem et naturalem, nam causam assignare tentabimus naturalem quidem, attamen quoniam impediri potest, ideo dicimus non esse necessariam.

  ¶   15

Quae sit haec cognitio dictum est; nunc autem quae cognoscantur, et quibus mediis carptim tangamus. Ea profecto quae cognoscere quaerimus sunt propensiones et inclinationes naturales quae in cujusque anima existunt: ponendum enim est ex Aristotelis sententia animam nostram esse quodammodo omnia, hoc est habere potentias ad omnes habitus et operationes, has autem potentias esse quidem animae partes, et esse in corpore, quae si ad habitus referantur sunt tanquam materiae et inchoationes habituum; ex his inchoationibus et materiis aliae magis promptae ac paratae sunt ad habitus sive actus primos suscipiendos, aliae minus, et illa praeparatio et aptitudo dicitur propensio sive naturalis inclinatio. Ut sunt duo homines secundum se dispositi naturaliter, ergo uterque habet potentiam secundum quam et pictor et musicus fieri potest; utrique utrisque dant operam facultatibus sub iisdem praeceptoribus; at Zeusis mirifice proficit in pictura, nihil paene addiscit musicae; ex adverso Aristoxenus musicae habitum facillime acquirit, de pictura nihil; hujus diversitatis causa est quod potentia Zeusis secundum quam aptus est fieri pictor est actui propinquior et magis disposita ad habitum picturae quam potentia Aristoxeni, et haec vocatur propensio Zeusis ad picturam. Alio etiam exemplo has propensionum differentias clarius agnoscemus: combustibilis est res sulphur et pulvis pyrius, combustibile etiam est salignum et abjegnum lignum; omnibus his adhibeatur ignis: sulphur et pyrius pulvis promptissime ignem vel sola tangente scintilla suscipiunt, non ita lignum. Cur hoc, si utrumque habet potentiam combustibilem? Causa est quoniam potentia sulphuris est propinquior actui combustionis quam ea quae est in ligno.

  ¶   16

Has igitur propensiones atque inclinationes cognoscere quaerimus, et primum ex Aristotele a posteriori; et quoniam eodem teste sequuntur aliquo modo materiam et corpus in quo sunt, ideo has per corporis signa cognosci contingit. A forma igitur in materia habet homo potentias pingendi, canendi, sonandi; at quod in hoc homine sit habitui ac perfectioni illa magis, haec minus propinqua et apta, a materia proxima, hoc est a corpore informato et corporeis pendet principiis. Circa quae igitur seu quorum sit physiognomia est manifestum, et quod corporeis et sensibilibus vel non sine sensu cognitis utatur signis ut principiis ad cognoscendum.

  ¶   17

Contingit autem plerunque homines proprias sequi inclinationes, non quod ideo cogantur, sed quod fugientes laborem nollunt contra obsistere ac pugnare; quare quales sunt utplurimum inclinationes, tales etiam existunt habitus et mores, quoniam natura ad [6] hanc inclinante operationem fit habitus; habitum talem sequuntur tales operationes, secundum quas accidit homines et fieri, et esse, et dici tales, ut secundum operationes proprias contingit etiam homines mereri et praemia ac poenas condignas accipere, et ita vitae conditionem et finem sortiri; quare datur physiognomo quodammodo facultas et modus praedicendi aliquid de studiis et conditione vitae, ac de fine et sorte hominum, quod si hic egerit secundum inclinationem quam habet ad contumelias et rapinas, neque diu neque feliciter vivet. Horum igitur, et de his est physiognomia.

  ¶   18

Ponamus itaque inter principia hujus cognitionis organicum corpus naturale esse materiam animae ejusdemque operationum instrumentum, quae positio Aristotelica est, et ex definitione animae manifesta, etenim anima actus est corporis naturalis organici; est igitur comparatum cum anima ut materia quoniam anima est actus, actus autem forma est, et forma causa, et quoniam causa dicitur in triplici genere causae, ergo etiam est causa efficiens earum quae in corpore apparent passionum; at quoniam omne efficiens aliquid efficit, et aliquo, necesse est corpus esse animae instrumentum. Homo igitur, prout est compositum, constat ex anima ut forma et corpore ut materia; quatenus autem proprias facit operationes habet animam tanquam principium quo et corpus ut instrumentum; ab anima igitur et per animam sunt in composito quod dicitur homo omnes potentiae et principia suarum operationum, quarum anima etiam finis est; quod autem pejus meliusve fiant, aut nullo modo exerceri possint, corpori, quatenus animae organum est, tribuetur. Quid igitur valeant materialia organa per signa quae illa concomitantur cognoscimus; per organorum dispositionem cognoscitur potentiarum habilitas et propensio; hac habita scitur etiam talem posse esse morem, quare et actiones tales, quas sequitur conditio et sors talis vitae; per sensibilia igitur signa cognoscitur natura eorum quae organa componunt; ex his dispositio et inclinatio potentiarum. Quare modus hic cognoscendi est a posteriori et per signa syllogismus, quem cum deduxerimus, eundem a priori et per causam deducere tentabimus; et haec erit nostra procedendi in Aristotelici textus explicatione methodus et via.

  ¶   19

Rursus dubitabit aliquis: si anima talis est quale est corpus, cum in nostro arbitrio positum non sit corpus aut ejus temperamentum, ergo neque animus aut animi motiones, mores, et actiones erunt in potestate nostra; et si anima et corpus inter se convenire debent, et quodammodo dicuntur similes, ut instrumentum et ars, cum in nostra potestate non sit corpus, neque secundum substantiam, quantitatem, aut qualitatem ullam moveri alterative pro libito nostro possit, ergo neque animus aut animi motiones, habitus, et actiones in nostra potestate erunt. Quod si hoc est verum, ergo neque erit electio neque liberum arbitrium, non igitur erunt laudandi qui bene agunt, neque qui male improbandi, quoniam haec omnia coacti agunt a corpore corporeisque potentiis; neque enim irasci, cupere, credere, sentire, nutriri videtur esse in nostra positum manu, sed oportet objecta adesse et instrumenta sic esse disposita, aliter enim, ut ictericis, quae aliis dulcia nobis amara videbuntur.

  ¶   20

Primum ad quaestionem respondeo potentias, corpus et corporis instrumenta, et animam esse a Deo et a natura, nos autem his pro libito uti, quare quoad habitum et possessionem, nos nostraque sunt a natura, et quoad usum et eorum fruitionem, eadem dicere possumus in nostra potestate; sic loqui et linguam habere est a natura, hoc aut illo modo loqui est in nobis positum, et fit secundum placitum nostrum. Sed etiam ad quaestionem respondere possem aequivoce dici quod anima sit talis quale corpus; nam proprie est impossibile animam, quae incorporea est, et immobilis secundum se, cum corpore, quod per se mobile est, et corporeum, comparari, fieri enim nequit ut quae toto genere differunt in passionibus illis conveniant quae dicuntur per se inesse separatim unicuique eorum, [7] sed dicimus, secundum proportionem comparantes corpora cum corporibus et animas cum animis, etiam animas cum corporibus convenire, et quod anima est talis quale est corpus, hoc est asininum corpus et equinum animam etiam asininam atque equinam habent. Ut enim serram sectoris, falcem messoris, penicillum pictoris dicimus, sic corpus tale quoddam ad talem referimus animam; et si anima et instrumenta exesa rubigine sint, et male parata, ignavum ac desidem dicimus qui illis utitur artificem, sic si corpus molle est, animam ingeniosam, si durum maleque formatum videmus, ineptam judicamus.

  ¶   21

Ceterum supradicto argumento respondeo quod animi motiones et impetus alii sunt primi, alii secundi: primas has affectiones et primos motus, qui ab objectis harum potentiarum excitantur, non esse in nostra potestate verum est; secunda autem quae inde nascitur affectio, a qua operari oritur, vel non operari secundum illas potentias, a nostra pendere voluntate certum est. Videlicet quod ego habeam irascibilem potentiam neque a me factum est, neque in me situm quod illa ob praesentem et apparentem contemptum non moveatur intusque exaestuet; at bene deinde in me positum est vel sequi motum illum, et secundum ejus suasionem percutere Socratem, vel me cohibere et motum illum retundere. Quod et quomodo fiat exacte in tertio De anima dictum fuit. Temperamentum igitur corporis ad has vel ad illas inclinat operationes hominem, attamen illum non cogit exercere, quas inclinationes vel passiones Galenus dixit improprie mores animi; haec autem interior inclinatio est inimicus ille interior qui pervincendus est ut coronari possimus, et hi primi motus de quibus nunc loquimur sunt illi parvuli quos propheta dicebat esse allidendos petrae ^1-1, hoc est ratione jugulandos, ceu supra retulimus.

  ¶   22

Differunt inter se potentia, affectus, et mos quod potentia est qualitas animae nostrae insita secundum quam aliquid agere vel pati possumus; potentiae quamplures sunt, ut irascibilis, concupiscibilis, sensitiva, vegetativa, et cetera; unaquaeque proprium objectum respicit, a quo movetur ad actum; motio haec affectus dicitur. Hic autem secundum naturam ac dispositionem variam potentiae et objecti variatur; potentia vero a materia et corporeo temperamento pendet, quare et quod talis sit, hoc est vel aptior vel ineptior ad motum atque ad effectum hunc vel illum magis aut minus suscipiendum, a determinata ratione talis temperamenti efficitur, unde etiam affectus in nostra potestate non est; non enim ego vetare possum quin irascar, et quin mihi talis muliercula placeat, sed bene et irae impetum temperare ac regere possum, et a placita muliercula oculos avertere. Quod si facere constituero, ac semel, bis, terque hoc egero, iramque temperavero, alio animum, aut ad litteras graecas dinumerandas, ut Augustus, aut aliquod aliud traduxero, habitus efficitur, qui proprie dicitur mos, qui si secundum regulam rectae rationis fuerit introductus ac confirmatus jam dicetur virtus, utputa mansuetudo. Est autem mos de quo loquimur inveterata dispositio potentiae naturalis, a voluntate non prohibente vel jubente facta per iteratos actus, secundum quam certo ac determinato modo quodam, eodemque semper, a praesentia proprii objecti ad agendum vel patiendum homo excitatur. Ex qua sane determinatione quomodo sint, et secundum quam partem dicantur mores a voluntate pendere, et quomodo non, manifestum est.

  ¶   23

Secundo remanet etiam dubium: si quale corpus est, talis etiam est secundum proportionem quandam anima, ergo in pulchro corpore pulchra erit anima, in turpi turpis. Videtur autem hoc falsum, siquidem quis fuit Domitiano pulchrior? quis Commodo? quis Diadumeno, Macrini filio, et hebraeo Absalone? qui omnes pessimi ac perditi fuere; inter feminas etiam raro cum pulchritudine formae juncta est pudicitia et castitas: pulchra Helena, pulchra Faustina, utraeque tamen fuere adulterae, procaces, iniquae, qualis etiam fuit Medea et Nisi filia. Ex altera parte turpissimus fuit Aesopus, et turpissimus [8] Socrates, quorum alter acutissimus, alter sapientissimus et omnium qui tunc vivebant hominum optimus fuit judicatus. Persuadet etiam ratio pulchros utplurimum male moratos esse, lasciviunt enim pulchri, et quodammodo forma superbientes a labore ad libidinem transeunt: si cui enim pulchritudo in adolescentia effulget atque efflorescit, laudatur et amatur, et amatores illi adulantur; cum igitur laudari et amari se videat, tumidus et plenus fastu superbit adolescens; sed omnium malorum causa est superbia, cum ignorantia praesertim et inexperientia conjuncta, quae illius aetatis propria est; a pulchritudine igitur ad superbiam, ab hac ad lasciviam arrogantiamque, ab his demum ad malos mores et ad omne genus peccatorum est facilis transitus, superbia enim et amor sui immoderatus omnium est scelerum principium et radix. At e contra turpis despicitur, et neglectus, ut se immerito negligi doceat, ad laborem, ad virtutem, ad benefaciendum et placendum excitatur, et cum corpus pro libito fingere nequeat, animum saltem ornare et in melius reformare studet. Ex habitu igitur, si non naturaliter, et per electionem, vel saltem volens turpis fit bonus, pulcher ad malum est propensior.

  ¶   24

At ex altera parte neque ullum pulchriorem Tito, neque eodem facile meliorem reperies; Aeneam ait Virgilius habuisse os humerosque Deo similes; et Homerus Agamemnonem Jovi fulminanti comparabat; in quibus pauca sunt quae possis culpare. Demetrius pulcherrimus fuit; Scipio Major, ut ait Livius, amplius; et Josephus, Jacobi filius, inter omnes sui temporis formosissimus, idemque optimus fuit; quibus adde Xerxem, Jasonem, Alcibiadem, Agidem, optimos, fortissimos, ac praestantissimos viros. Quare neque omnes formosi mali neque omnes deformes boni: quis enim Thersite turpior, eodemque ignavior et scelestior reperiri potuit? quis Epitecto melior et modestior, cum tamen omnes deformitate superaret, ac pueros solo aspectu terreret?

  ¶   25

Quod si harum nulla vera est propositio, nempe ea quae ait omnes formosos esse bonos et quae ponit omnes formosos esse malos, et falsae sunt similiter quae dicunt omnes turpes vel nullos turpes esse bonos, restat ut quidam boni sint, quidam mali, tum formosi, tum deformes. Quod si rationibus hinc inde adductis aliquid respondendum est, dico pulchritudinem esse duplicem, et duplicem esse virtutem et bonitatem.

  ¶   26

Pulchritudo una est quae dicitur venustas, et oris decor quidam in coloris flore consistens, femineum quendam corporis habitum et dispositionem ostendens; et hic cum in maribus apparet plerunque improbitatis cujusdam naturalis est inditium. Causa una est supra dicta, eaque externa; altera interna, siquidem cui inest talis femineus decor, et rotunda facies, et mollis caro, et laevis, ille praeter naturam virilem dispositus est, omne autem praeter naturam malum; et hanc esse praeternaturalem dispositionem hinc colligitur, quoniam talem corporis habitudinem causat multus sanguis biliosus ac subtilis cum mediocri mixtus pituita, eaque tenui; at cui tale inest temperamentum, ille levis est, iracundus, et ratione pituitae timidus, quare secum cogitat saepe quae bilis suadet ut dolose ad actum perducat; hac ergo de causa venusti non boni sunt, sed improbi et crudeles, nam timidi, quod de Maximini filio, et de Galieno, et Domitiano legitur.

  ¶   27

At quicunque oris dignitatem obtinent, et non formosi, ut Absalon, sed virili facie praediti, nec venusti, sed pulchri et bene proportionati sunt, illi nullam habent causam propter quam sint improbi, quod in Pompejo, in Alcibiade, etiam aliqua ex parte in Alexandro, in Scipione, et Xerxe apparuit, quamvis Alcibiades, quoniam insolentes ex laudata et amata pulchritudine contraxerat mores in adolescentia, vir factus dux paene intolerabilis, vehemens, et audax esset.

  ¶   28

Rursus duplex est virtutis nomen, vel enim significat naturalem quandam dispositionem ad bonum, quam bonam indolem vocant, et haec plerumque ea est quae naturalem illam corporis sequitur dignitatem et proportionatam membrorum compagem; altera, quae vocatur acquisita virtus, habitus est suadente recta ratione per operationem [9] laudabilem saepius iteratam adeptus, quae tum cognitione, tum usu et exercitatione nascitur.

  ¶   29

Ceterum hac rationum distinctione patet quomodo verum sit aliquos pulchros esse bonos et aliquos improbos, et quomodo formosi sint improbi, pulchri vero boni, non tamen bonitate acquisita, sed tantum naturali, quam indolem bonam diximus. Sic ergo verum est quod quale corpus est, talis etiam anima, hoc est recte proportionatum corpus et secundum naturam laudabiliter dispositum plerunque etiam animam habet maxime utentem ratione, quare similem corpori; si vero corpus est improportionatum et praeter naturam virilem affectum, quamvis decorum sit visu, attamen quoniam est instrumentum animae virili improportionatum, actiones etiam improportionatas plerunque, hoc est improbas faciet, atque desciscentes a recta ratione.

  ¶   30

Tertio dignum est quaestione quomodo humana anima sit in corpore naturali, quo utitur ad suas operationes, illius enim, si forma est in materia jam est actus, quare ab eo cujus est actus separata reperiri nequibit, igitur anima separata non reperietur. An dicendum est quod anima potest capi vel ut est forma, vel ut est substantia: prout forma est sine certa materia esse non potest, sed prout est substantia separari sane potest. Sic artifex, prout sector est, sine serra esse non potest, et propriam secandi operationem ex ratione serrae facit, et sine serra non est sector; ita anima sine corpore animato non est anima, et per corpus animalis corporeaque organa facit operationes, et sine animalis corpore non sentit neque appetit. At quoniam accidit artifici aliam quandam operationem habere praeter sectionem, quae verbi gratia est loqui vel respirare, ideo et hanc sine serra facit, et a serra separatus reperitur; pari modo quoniam accidit animae humanae habere operationem propriam sine corporis ope, ab ipsa natam fieri et exerceri, quae dicitur intelligere, ideo sequitur quod anima intellectiva a corpore separata reperiri possit. Et sicuti sectoris futuram operationem ex serrae ratione, sic et animae humanae actiones et mores futuros ex corporis dispositione, quod corpus animae instrumentum est, conjicere possumus; et sicuti neque illam ipsam animam cogit corpus ad sic agendum, nec serra sectorem pellit ad secandum, sed tantum inducit, inclinat, et aptum atque habilem facit, et indicat minorem laborem in hoc agendo positurum quam in illo. Quare sicuti ex serrae qualitatibus vir in secando expertus cognoscit qualis futura sit actio quam molitur sector, sic etiam ex corporis accidentibus qualenam futurum sit quod meditaris opus potest cognosci: suppeditat ergo materiale corpus dispositiones potentiarum, his deinde anima pro arbitrio utitur, et cum deliberarit his uti, operatur, hicque est mos si inveteravit, et secundum hunc morem tales dicimur, qui inveteratus quodammodo postea non videtur in nostra manu positus omnino.

  ¶   31

Sic ergo anima, quatenus anima est, corpori juncta reperitur, et cum ipso mirifice consentit, et quae in corpore sunt animam afficiunt, non tamen eodem modo, sed ut morbus filii angit patrem, nam in filio est febris et capitis dolor, in patre vero est animi aegritudo ac timor: in utroque igitur dolor est, sed genere tamen differens, quod enim in corpore est intemperies vel solutio continui in anima est tristitia et molestia, et dolor in corpore est ut in subjecto in quo, in anima vero ut in principio a quo judicatur.

  ¶   1

Physiognomiam esse ac reperiri jam patet, quin etiam licere ex corporis signis animi dispositiones et naturales inclinationes conjectari. Nunc qua ratione id fieri contingat speculandum proponit, et superiores insufficientes ait, et horum modos quosdam cognoscendae naturae ac dispositionis animarum commemorat.

  ¶   2

Primi sunt qui natura, et figura, et passionibus brutorum utuntur ad inclinationem hominis cognoscendam, et ponunt hoc principium: unumquodque animal habet propriam figuram, proprium corpus, et animam propriam, ut bos habet figuram bovis, quae in solo bovis corpore naturaliter invenitur, et habet proprium corpus, in quo non equi vel asini reperitur anima, sed tantum bovis; quare ex hoc principio inferebant: cui adest similitudo atque figura bovis, et illi aderit quodammodo corpus bovis, et anima etiam ejusdem, nempe similitudo cum passionibus animae ejusdem; quod si ex anima bovis operationes et motus sunt tardi et graves, tardum et gravem hominem illum etiam conjiciebant.

  ¶   3

Videtur autem modus hic tribui Platoni, qui dupliciter procedebat. Nam stante praedicto principio, quod unumquodque animal proprium corpus et animam habeat, dicebat etiam propriam animam propriis moribus esse affectam, ut animam leonis esse fortem et superbam, hoc est facile incitari, et incitatam facile movere corpus ad operationes fortes et superbas; quare cui inest corpus quod figuram, hoc est signum aliquod eorum habeat quae in leonis corpore naturaliter reperiuntur, illi inest fortitudo et superbia. Hoc ergo modo quidam ex corporis notis arguebant: ex signis repertis in bruto tali anima praedito et certos mores habente, etiam tales inesse homini mores ac dispositiones putabant.

  ¶   4

Primus igitur modus qui Platoni tribuitur ille erat qui ex signo in corpore bruti existente, et eodem in homine reperto, eam bruti proprietatem aut similem in homine esse decernebat quae in anima bruti reperitur. Alter modus Platonis hoc loco exponitur, qui fere est idem cum priori, in hoc tantum ab illo distinctus, quod ille corporis qualitates, hic posterior corporis partes accipit. Est igitur secundum hunc modum talis regula: [*]
cui inest corpus vel pars corporis bruti alicujus, verbi gratia leonis vel bovis, illi inest in anima mos leonis vel bovis. Quare si leo est fortis et bos piger, hominem vel fortem vel pigrum dicebant cui partem corporis adesse videbant leoninam aut bovinae similem.

  ¶   5

Sic ergo Platonici de natura hominum conjiciebant loco a brutis petito, qui locus duplex secundum illos est. Prioris maxima est: cui homini inest vestigium aliquod in corpore leonis existens, illi in anima inest leonis aliqua passio idem vestigium comitans; vestigium dico signum naturale inseparabile sequens leonem, ut extremitates magnae. Posterioris maxima est: cui inest corpus referens tale animal, vel particulam corporis talis animalis, verbi gratia leonis, illi inest secundum totum vel secundum partem natura, mos, et operatio talis quae animam illius animalis, ut leonis, solet comitari, secundum totum aut secundum certam partem; et potentiam quae solet exerceri per illud membrum leonis cui simile est hominis membrum, ut magnum os habet leo, et vorax est, ergo cui homini magnum os ac firmi dentes, vorax erit.

  ¶   6

Iste est secundus modus, nam primus in duas partes est sectus; et hic ab animalibus etiam ipse deductus, non tantum a toto genere animalium, sed a sola specie humana. [11] Cum itaque viderent rem ita se habere, ut diversae regiones diversis moribus praeditos haberent homines, qui etiam diversis signis corpora distincta possiderent, ceu Aethiopes esse nigros, et candidos Germanos, subcinericios et olivae maturae colorem imitantes Aegyptios, et horum singulos propriis esse moribus et propensionibus insignitos, quibus igitur simpliciter signa in Germanorum corporibus solita reperiri adesse videbant, eos moribus talis regionis, nempe Germanorum, praeditos esse pronuntiabant; et cum nigri, parvi, et macri, et simi, crispis ac nigris capillis sint Aethiopes, iidemque superstitiosi, fallaces, timidi, et avari; quibus Italis aut Graecis talem aut ferme talem videbant adesse figuram et colorem, eos etiam talibus moribus praeditos dicebant; et quibus Aegyptiorum color aut facies, iisdem etiam levitatem, dicacitatem, et ceterae Aegyptiorum passiones tribuebant.

  ¶   7

Quare horum regula erat: cui insunt signa in corporibus hominum talis regionis solita naturaliter reperiri, eidem etiam insunt mores qui illius regionis proprii sunt; quare si quis rubros, caninos, et parvos habebit oculos, lata facie, et depresso naso, ceu Tartari asiatici, illum Tartaro consimilem moribus putabant.

  ¶   8

Tertius antiquorum modus praedicendi mores animi hic est, qui depromitur ab apparentia quae in facie sese offert, hoc est ab illa figura et effigie sive oris dispositione quam in unoquoque tuemur dum aliquo affectu agitatur. Quare cum aspiciamus irati faciem ita affici ut furere videatur, et rubore vultum perfundi ejus quem pudet, ac pallescere timentem, pariter cui naturaliter talis in facie color ac dispositio apparebit, eum judicabimus, ex sententia horum, aut pudibundum esse, aut iracundum, aut timidum.

  ¶   9

Quapropter erit regula: quibus hominibus quietis et affectu carentibus inest facies similis iis qui affectu tali tenentur, eos ad tales affectus propensos esse, et mores secundum illos affectus habere dicendum est. Sic cum turbidus, severus, et iratus videretur semper Tyberius secundum faciem, illi etiam tales in anima mores adesse probabile erat; Vespasiano facies et rictus erat veluti hominis nitentis ac cum difficultate ventrem exonerare quaerentis, idem avarior erat, ac vix aliquid pecuniae ab ipso abradere poteras, quamvis deberetur; Titi facies hominis misericordia affecti et placide tuentis referebat imaginem, ille etiam vere talis erat, placidus, benignus, et misericors. Merito igitur quem videbimus habentem talem faciem qualem solent habere qui certo affectu premuntur, eos ad illum affectum propensos, vel jam habitum secundum illum affectum contraxisse dicemus: coeuntium oculi distorquentur et hirqui efficiuntur; quorum tales oculi naturaliter apparebunt, illos luxuriosos et mulierosos viros ex horum placitis dicemus.

  ¶   10

Hos redarguens insufficientiae, Aristoteles ait non solum tres praedictos modos separatim captos, sed omnes conjunctim, et praeter hos etiam alios plures reperiri. Et primus, exempli gratia, est locus a contrario praedictorum signorum, et hoc indicat cum ait electionem signorum fieri dissimiliter, hoc est non solum potes eligere proposita signa ad inferendum propositum morem, sed etiam opposito signo licet oppositam inferre animi passionem. Nam si timor et audacia sunt contrariae passiones, et cui pallor et contractio quae-[12]-dam inest frontis, et vultus dejectus, illi inest pavor et animi abjectio, ergo et a contrario cui inerit rubor in facie, plana et aperta frons, et vultus sublatus, hominum ora intuens, illum dicemus esse audacem et magnanimum. Est demum alius modus qui fit per syllogismum, omnium optimus, quoniam si passiones et mores plures a conjuncta causa pendent, et juncti sunt simul, factum est ut ex uno alios et alios mores possimus inferre. Si quis enim timidus est, illum etiam avarum esse probabile est, et si avarus, parcit rebus, quare si talis est, ergo pannis obsoletis et sordescentibus amicietur, ergo non erit magnificus, quare neque verax, sed subdolus, et in sermone blandus propter timorem; solitarius item, et qui aliis parum confidat, quapropter et incredulus, et amicis non gratus, et cetera hujusmodi.

  ¶   11

Hos supradictos tres primos modos ut insufficientes et non omnino veros nunc refellit; videtur autem primo redarguere illos qui tertio loco positi sunt, qui ex apparentibus in facie signis et unumquemque affectum sequentibus solebant judicare. Dicit ergo: hi qui solum exercent physiognomiam juxta apparentiam, quam nunc morem appellat, errant; et probatur quoniam contingit diversas omnino passiones animae eandem in facie apparentiam facere, ergo mos unus in facie certam animi passionem non indicat. Quod patet exemplo, nam fortis et inverecundus easdem in facie habet apparentias, et hi magnopere differunt secundum passiones animae, ergo non omni cui adest in facie apparentia consequens fortitudinem, illi etiam inest fortitudo.

  ¶   12

Quod fortis et inverecundus eandem habeat in facie apparentiam Aristoteles non probat, videtur autem verisimile. Nam sicut timido ab extra intro recurrit sanguis et calor, ita in forti e contrario a partibus interioribus ad exteriores ferri sanguinem et spiritus dicendum est; quo factum est ut facies rubescat, et fortis oculos attollat, et quae sentiat prompte dicat, quae in homine impudenti et perfrictae frontis etiam contingere possunt, ut in Domitiano, viro impudentissimo, rubor aderat in vultu, neque oculos facile dejiciebat dum loqueretur; si ergo impudentis et fortis eadem in facie apparent signa, non videtur dicendum solam apparentiam frontis esse certam methodum ad physiognomizandum.

  ¶   13

Sed occurrit dubitatio, an vere rubor in facie impudentiae signum sit. Nam si fortis ideo dicitur rubeus, quoniam timidus est pallidus, sic etiam licebit arguere dicendo: si verecundus et modestus erubescit, cum impudens sit immodestus et inverecundus, non ergo erubescet, verum potius contrario pallore afficietur, contrariorum enim sunt contrariae passiones; et hoc videtur eo magis verum quo experientia comprobatur omnes eos qui naviter impudentes et immodesti sunt pallidos ac quadam facie cuteque sublurida et subsplendenti praeditos esse, et vere perfrictae, ut dicitur, frontis apparere, utpote qui omnem ruborem perfricuerint atque absterserint: impudentissimus Caligula, impudentissimus Nero, quorum prior pallidior fuit, posterior maculosus; at oppositum sentit Aristoteles, qui impudentes rubeos et facie colorata praeditos ait, et Domitianus impudentissimus colore roseo praeditam habebat faciem.

  ¶   14

At sane Aristotelis dicta nullam, si prout decet intelligantur, dubitationem habent. Primum enim id quod asseritur totum exempli gratia dicitur, ut doceat argumento ab apparentia deducto nos posse contrarias arguere dispositiones animi, nec modos supradictos solos sufficere ut perfectum faciant physiognomum, sed sic dicit: si timidum videmus esse pallidum, et dejectos oculos tenentem, illum quem opposito modo videbimus dispositum non subito non timidum, aut non abjecto animo praeditum probabiliter vo-[13]-cabimus, quoniam non semper oppositorum oppositae sunt differentiae et operationes, exemplo caloris et frigoris, quae utraque congregant, quamvis diverso modo. Amplius, argumentum peccat in forma minore negativa in prima figura, neque ideo convertes majorem in terminis, nam falsa erit, siquidem si modestus erubescit, non ideo omnis qui rubescit modestus est. Sed utcumque rem intimius perscutari si placet, dicemus propositionem veram esse, sed ex suppositione, si supponemus propriam esse passionem pavoris pallorem in facie et oculorum dejectionem, et non communem generis utraque contraria continentis: quoniam pavens pallescit et terram spectat, sequitur quod qui audax est secundum naturam probabiliter non sit pallidus.

  ¶   15

An haec praeter rem, quoniam dubitatio est an rubor in facie sit impudentiae signum. Visum est quod non, quoniam qui pudentes et modesti sunt erubescunt, at e contra impudens Domitianus, impudentissimus Heliogabalus rubore suffusas genas habebant. Dico igitur pro solutione quod rubor in facie secundum se et simpliciter non est impudentiae neque modestiae signum, atque hac ratione tollit Aristoteles modum unum physiognomorum antiquorum, qui existimabant unam corpoream passionem uni earum quae in anima sunt respondere.

  ¶   16

Rursus sciendum quod duplex est rubor: hic exsaturatus et ad colorem corticis mali punici accedens, cum fronte rubra et lucenti, oculisque elevatis, et confidenter homines ignotos et superiores, eorumque vultum et ora secure intuentibus, neque curantibus reprehensionem, aut infamiam verentibus, quae sunt animi impudentis et immodesti an signa; at promptitudo ad ruborem clarum, rosas referentem, quem oculi dejecti comitantur, modestiam arguit: sic Virgilius inducit Andromachen respondentem Aeneae, qui illam interrogaverat nunquid Pyrrhi servaret connubia, illa enim dejecit vultum, et demissa voce loquuta est; sic etiam Dido vultum demissa profatur. Non ergo verum est, neque id sentit Aristoteles, quod si cui inverecundo inexistit talis passio aut faciei figura et oris rictus, quod cui omni inest talis vultus, illi insit inverecundia; quinimo potius oppositum asserit, quoniam idem signum sequi potest duas passiones animi inter se differentes specie, ut patet de fortitudine et impudentia, quas utrasque affectiones aliquando sequitur eadem corporis affectio, cum tamen inter se secundum speciem differant, diversasque in humana anima producant dispositiones, hoc est quod aliud cogitat fortis, aliud impudens, neque eadem animo agitant ambo.

  ¶   17

Altera ratio est idem probans, quod ex sola vultus apparientia non liceat naturam et passionem hominis naturalem cognoscere. Videtur autem sic argumentari: signa per quae natura hominis cognoscenda est debent esse firma et immutabilia, sed apparentias vultus paulo momento et eodem die contingit mutari saepius, ergo non sufficit vultus apparentia ad dignoscendos hominis mores. Major nullam videtur habere dubitationem: scientiae et artis omnis principia et praecepta, vel circa necessaria, vel ea quae utplurimum sunt, versantur. Minor exemplo manifesta est, potest enim idem homo natura tristis quandoque hilaris ac laetus esse, tunc igitur in facie indoles hilaris apparebit, et si illum natura laetum ex ea apparentia judicaveris, utique errabis; simili modo qui natura laetus est ex accidenti aliquo dolens contractam frontem habebit, et faciem totam in maerorem conversam, tunc si ex faciei apparentia judicare volueris, necessario falleris, tristem enim dices qui tamen natura est laetus.

  ¶   18

Tertia ratio est contra praedictos, quae praecipue illos arguit insufficientiae, et dicit: amplius quoniam mores qui apparerent in facie sunt pauci admodum, neque simpliciter omnis animae affectio etiam faciem afficit, qui utetur ad physiognomizandum solis apparentiis vultus, ille sane paucarum passionum notitiam habebit; nam crudelitas, impietas, et alii affectus vel passiones quae ex aliis moribus syllogismo deducuntur fere nullam faciunt in facie apparentiam, ut videbitur infra. Et id est quod ait, “et adhuc cum his”, rationibus scilicet supradictis, adde quod ille qui utitur aspectus contemplatione tantum pauca habebit media ad physiognomizandum, quoniam signa quae in facie permaneant semper ac semper appareant morem et affectum indicantia pauca sunt admodum; nam sicuti mutabilis animus est, quae illum sequitur facies sive vultus mutari facile convenit, at mutabilia signa nihil indicant certi.

  ¶   19

Contra Platonem ejusque opinionem primo loco narratam objicit Aristoteles, fundamentum illud quo utebatur destruens, nempe quicunque homo habet corpus simile alicui bruto, verbi gratia leoni, ille idem etiam eidem animali, verbi gratia leoni, similem habebit animam; et rationem afferens ait esse impossibile hoc dictum, non enim aliquis facile reperiet hominem omnino leoni similem, sed tantum illum aliqua corporis particula referentem, neque simpliciter, sed quodammodo, ut in magnitudine extremitatum vel latitudine oris. Verum neque forte id Plato volebat quod illi imponit Aristoteles, sed tantum dari quandoque in homine partes corporis quae bruti cujusdam certi membrorum accidentia aliqua in memoriam revocarent, ut latitudo oris vel magnitudo extremitatum; hoc autem vulgo quotidie fit, ut dicamus talem hominem habere aures asini vel oculos canis, hoc est talis viri aures asininas nobis in memoriam redigunt.

  ¶   20

Contra eundem Platonem nectit aliam rationem. Supponit autem, quod est verissimum, in unoquoque animalis corpore esse duo genera signorum, quorum alia sunt superioris generis, quare et aliis etiam conveniunt, alia vero propria, quae illi speciei soli tamen competunt; quare et affectiones alias esse communes, et alias proprias animalium. Secundo supponit confusa esse communia et propria signa simul in eodem subjecto, ita ut non sit facile distinguere quaenam sint propria et quaenam communia, quam tamen distinctionem, etiamsi fieri possit, non docuit Plato prout debebat. His ita positis, sic arguere videtur: quicunque ex ferarum apparentibus signis naturas hominum cognoscere tentant, illi tam communia cum aliis feris signa quam propria illius speciei, verbi gratia leonis, indistincte capere possunt; sed quicunque tam propria speciei quam communia generis indistincte et sine delectu capere possunt, illi non valent dicere cum veritate quod homo magis referat leonem quam taurum molossumque, qui omnes habent, verbi gratia, magnas extremitates.

  ¶   21

Manifestum igitur est quod ex inspectione signorum in brutis appa-[15]-rentium non magis dices hominem esse leoni similem quam alii animali. Quare si error contingit in mediis quibus utuntur, contingit etiam conclusiones esse falsas, non enim est scire per medium corruptibile et contingens aut falsum conclusionem certae et sempiternae veritatis, ut primo Posteriorum ostensum est: decet igitur, ait Aristoteles, primum distinguere signa propria a communibus, deinde secundum propria licebit judicare quod cui homini inerunt aliqua ex signis propriis leonis, ille secundum ea signa poterit dici similis leoni; at si communia acceperis, non magis leoni quam asino comparare poteris eundem.

  ¶   22

Non est intelligendum quod communia signa nihil manifestent simpliciter, jam enim dictum est quod propria signa proprias affectiones, et communia communes docent; sed ait Aristoteles: si suppones quod quicunque habet corpus vel signum talis ferae, ille etiam habeat animam vel animi mores sive propensiones eidem ferae similes, cum signum secundum quod homo alicui ferae potest dici similis debeat esse proprium illius ferae, non autem alicui alii ferae commune, manifestum est quod communia signa non ita physiognomizantem juvabunt ut intelligat proprias passiones et non decipiatur, quoniam per communia non minus leoni quam tauro potest homo dici similis, namque communia signa proprias non docent affectiones.

  ¶   23

Sed quoniam poterat aliquis dicere Platonem electurum propria signa cujusque ferae, et ita cessaturum incommodum superius dictum, hanc responsionem nunc tollit dicens: etiamsi propria tantum assumpseris signa, tamen etiam dubium erit cujus affectionis sint propria signa, siquidem in unaquaque anima ferae sunt plures affectiones, et etiam in corpore plura propria signa, unde difficile potes conjicere numquid hoc signum illi proprietati quae in anima est potius aut huic respondeat. Ut fortissima et crudelissima est tigris, neque mansuefieri ullo obsequio potest; eadem habet os magnum, pellem variam, breves aures, quae quamvis tigris sint propria corporis signa, nescio tamen cui proprietati animae respondeant, et quam affectionem indicent.

  ¶   24

Est alia ratio talis, ut videtur nonnullis, si utemur signis quarto modo dictis, quae soli, et omni, et semper insunt: cum quae soli insunt aliis adesse non possint, sic enim non essent propria quarto modo dicta, ergo signa quae propria sunt unius ferae neque homini neque alii animali inerunt, quare neque hominem per signa propria alicui ferae similem dicemus. Si ergo neque per signa propria neque per communia licet dicere quod homo simile habet corpus tali ferae, verbi gratia leoni, ergo neque licebit dicere quod animam aut animae inclinationes naturales similes leoni habeat, ergo modus hic physiognomizandi penitus est inutilis, quod si non omniquaque, ita tamen est ut solus non possit esse qui hominum naturas doceat, et ut praeter hunc nullus alius existat.

  ¶   25

Qua ratione utendum sit signis quae in animalibus reperiuntur, et quomodo communia a propriis sejugi possint docet, exponens methodum et viam observandam ut per propria signa passionum in anima existentium praesentiam cognoscamus. Est igitur textus sententia haec: qui vult propria signa alicujus passionis in anima existentis cognoscere, verbi gratia fortitudinis, ille primo considerabit tres vel quattuor homines in quibus scit reperiri fortitudinem, atque in quonam signo particulari corporis conveniant scrutabitur; et cum viderit hos tres vel quattuor fortes homines habere os latum et extremitates magnas, deinde ad ferarum genera inspicienda transibit in quibus scit esse fortitudinem, ut ad leones, tauros, aquilas, tigres; et cum in his omnibus et latum os et extremitates magnas reperierit, probabile jam ipsi effectum est quod cuicunque inest latum os et extremitates magnae, illi etiam animali insit fortitudo. Sed neque hic consistendum est, verum tertio videndum est numquid reperiatur aliquod genus animalis cui adsit fortitudo, et idem non habeat magnas extremitates atque os latum simul, et si nullum reperiri continget, jam pronuntiabis quod ejus fortitudinis quae in anima est proprium signum in corpore appareat extremorum membrorum magnitudo et oris latitudo, sic enim convertentur inter se animae fortitudo et oris latitudo ac extremorum magnitudo; cum igitur hae passiones corporeae, nempe oris latitudo et extremorum magnitudo, inesse apparebunt omni forti et nulli non forti, ea fortitudinis esse propria signa dicemus, et sic in aliis etiam procedemus animi passionibus.

  ¶   26

Suam modo dictam methodum ac viam confirmat dicens: qui aliter faciunt nequeunt cognoscere distincte quaenam passio sit in anima ejus cujus naturam inspectant. Si itaque aliquis sic non processerit ut dictum est, sed elegerit signa in his quidem animalibus existentia, ea tamen quae etiam in non fortibus reperiantur, sed verbi gratia in impudentibus, tunc dubitabit, et nesciet nunquid in anima ejus cujus naturam quaerit reperiatur fortitudo aut impudentia, et an utraque aut altera tantum harum passionum inexistat.

  ¶   27

Quomodo itaque id sit distinguendum docet, et ait: si volemus discere rationem qua possimus impudentiam a fortitudine distinguere, speculemur quamplures animalium species, et eas seorsim contemplemur in quibus sit impudentia, non autem fortitudo, item et capiamus eas in quibus sit fortitudo, et non impudentia, et quodnam corporeum signum insit omni impudenti quod in forti nullo reperiatur animadvertamus. Datis igitur duobus animalium generibus quorum unum sit forte, ut leo, alterum impudens, ut canis, quando altera passio animae in altero animalium genere inerit, et altera in altero, tunc animadvertendum si extremitatum magnitudo non insit impudentibus, insit autem omnibus fortibus, et tunc illud proprium fortitudinis signum habebimus; [17] musca etiam et elephas sunt animalia nullam communem in anima passionem habentia, quorum elephas fortis est, musca vero impudens, et musca non habet extremitates magnas, elephas autem habet; neque solum inter elephantem et muscam, sed inter alia quamplura animalia idem est discrimen, quorum animalium quaedam fortia sunt, quaedam impudentia; cum ergo apparere videbimus in aliquo homine extremitatum magnitudinem, jure fortem poterimus dicere.

  ¶   28

Omnino autem videtur supponere Aristoteles quod etiam in primo Posteriorum dicebat, unumquodque genus habere propriam passionem quae illi per se et secundum quod ipsum inest, et cui tale inest genus vel de quo praedicatur, illi etiam passio generis inexistit vel praedicabitur. Quod est ac si diceremus: in unoquoque individuo sive subjecto et substantia singulari composita quot sunt differentiae seu praedicata illam constituentia, tot etiam sunt potentiae sive impotentiae naturales agendi vel patiendi, et tot etiam accidentia sensibilia in eo apparent, singula enim differentia proprii cujusdam operis principium est, et proprium quoddam signum in subjecto imprimit in quo est ut animam talem esse doceat. Exempli gratia, cum ad leonem constituendum et ad faciendum ipsum aptum et idoneum ad fortiter et generose pugnandum requiratur calor tantus in tali gradu cum siccitate conjunctus, calorque hic sic dispositus in corpore ejusdem faciat magnas extremitates, etiam in anima addit potentiam et vim ad repellenda quae instant pericula confidenter. Similiter equo, asino, et mulo inest in corpore ungula solida; iis omnibus inest etiam vis quaedam calcibus petendi offendentes et repellendi quaecunque nocent; necesse est etiam eorum formam et essentiam habere communem quandam differentiam secundum quam et dicuntur sub eodem genere esse, et singulis competere solidam ungulam, et calcibus repellere noxas.

  ¶   29

Qua ratione invenienda sint signa, et quomodo propria a communibus distinguenda sint dictum est hactenus; nunc ex inventis quaenam ad usum recipienda sint, et quae non, docet. Dicit ergo: signorum quae in corpore apparent quaedam ab externa causa, quaedam ab interna oriuntur. Ab externa, dico, ut nigredo ex sole, rubor ex multo motu, calor ex defatigatione vel ex longa mora ad ignem, pallor ex multo timore vel longo carcere; horum quaedam brevi, quaedam diu permanent: brevi manet calor ex motu, nigredo ex insolatione diu perdurat; sed signa ab externa causa nihil eorum quae sunt in anima nisi per accidens significant. Quae vero sunt a causa interna, ea etiam vel mutabilia sunt, vel immutabilia: mutabilia dico quae ad mutationem aetatis etiam a causa interna variantur, ut balbuties in pueris, aut multa manuum jactatio, nam prius signum procedente aetate, ac posterius refrigerata caloris vehementia remittitur; immutabilia sunt quae cum a natura facta sint, tota aetate vitae permanent, ut oris latitudo, extremitatum magnitudo, et hujusmodi.

  ¶   30

Horum signorum quae sunt ab interna causa haec est regula: signa stabilia et permanentia permanentes et stabiles in anima denotent affectiones, mutabilia vero mutabiles; quale igitur signum, tale erit signatum; si ergo signum fuerit obscurum, necesse est etiam obscuram et parum esse efficacem illam passionem quae ab hoc signo determinatur.

  ¶   31

Quod ergo signum instabile et natum deficere non sit capiendum Aristoteles probat dicens: si quis signo instabili utitur ad physiognomizandum, aliquando erit verus, aliquando falsus; at quicunque talis est, ille nescit, oportet enim scientem esse impermuta-[18]-bilem a sua scientia; ergo qui utetur mutabili signo aliquando sciet ac verum dicet, aliquando non. Quod si hoc fugiendum est, patet quod mutabili signo non est physiognomizandum aut praedicendum quidquam stabile, sed tantum mutabiles passiones mutabilibus signis praedicemus, quam fere sententiam prosecutus est primo Posteriorum, cum demonstrationem esse ex necessariis mediis ostenderet.

  ¶   32

Et quoniam posset jure dubitare aliquis numquid omnes passiones, et habitus, et qualitates animae cognosci possint, ceu opiniones, cogitationes, et consilia, nihilque animus secum ipse comminiscatur cujus inditium non det corpus vel in vultu vel in corpore reliquo, ideo huic dubitationi respondens, hoc loco ait non omnes passiones et habilitates animae posse praedici a physiognomo, et quaenam illae sint in hac parte declarat.

  ¶   33

Repetentes igitur signorum divisionem supradictam, dicamus: signorum alia existunt a causa externa, alia ab interna; sic etiam passionum quae in anima hominis sunt aliae sunt a natura, aliae vero sunt studio et doctrina acquisitae, aliae alia ratione; utcumque autem sunt, aliae immutant corpus, aliae nihil mutationis in corpus inferunt. Quae igitur nullam faciunt mutationem in corpore nullo modo deservient physiognomo, nam per corporea signa cognoscit animae passiones; quare cum quaedam passiones in corpore vestigium sui non imprimant, eaedem cognosci non poterunt per corporis inspectionem; passiones autem animae quae non possunt cognosci illae sunt quae circa partem cognitricem, ac praecipue intellectum contingunt.

  ¶   34

Causa est quoniam cum intellectus non sit virtus in materia, neque etiam mutationes quae circa ipsum contingunt materiam movere possunt et corpus afficere, nisi id per accidens contingat, quatenus siquidem cum cognitione sit juncta passio animae sensitivae, quae phantasia dicitur(,?) immersa materiae. Passiones igitur animae quas non contingit physiognomo ex corporeis signis cognoscere, quoniam in corpore signum non imprimunt, sunt doctrinae et opiniones rerum ab omni affectu corporeo remotae atque sejunctae, quae potius quietes quaedam sunt quam motus. Quod igitur aliquis sit medicus aut citharaedus non cognosces, hoc est quod talem fuerit assecutus habitum; quod autem ad talem magis quam ad aliam cognitionem homo sit dispositus bene cognosci potest. Potentiam igitur perfectiorem aut imperfectiorem, et inclinationem ad scientias et virtutes magis vel minus promptam in adolescente reperiri judicabit quidem physiognomus, ast quod didicerit musicam bene vel male non potest cognoscere, habitus enim per doctrinam acquisiti cum signum in corpore non faciant, cognosci nequeunt per signa corporea, nisi per accidens.

  ¶   35

Ex hoc itaque capite, cujus sententiam explicavimus, haec praecepta seligi possunt ad artem physiognomicam utilia. – 1. Et primum est: cui homini inest figura corporis aut pars referens partem corporis animalis bruti, illi eidem inesse aliquam particularem passionem vel inclinationem ad aliquam earum propensionum sive potentiarum accedentem quae in anima sunt illius bruti credendum est. – 2. Amplius et cui inest effigies et corporis dispositio qualis inest Germanis, vel Aegyptiis, vel Aethiopibus, eidem privatos mores talium populorum vel propensionem ad illorum mores et habitus inesse probabile est. – 3. Tertium est: cui in facie apparet species quaedam hominis lachrimabundi, aut ridentis, [19] aut dolentis, aut rixantis, eidem in anima credendum est talem morem illi apparentiae respondentem adesse, maximamque propensionem ad illas operationes et affectus habere. – 4. Cui insunt tales mores naturales, eidem etiam probabiliter inerunt omnes qui ab eadem causa oriuntur et qui his cognitis sunt cognati. – 5. Et si cui habenti in facie talem apparentiam vel talia signa in corpore inerunt tales in anima passiones, pariter et quibus in corpore vel in facie inerunt opposita signa, illis etiam in anima oppositas passiones et dispositiones adesse putandum est. – 6. Communia signa nihil certum et peculiare docent. – 7. Particularium passionum propria et privata sunt signa quibus designantur, sicuti communes communibus signis monstrantur; propria passionis alicujus signa esse dicuntur quae ubi est passio, illa ipsa sunt, et ubi non adest, neque ipsa reperiuntur, et e contrario. – 8. Stabilium passionum stabilia sunt signa, mutabilium mutabilia, obscurarum obscura, et e contra. – 9. Quaecumque in anima existentia corpus non mutant a physiognomo cognosci non possunt.

  ¶   36

Expedita secundi capitis explicatione, antequam ad ulteriora procedamus, quaedam ex his quae hactenus dicta sunt colligere licet. Quorum unum est quinque esse locos nobis suppeditantes modum ac viam cognoscendi naturales hominum inclinationes, qui singuli singillatim capti insufficientes sunt, at omnes simul aliquid docere possunt. Horum primus est a similitudine quae intercedit inter qualitates et partes brutorum cum partibus et qualitatibus hominum, cujus loci maxima supra fuit explicata, quae est: cui homini inest qualitas vel pars corporis quae in certo animalis corpore reperitur, eidem inest etiam dispositio in anima similis illi quae in eo bruto ponitur. Secundus est a certis moribus regionum, cui enim insunt secundum corpus qualitates quae in corporibus hominum talis regionis utplurimum existunt, illi insunt etiam mores et habitus ac inclinationes animae illarum regionum propriae. Tertius est ab apparentia et specie vultus, cui enim inest species et apparentia in vultu quam talis affectus animi solet movere, illi eidem inest et ad talem affectum multa propensio. Quartus locus est a contrariis, nam si cui inest talis corporis qualitas, illi inest talis animae dispositio, ergo et cui inerit opposita corporis qualitas, eidem inerit opposita dispositio. Quintus, omnium maxime probabilis locus est a ratione, qui utitur syllogismo; maxima est: cui insunt tales mores et dispositiones, eidem etiam cognati, et consequentes talium morum, et iis annexi omnes probabiliter insunt, ut supra dictum fuit.

  ¶   37

Alterum quod hoc caput nobis insinuat continet divisionem ac distinctionem passionum et accidentium quae homini insunt secundum quod est homo, hoc est animalis certa species aliis perfectior, et quodammodo animal omne. Affectiones dico proprietates, passiones, potentias, et habitus, et dispositiones, ac demum qualitates secundum quas haec facit aut patitur, facere aut pati potest. Cum autem homo sit quoddam compositum quod constat ex propria forma, quae anima est humana, et corpore organico, quod illius est materia, factum quidem est ut paene omnes sint affectiones compositi; attamen quaedam sunt quae videntur esse animae tantum, ut intelligere et velle, eas autem voco proprias animae functiones, quarum usus et actio nullam penitus in corpore mutationem quae sensibus percipi possit natae sunt facere; quaedam rursus videntur esse tantum corporis humani affectiones, ut claudum esse, aut gibbosum, aut tali temperamento praeditum; at neque hae sunt sine anima, neque illas sine corpore penitus existunt.

  ¶   38

Plurimae vero sunt compositi, quarum aliae ab anima principium [20] capientes in corpus desinunt, aliae a corpore in animam perveniunt, ut docet Aristoteles. Irasci, misereri, odisse, amare sunt animae, et ab hac in corpus derivantur, item timere, sperare, confidere, gaudere, tristari, et hujusmodi; aliae vero a corpore usque ad animam perveniunt: tales sunt febres hecticae, et hypochondriacae passiones, et quamplurima morborum genera, quae cum corpus male afficiant, animam etiam pertentant et movent. Aliae demum sunt quae quamvis compositi existant, in animam tamen sensitivam non perveniunt ut illam moveant, nisi excessus sint vel defectus valde praeter naturam: tales sunt affectiones animae vegetativae, ut ali, augeri, cibum coquere corporique applicare; similiter quaedam etiam sunt animae affectiones quae secundum se corpus non mutant, ceu sunt scientiae, et morales habitus, et artes etiam, quae nisi ad energiam venerint non cognoscuntur. Et utcumque sint, aliae sunt generis, aliae speciei, aliae individui tantum: irascitur enim et movetur Socrates vel ut est animal, vel ut homo, vel tandem ut est hoc aliquid et singulare. Haec igitur est distinctio affectionum secundum genera quae in homine reperiuntur.

  ¶   39

At dubitabit aliquis: si anima et corpus sunt ut materia et forma, quare et ad aliquid secundum esse, haec autem talia sunt ut si fiat mutatio in uno, necesse sit etiam fieri in altero, quomodo igitur diximus quod fiunt multae affectiones et mutationes in anima quarum nullum vestigium apparet in corpore, ut de scientiis et habitibus ab externo factis? An respondendum est verum esse quod nulla fit mutatio in anima, nullaque nova introducitur affectio in qua particula aliqua corporis non mutetur et afficiatur, sed affectiones illae corporis vel non remanent, vel ad externa usque non perveniunt; ut qui discit canere, vel sonare, vel logicam aut geometriam, ille sane patitur et mutatur secundum aliquas interiores particulas, sed ut diximus, mutationis internae vestigium in corpore non apparet. Quod autem habitus scientiarum et artium sint in materia exemplo Orbilii patet, qui saxo percussus in capite omnium quae sciebat disciplinarum est oblitus, aliter enim disposita corporis particula atque esset prius, quando habebat hunc scientiae habitum, mutata est passio animae; sed corporis mutatio cum facta sit tantum secundum partes internas, neque ad externa pervenerit, sensui non apparet.

  ¶   1

Quod per signa liceat humanae animae affectus et passiones sive dispositiones cognoscere, et quod qui hactenus hanc artem tractarunt locuti fuerint imperfecte, et qua ratione processerint ex supradictis est manifestum; nunc autem quorum et ex quibus sit ars physiognomica ex professo docebit, hoc est circa quas passiones versetur, et ex quibusnam signis propositum inquirat. Dicit igitur: quoniam physiognomia non versatur circa omnes passiones animae humanae, neque de omnibus potest rationabiliter judicare, sicuti dictum est, oportet nos primum novisse distinguere cognoscibiles a non cognoscibilibus; deinde est determinandum quaenam signa sint capienda et quae non, siquidem quae sunt mutabilia aut communia admitti non debent; amplius distinguendum est quod signorum immutabilium quaedam sunt manifestiora et efficaciora, quaedam vero minus certa.

  ¶   2

Cum ergo haec sint peragenda, primam definitionem hujus artis colligit, et eandem a nominis interpretatione confirmat: est physionomonia ars cognoscendi humanae animae inclinationes naturalesque affectus qui in nobis fiunt et insunt per signa propria et stabilia unamquamque passionem naturaliter consequentia. Huc referenda est passionum animae distinctio de qua supra, quod scilicet aliae dicuntur innatae, aliae superacquisitae, sive illae doctrina, educatione, aut aliqua alia ratione adipiscantur; et utcunque sint, aliae non afficiunt corpus neque in corpore mutationem faciunt, aliae penitus secundum se aut sensibiliter ipsum mutant: hae congnosci possunt, priores nequaquam, ut jam saepius fuit dictum.

  ¶   3

Haec ergo physiognomonia, sic dicta prout nomen sonat, quod nihil aliud sibi vult nisi naturae cognitio, quae forma est, et omnis motus ac mutationis principium; qualia itaque sint haec accidentia quae corpore mutato in anima fiunt, et qualia non, infra se dicturum recipit.

  ¶   4

Quarum rerum sit physiognomonia secundum genus fuit expositum; nunc genera rerum ex quibus signa colliguntur enumerat, quaenam et quot sint. Haec autem novem esse videntur. – 1. Primo signa capiuntur ex motibus, nunquid sint naturales aut praeternaturales, tardi aut veloces, uniformes aut difformes, continui aut interrupti, decentes aut indecentes, aut aliquo alio modo affecti. – 2. Secundo ex figuris partium et membrorum corporis, nunquid pulchra aut turpis, naturalis aut prater naturam, rectave aut distorta, sit corporis figura qualis pumilionum, gibbosorum, aut claudorum. – 3. Tertio loco colores qui in cute, in pilis tum capitis, tum partium corporis ceterarum, in oculis, in unguibus, in dentibus, in labiis, in lingua sese offerunt. – 4. Quarto docet considerandam esse faciem sive morem qui in facie apparet, qui enim faciem in figuram timidi, aut irati, aut aliquo alio affectu perturbati hominis naturaliter constitutam habet, quod signi genus Aristoteles vocat apparentiam vultus et morem, eum etiam timidum aut ad alium affectum propensum esse judicare oportet. – 5. Quinto ex cutis qualitate, an sit lenis aut aspera, glabra vel pilosa, vel aliter disposita: lenis dicitur cutis quae aequalis est, nullamque habet asperitatem, quae tactu est delicata; huic opponitur asperitas et scabrities. – 6. Sexto ex voce ejusque qualitatibus, nunquid sit gravis vel acuta, aspera vel suavis, aequalis aut inaequalis, vox enim cum sit vel animi inditium, vel in ipsa sit quod animum indicat, in eadem etiam elucescere vestigia passionum animi probabile est. – 7. Septimo ex carne, nunquid caro sit tactu mollis an dura, calida aut frigida, multa aut pauca, molles enim carne apti mente fuerunt dicti, qui vero aliter affecti sunt aliter etiam sese habere credendum est. [22]– 8. Octavo ex partibus, hoc est membrorum numero et quantitate, qualesnam sint corporis partes, et quantae, magnae aut parvae, loco suo positae aut non, aptae aut ad usum ineptae. – 9. Nono ex totius corporis figura et forma, qui enim plus justo parvi sunt, aut penitus turpi, et distorto corpore affecti, turpes etiam et male dispositas animi affectiones habere probabile est. Differt autem locus nonus a secundo quod in secundo consideratur tantum figura partis, nunc autem agitur de forma totius corporis; et octavus considerat situm, substantiam, et quantitatem partium, secundus solam partium figuram speculatur.

  ¶   5

Tot igitur sunt ex Aristotele fontes et capita unde physiognomica ars deducit sua signa. Mihi autem videtur omnes hos locos novem posse commode ad quattuor tantum contrahi, nempe ad substantiam, quantitatem, qualitatem, et motum, dando substantiae quintum et septimum locum, in quibus consideranda proponitur et cutis et caro quatenus est tactilis; ad quantitatem reducemus octavum et nonum, in quibus membrorum magnitudo, numerus, et situs spectatur, et totius corporis figura, proportio, et usus; ad qualitatem tres locos referemus, secundum, tertium, et quartum, qui formas et dispositiones singulorum membrorum, colores, et mores, quos vocat apparentias in facie praesertim sese offerentes, contemplantur; ad motum reducitur primus et sextus: in primo considerantur corporis motus locales, tum secundum totum, tum secundum partes, ut oculorum, manuum, labiorum, et capitis; in sexto vox contemplatur, ea enim sonus est, at sonus non est sine motu.

  ¶   6

Videtur autem inter hos Aristotelicos modos et eos qui antiquorum dicti sunt hoc esse discriminis, quod illi erant potius rationes et methodi procedendi et veniendi in cognitionem affectionum animi, hi vero Aristotelici loci videntur non methodi, sed illarum principia esse.

  ¶   7

Diverso modo apud diversos interpretes legitur haec particula. Mihi autem videtur Aristotelem praetexere excusationem quandam, et talem esse ejus sententiam, quod si videatur supradicta signorum explicatio aut non satis clara, aut non perfecte significans animi humani proprietates, id Aristoteles non negat neque affirmat, sed dicit quod signa quae supra in genere fuerunt explicata jam possunt sufficere ad ostendendum quod proprietates animi humani per externa corporis signa cognosci valent.

  ¶   8

Et quoniam artis omnis actio versatur circa singularia, medicus enim non hominem, sed Calliam sanat, siquidem actiones et operationes sunt singularium et circa singularia, dicit, quod manifestum erit ex longa quam faciet inductione, quomodo praedicta signorum genera nata sint designare naturam animae humanae, cum singula signa referantur ad proprietates singulas quae per ipsa signa exponuntur.

  ¶   1

Scopus est id agere quod in fine prioris capitis promissum fuerat, declarare nempe quid praedicta signorum genera denotent, atque a coloribus incipit, vel quoniam nobis notiores sunt, et antequam figura appareat distincta cognoscuntur, vel quod per ipsos figura manifestatur. De coloribus igitur acturus, operae pretium facturum arbitror si dicam quid sit color in homine, et undenam oriatur, et quotuplex; item quomodo alii virorum sint, alii feminarum proprii; amplius quinam sint uniuscujusque regionis peculiares, et qui sint mores regionum qui tales colores comitantur; demum quot esse solent Italorum, Gallorum aut Hispanorum colores, cur tales, taliaque animi accidentia significent; quibus expeditis ad Aristotelicum textum exponendum devenio.

  ¶   2

Aristoteles appellavit colorem esse extremum corporis diaphani actu existentis in corpore determinato, et colorata dicitur superficies in qua reperitur terminatum perspicuum, et videtur cum ab externo lumine receperit actum; unumquodque enim compositum vel diaphanum est, vel ex diaphano conflatum, siquidem ex quattuor elementis constat quorum tria sunt diaphana. Cum ergo in superficie actuatur a lumine externo id diaphanum quod ibi adest, talis dicitur color, et superficies hujusmodi colorata appellatur; cum ergo colores sint extremitates compositi corporis, et corpus sit vario modo compositum, inde varii etiam oriuntur colores; cum autem nos de coloribus hominum agamus, qui ex quattuor humoribus constant variis coloribus praeditis, necesse est pro eorum mixtura varios etiam in cute hominis a causa interna colores reperiri, qualis ergo est naturalis quattuor humorum mixtio a principio formante in utero matris facta, talem etiam esse hominis colorem est putandum.

  ¶   3

Qui in homine secundum naturam simpliciter reperiuntur colores sunt tres: duo extremi, albus et ater; medius unus, qui quodammodo ad rosam accedit, et rosam refert. Horum unumquemque deinde habere latitudinem credendum est, nam et ad album referri potest pallidus, subflavus, et squalidus, et ad atrum fuscus et luridus, ad roseum vero et puniceus, et ruber, et purpureus. In regionibus in quibus homines naturaliter sunt albi vel rosei candidior utplurimum est femina viro, ubi autem atri sunt homines lucidior est nigredo mulieris quam viri, naturaliter enim plus humoris aquei et minus melancholici in femina quam in viro solet reperiri, quare vir femina etiam est robustior et ad agendum promptior.

  ¶   4

Ceterum ut regionum proprii reddantur exacte colores non expectandum est, sed breviter et typo quodam colorum differentias contractas ad Europae praesertim populos percurremus. Ex Petri Appiani ac geographorum quorundam neotericorum sententia, novem sunt climata, quibus si addas partem quae est sub aequinoctiali comprehensa, jam decem plagas terrae feceris; neque solum hae plagae ac climata colores et hominum mores natae sunt variare, sed praeter has addi possunt et aliae causae, nempe regionum quidam particulares situs et exercitia: sunt enim parentes, qui partem morum et qualitatum in filiis existentium sibi vendicant; cibi etiam communes, et qui sunt in usu continuo; quibus tamen cibis praeponendum est temperamentum et sexus, nam quamvis natus sit cibus temperamentum naturale aliquo pa-[24]-cto tandem alterare, magis tamen temperame0ntum agere in cibum dici potest quam cibus in sexum aut temperamentum; educatio succedit, per educationemque intelligo illam primam puerorum nutritionem et assuefactionem ad hoc potius quam ad illud studium sive artificium vel ministerium; amicitia et consuetudo mores quamplures latenter inducit, sic vitia et virtutes ex amicitiis sensim assuescendo in nobis pullulant et crescunt; nec fortasse alio modo magis quam disciplina et assuetudine homines tales fiunt, assuescimus autem facillime ex necessitudinibus et amicitiis, cum enim alios videamus tales esse, et sic operari, tales et nos facile efficimur sic operantes, quare non ultimam partem sibi vendicant disciplinae et studium cui homo se applicat.

  ¶   5

His demum addenda etiam est electio propria, nam homo in manu arbitrii sui positus est, et sponte fit bonus vel malus, et suarum operationum et habituum per quos talis dicitur, praecipue secundum animam, ipse principium est, ac causa, unde jure propter bonitatem laudatur et propter malitiam vituperatur; praedictaeque causae pleraeque nihil in homine agent nisi aut consenserit voluntas et electio, aut saltem non dissenterit neque contradixerit, aut non curans, aut non animadvertens. Tot igitur sunt colores et causae secundum quas homines tales dici solent.

  ¶   6

Sed ad propositum accedentes, dicebamus universalissimas terrae plagas in quibus hominum corpora secundum colorem et magnitudinem maxime differentia sunt esse decem. Harum itaque plagarum prima dividitur ab aequinoctiali et usque ad principium ejus climatis quod diamaeroes dicitur extenditur, duratque quousque horologium variatur sensibiliter saltem per dimidium horae; secundam plagam diamaeroen vocant; tertiam diasenen; quartam dialexandrian; quintam diarhodon; sextam diarhomen; septimam diaponton; octavam diaboristaeneon; nonam diariphaeon; decimam diadanian, quae plaga usque ad articum circulum pertingit, quinimmo et per tres circiter gradus ultra illum procedit.

  ¶   7

Qui ergo sub aequinoctiali habitant diversi admodum sunt, siquidem qui in montibus altissimis et iisdem frigidissimis degunt, fereque continua nive opertis, plerumque caeci sunt, parvi corpore, colore livido, crudeles, feri, ingenio immiti ad serviendum inepto. Qui vero prope mare in locis sabulosis vivunt parvi etiam sunt, sed fusci, macri, et exsiccati, quoniam illis in locis praeter paucum caelestem rorem non descendit aqua pluvialis, omnes enim vapores aut absumuntur, aut ad altissima montium juga feruntur, ibique persistunt, quo loci continuam ajunt esse nebulam nivemque frequentem; viri hujusmodi latrones sunt, inhospitales, plerunque crudeles, sanguinarii, carentes omni sensu justitiae, loci enim siccitatem et squalorem in quo nati sunt referunt. Qui vero mediterranea et campestria colunt olivae colorem habent, et fuscedinem cum quodam splendore ac luce referunt, mediocres corpore sunt, barba et pilis fere omnibus naturaliter carent, praeterquam in capite, carnosi et pingues, tota enim regio ad calidum et humidum magnopere inclinat, et fere quotidie descendunt illa in loca imbres; his animus inest tum mulierosus, tum etiam muliebris, crudelis, rixosus, instabilis, iracundus, audax, impius, a doctrinis abhorrens, parere nescius, in imperando insolens, arrogans, et superbus, in adversa fortuna humilis, abjectus, et vilis.

  ¶   8

Cum enim aeris temperies eodem in loco quotidie varietur, eadem tamen ad calidum et humidum semper magnopere inclinat, etiam ultra quam humana natura requireret; cumque in hac plaga sit aer maxime inaequalis, in ea quam diximus latitudine factum est ut habitantium corpora et facie et temperamento sint inter se similia, animi autem magnopere discordes. Caloris enim excessus, ut ait Hippocrates in libro De aere, aquis, et locis, animi perversiones et feritatem inducit, humiditas instabilitatem et abjectionem: a calore igitur audacia, ab humiditate praesentanea nascitur mutatio et in adversa fortuna abjectio et fuga, ab utraque simul qualitate superbia et injustitia. Quod autem tales sint qui in Nova Hispania, et in Mexicano et Peruano tractu habitant ex historia patet.

  ¶   9

[25] Sub climate diamaeroes positi sicciorem et calidiorem multo sortiti sunt regionem, quia diminuta humiditate vehementior efficitur calor; siccior autem illa plaga est vel quia minus abundat fluminibus, minus enim montuosa est, vel forte quia solis mora est major supra horizontem, vel quia terrae tractus et natura illorum locorum fere arenosa, quales etiam sunt campi et Lybiae et Arabiae, tum petreae, tum desertae, ubi abundat arena et fere nunquam pluit. His igitur in terris tractus Aethiopici multo est nigrior hominum color quam sub aequinoctiali, et nigrorem quendam habet qualem videmus in tabulis ex ligno nucis veteri confectis optime perpolitis et oleo inunctis. Horum corpora sicciora sunt, et fere ossea, sine pinguedine ulla, et praecipue viri qui sub dio degunt, vehementissimus enim solis ardor haec loca torret, pili nigri et admodum crispi sunt, et breves, barba itidem perpauca subtilisque. Tales ajunt esse Aethiopes qui campestria habitant, isti igitur sunt timidi, furaces astutissimi, admodum perfidi, et quibus nullus amor, nulla adsit justitia, pessimi, superstitiosi, instabiles, natura potius ad serviendum quam ad imperandum parati; at longe secus dispositi sunt qui montes habitant, humaniores namque sunt, et mitiores, quoniam temperata magis est regio illorum.

  ¶   10

Sequitur plaga quae diasenes climate continetur, cujus gentes utplurimum sunt atrae ut carbones, parvo corpore, pilis nigerrimis eisdemque crispis, labris crassis, oculis crassioribus; animo timido, infideli, mendaci, astuto, ad mutandam religionem parato, ad capescendas scientias non inepto. Major autem est siccitas sub hoc climate quam in praecedenti, quoniam plerunque toto anno imbribus carent, quare parum vel nihil frugum colligunt, unde factum est ut et magis furtis inserviant et injustiores forte existant quam eorum etiam natura postularet.

  ¶   11

Paralellus dialexandrias per urbem Aegypti transit Alexandriam, citra tropicum Cancri positam; ea gens est, quae altiorem Aegypti partem habitat, subcinericio et fusco praedita colore; quae vero propinquior est mari mediterraneo, ea magis ad albedinem accedit. Horum corpus est satis amplum, pingue, et robustum, caro succi plena, cutis lenis et mollior, regio abundantissima, et secundum plurimas ejus partes propter Nilum magnopere humida; homines levissimi sunt, ut testatur Herodianus, rixosi, turbulenti, lusibus ac jocis mordacibus dediti, scurrules, laborum impatientes, admodum audaces atque insuperabiles dum se vincere posse credunt, abjectissimi, viles, ac pusillanimes dum timent, liberales, veneri, ac ventri indulgentes, curiosi, faceti, mendaces, placidi, et satis naturaliter politici, ad scientias et artes apti quas antiqui sacerdotes exercebant, non enim adeo calore aut siccitate premuntur sicuti qui supradicti fuere.

  ¶   12

Diarhodos per insulam Rhodum Asiae transiens Asiaticos fere populos comprehendit, et eos praecipue qui Asiam minorem incolunt. Horum color plerunque subflavus est, cum quodam splendore et nonnulla fuscedine ad albedinem declinante; talem fere colorem in castanearum cortice nondum probe maturarum licet tueri. His corpus magnum est, succi plenum, ac valde humidum; animus mollis, effeminatus, quietis amator, ambitiosus tamen, gens garrula, vana, superba, servilis tamen, non admodum injuriis, rixis, aut contumeliis dedita.

  ¶   13

Qui clima diarhomes habitant, quales sunt qui insulas maris Aegei et in faucibus Jonii positas, quique ultra Appenini portionem sunt, et usque ad mare procedentes Siciliam, Sardiniam, et loca Italiae maritima versus meridiem incolunt, colorem valde differentem habent, necnon et corpus secundum quantitatem, et animum secundum mores. Primum enim, ut ait Hippocrates, omnibus Europeis naturaliter adest ut sint feroces, male sociabiles, et animosi, iis autem qui in climate diarhomes habitant feritas quidem minuitur, ast superbia non deficit; est autem plerunque cutis colore florido et roseo, ad fuscum tamen aliquantisper tendente, quandoque etiam flavo et mellino; corpore car-[26]-noso, statura procera potius quam parva, aut saltem mediocri, capillo nigro, viribus firmis, facie ad asperitatem tendente, quare et moribus etiam superbis praediti sunt; magnanimi ac liberales videri volunt, et cum sumptibus quos superbia dictat et ambitio non possint sufficere, aliena quandoque affectant, magis autem videri quam esse quaerunt, honorum cupidi, ac dominationis, neque gulae neque somno admodum dediti, audaces, animosi, impatientes, contumeliae, victoriae appetentissimi, unde saepe acutissimi existunt aleatores. Tractus hic propter magnam differentiam locorum, maris, montium, vallium, diversas admodum gentium sortitus est differentias.

  ¶   14

Diapontu plagam habitant quae loca citra Appeninum in Italia colunt gentes, et quaecunque in eodem paralello reperiuntur, ut quae Istriam, Dalmatiam, Croatiam, Galliam Narbonensem tenent. Hae sunt colore albicante, ad roseum tendente vel ad sublfavum pallorem verum, et earundem color multiplex est, cum enim in medio fere nonagesimorum graduum positae sint hujusmodi gentes, particularibus regionum dispositionibus facillime afficiuntur. Horum animus prudens est, liberalis, ad disciplinas aptus, justitiae amator, et non immansuetus, sed civilis et natus oboedire legibus. Verum, ut dixi, multiplex et varia est harum gentium natura, facies, et mos; et animus in pluribus versutus, sui amator, adulator, superbus, contumax, in lasciviam et luxuriam promptus, omnis commoditatis amator.

  ¶   15

Diaboristeneos clima post praedictum sequitur; horum hominum color albus est et floridus, barba subrubra, et capilli fulvi, corpus amplum, robustum, valens, carnosum, durum, frigoris et laborum patiens, vino et venationibus gaudens; animus planus, apertus, simplex, sed suspiciosus et in suspicionibus atrox.

  ¶   16

Omnes fere inter se similes sunt, ejusdemque coloris ac corporis gentes quae sub climate diaripheos dicto degunt; colore enim praediti sunt candido, florido, et ad rosam accedente, aurea illis barba, et coma promissa, oculi glauci, corpus procerum, amplum, robustum; animus suspiciosus, tumidus, iracundus, crudelis, vino et ventri deditus, laboris et algoris patiens, ad artes manuales exercendas apprime aptus, saevus, contumax, irrisor, cruentus, pacis inimicus, bellicae laudis amator.

  ¶   17

Clima quod diadanias appellatur, eo quod per Daniam transeat mediam, Moscovitas et Tartaros continens; his quidem color adest subfuscus et lividus, aliis vero cum flavo rubore mixtus, et ad Germanorum colorem accedens; priores, qui magis sunt septentrionales, habent corpus mediocre, latum, neque carnosum, neque pingue, sed potius osseum, capilli subnigri, plani, barba corticem nucis referens, rara, sed crassa, plana, oculi subravi, parvi, canini. De his autem ac de similibus supradictis veritas sit penes auctores. In hoc climate alias repertos fuisse gigantas Olaus Magnus refert, acerrimos, pugiles, et robustissimos; gentes sunt ferocissimae et bellicosissimae, crudeles et durissimae, quaeque continua bella, tumultus, et contentiones prae manibus habeant, eaedem tamen suis hospitalissimae sunt, et quam minimum veneri deditae, amicis liberales et placidae, inimicis inexorabiles, et si tumultuentur, violentia sola possunt pervinci et cohiberi, nimius enim propter antiperistasim plerunque fit interior calor, unde haec agitatio mentis et impotentia nascitur. Quibus itaque Italis, aut Hispanis, aut aliis hominibus in temperatis plagis natis et habitantibus aderunt colores et corpora viros hujusmodi referentia, iisdem etiam tales animorum propensiones adesse probabile est, cum supposuerimus unamquamque propensionem animi non acquisitam, sed ingenitam, in corpore suae praesentiae vestigium aliquod relinquere, siquidem, ut dictum est, animi et corporis sit consensus unus et conspiratio una.

  ¶   18

In Europa diversae admodum sunt hominum figurae, diversaque corpora. Quidam colorem habent candidum et roseum, pilos fulvos aut rutilos, procera corpora, et carnosa, et robusta; animos feroces, suspiciosos, frigoris et laborum patientes. Alii eodem colore ple-[27]-runque praediti, sed capillo subfulvo, membris mobilibus; et his adest animus inquietus, vehemens, litibus deditus, iracundus, irrisor, ludibundus. Quidam alii, cum magis ad atrae bilis temperamentum accedant, sunt colore fusci, pilo nigro, corpore mediocri, robusto; animo constanti, audaci, superbo in fortuna prospera, toleratu difficiles, in adversa humiles. Reperiuntur quidam alii qui quoniam circa quadragesimum quintum gradum habitant, quasi in mediocritate positi ad utranque partem facile incilnant, quare alii ex his nigros capillos habent, alii ruffos, quosdam pingues, quosdam alios macros videbis, non vultus, non color unus, unde factum est ut magnopere etiam inter se moribus differant, aliique civiles sint et humani, alii ex adverso feroces et crudeles, ita ut nusquam videantur in eadem regione nati atque educati.

  ¶   19

Discriminis ac diversitatis hujus Hippocrates doctissime, ut cetera omnia, causam refert in libro De aere, aquis, et locis in magnas et frequentes temporum anni mutationes, et admodum diversas horum locorum inter se constitutiones, terrarum, fontium, fluminum, et ventorum habitudines. Cujus enim regionis facies diversa est, et ab anni tempestatibus diversimode affecta, diversamque habet ad solem caelique plagas rationem, illa potest diversas parere aeris temperies ac dispositiones, unde diversi fructus et cibi, quare et diversae corporum constructiones et colores, ex quibus et diversas in animis oriri propensiones probabile est; non quod non sit possibile, ut ait ille, vervecum in patria crassoque sub aere nasci summos viros et magna exempla daturos ^1-2, id enim non negatur unquam, sed illud fit doctrina, et assuetudine, ex rationisque praecepto naturalem inclinationem pervincente.

  ¶   20

Quidam haec audiens dubitabit nunquid doctrina quae hic traditur tota materiae innitatur et nullam aliam causam praeter materialem agnoscat, quare in eundem errorem nos labi dixerit in quem notat Aristoteles antiquos incidisse, qui omnia tribuentes materiae vix ullam aliam agnoverunt aut tetigerunt unquam causam. At possem primo respondere quod materia et forma sunt ad aliquid, neque alterius cognitio sine altera haberi potest, dicente Aristotele relativorum quantum unius determinate cognoscitur, tantum etiam alterius cognosci; quare si cognoscemus materiam, etiam cognoscemus formam cujus est materia. Secundo dico formam apprime consideratam fuisse, cum rationem et proportionem consideraremus quam inter se habent quattuor humores, corporis humani principia, et qui ex his elevantur spiritus, quae proportio ratio est, et ratio est forma: quod ergo hic foret iracundus et instabilis, cum causa afferebatur, ratio et formalis causa assignabatur, quoniam siquidem bilis et sanguis dominabantur aliis duobus humoribus secundum virtutem in proportione, exempli gratia, dupla, quamvis moles passivorum posset esse major. Tertio notandum est nos non de habitibus loqui, sed de potentiis tantum et impotentiis, quae sunt secundi generis qualitates, quae in secundo De generatione dixit passiones et habilitates materiae, si non primae, saltem secundae, prout magis vel minus apta est, et elaborata ad talem vel talem formam suscipiendam. Quod si abusi sumus nomine habituum ad significandas potentias, id factum est ideo, quoniam potentiae carent propriis nominibus.

  ¶   21

Homines ex quattuor humoribus fabricatos esse omnes affirmant: sanguine, pituita, bile flava, et melancholia. Illi in quibus sanguis praedominatur colorem album, roseum, et floridum habent; horum animus ad lusus jocosque natus est, mitis, placidus, et civilis, scientiis tamen ineptus. Qui biliosi sunt et ad ignis naturam accedunt corpus mediocre habent, molle, non robustum, capillos ruffos, cutem subflavam et ad colorem mellinum accedentem. Pituitoso temperamento praediti cutem admodum habent albam, pilos planos et subcinericium quendam colorem aemulantes, corpus carnosum et humore plenum; aquae naturam referunt. At quicunque bilis atrae sive melancholiae naturalis sortiti sunt temperamentum, terram imitantis, horum corpus naturaliter durum et tangentibus frigidum est, color subniger seu lividus, capilli subfusci et inter [28] nigrum et fulvum positi, castaneae maturae colorem imitantes.

  ¶   22

Has omnes temperaturas in Italis licet conspicere, et praeter has quae ex istis componuntur; plerunque autem novem colores in Italis solent conspici: fuscus, quem in cortice surculi juglandis viridis aspicere solemus; huic succedit cinericius vel plumbeus, qualis est saligneus cinis male coctus; puniceus color, similis epati a corpore animalis recenter extracti; ruber uti pruna et flammeus, uti nomen docet, videntur differre secundum magis et minus; roseus a rosae colore, mellinus a melle dicitur; lividus magis ad albedinem accedit, vibicis jam abeuntis color; pallidum colorem nullinon cognoscunt, praecipuus in his qui timent; albus est quem in fronte et in manu bene valentis et pulchrae feminae spectabis, refert ebur et rosae partem quam unguem appellant. Tot igitur fere sunt colores nostratium, qui si naturales sint et stabiles, certas passiones portendere solent, de quibus aliquid dicamus.

  ¶   23

Quibus itaque inest fuscus color, hi melancholia adusta praediti sunt, frigidi, et sicci, quare etiam timidi et avari, et propter hoc invidi, ideo maledici, implacidi igitur; et quia frigidi sunt, non bene sperantes, et animo abjecti; eadem etiam ratione voraces et crudi, frigidi enim est appetere plus quam concoquere possit, et utplurimum epar calidum habent, quod facit stomachi calorem debiliorem, ejus naturalem humorem caloris pabulum absumens; et propter multos flatus ab impotente calore ac debili generatos, iidem erunt libidinosi et garruli cum dicere incipiunt, quamvis prius Harpocrate viderentur magis taciti et elingues. Habent etiam graciles suras, et pilos longos, subtiles tamen, et nigros in cruribus. Et quoniam frigidum et siccum terram refert, haec autem stabilis est, igitur obstinati erunt, ac durae cervicis, queruli, morosi; ceterum acri ingenio praediti, ad scientias nati, ac speculationes praecipue, stabiles enim sunt, scientia vero potius, ait Aristoteles, quietem quam motum significat. Quales igitur sunt et secundum irascibilem et concupiscibilem potentiam dictum est, quae tamen omnia loco proprio in contemplatione complexionum diligentius exponuntur.

  ¶   24

Cinericius color nascitur ex pituita pauca quae melancholiae adjuncta est, ut aqua terrae mixta fuscedinem facere solet. Humidiores igitur hi sunt quam praedicti, quare magis apti ad credendum, facilius igitur persuaderi se sinunt, et aptiores sunt qui decipiantur; honorum igitur non admodum sunt appetentes, sed ad patendum parati, siquidem facile credunt et aliis deferunt. Ex aqua autem ac terra cum sint compositi, quae duo elementa nata sunt aliis subsistere, magis, ut dictum est, parere quam imperare sciunt; quod si in potestate sint constituti, intolerabiles, duri, crudeles, ac feri existunt, principiorum enim suorum naturam referunt, gravia enim elementa in sublimi elevata stare nequeunt, et violenter inferna pellunt et urgent, et molesta sunt illis a quibus sustinentur, et quia tales sunt, lente iram concipiunt, cum autem conceperint, diu retinent. Iidem avari etiam sunt, alienorum raptores, nisi timore impediantur, quae non habent cupiunt, quae habent rejiciunt, hoc enim proprium aquae est, ut in mari aspicitur, marinisque agitationibus; viles et abjecti, parvo lucro dediti, mendaces, rusticani, odiosi, obliviosi, praecipue cum aetas fuerit grandior; raro his confidere poteris, quoniam maxime proprii sunt, et prae suis commodis nihil aliena curant.

  ¶   25

Puniceum colorem sive epaticum qui in facie habuerit, illum dixeris furiosum, dolosum, iracundum maxime, qualem Domitianum et Maximinum fuisse ferunt, denotat enim a multo calore assari sanguinem crassum et melancholicum. Horum quosdam vidimus apud nos audacissimos, crudeles, nullinon infensos, ex ignea enim ac terrea natura conflata est horum temperies: ignis et calor audaciam ministrat, obstinationem et perseverantiam terra, quare cum superiores sunt, ferri non possunt propter multam insolentiam, cum vero adversa premuntur fortuna, desperati, inconsolabiles, animo fracti sunt; eadem de causa libidine multa laborant, et quoniam calidi sunt, bibaces admodum existunt; [29] a calore autem habent, terrae conjuncto, quae stabilis est, ut maxime sint perspicaces, callidi, et ingeniosi, et qui in artibus et scientiis possint magni evadere si laborum essent patientiores.

  ¶   26

Qui prunarum referunt colorem neque praedictis meliores sunt, instabiliores tamen, quoniam magis ad igneam naturam accedunt; quoniam igitur calidi, ideo sunt audaces, et propter id etiam rixosi, et quoniam ignis est supereminere, ideo superbi, contumeliosi, et contentiosi existunt, placidi tamen, et qui comitatem prima facie monstrent et affectent, quamvis faciles in iram ferantur et levissima de causa amicitiis renuntient. [*]
At qui flammei praedictis in omnibus similes sunt, nisi quod magis sunt instabiles, et magis iracundi, quique et manibus et pedibus stare loco nequeant, creduli, irrisores, ambitiosi, et curiosi, semet laudantes et extollentes, inconsiderati, et admodum mutabiles, qui levi de causa affirmant quod negarant prius; videntur autem praecipue juvenum mores referre.

  ¶   27

Roseus color calidam et humidam denotat complexionem, sanguineam igitur, ad aerisque accedit naturam. Qui tales sunt bona indole praediti existunt, placidi igitur ac civiles admodum, dociles etiam, veraces, urbani, laeti, et quamvis bonum habeant ingenium, non tamen adeo subtile est, ac exactum, quale est eorum qui naturalem melancholiam in sui complexione praedominantem nacti sunt, de quibus meminit Aristoteles primo trigesima prima Problematum. Quoniam autem, ut dictum est, aer omnes facile recipit impressiones ac formas, homines tales ideo facile disciplinas recipiunt, eas tamen difficile retinent, et quoniam aer omnibus adhaeret, et omnia replet, propter hoc omnino sunt sociabiles, eademque de causa facile alterantur turbanturque, subito tamen redeunt, versatile enim ac varium nacti sunt ingenium.

  ¶   28

Mellino colore praediti bilem cum sanguine mixtam, accedente tamen aliqua parte pituitae, sortiti sunt, quare et horum mores hos omnes humores atque elementa referunt, caloris igitur erunt paulo plus quam temperati, et facile mobiles aut ad iram aut ad desiderium, neque adeo tardi, ut videtur Portae, quare neque etiam valde iracundi, ut Polemoni. Quoniam autem melancholia naturalis non abundat, non admodum scientiis apti dicentur, et propter bilem et sanguinem nugaces erunt, et cum suis nugis non adhibetur mens, irascuntur; prompti erunt igitur ad dicteria, et libenter aliis obloquentur, rident atque irrident libenter, ac tota die ociosi, modo his, modo illis amicis etiam et propinquis detrahunt; ventri ac veneri dediti, liberales tamen potius quam avari, et propter bilem qui laudari cupiant, et propter sanguinem libenter cum aliis maneant, et sodalitia colant, quamvis plerunque sodalibus detrahant; his committenda non sunt secreta, neque enim tacere noverunt, quod accidit omnibus garrulis et nugacibus; tales autem instabiles etiam existunt, et parvorum honorum cupidi, qui scilicet volunt credi quod res omnes sciant, et quod illis multa fides haberi deceat; ex his nonnulli sunt adulatores, sanguine et pituita illos inclinante ut facile alienos induant aut simulent mores. Quod si mellinus color magis ad flavitiem quam ad candorem aut ruborem declinarit, eos homines probabiliter iracundiores dixeris, calidiores, et ambitiosiores; si vero magis ruborem participabunt, ad sanguinemque magis accedent, loquaciores erunt, benigniores tamen, et magis placidi, et ad sodalitates parati.

  ¶   29

Qui lividum habent cutis et faciei colorem pituita et melancholia temperati existunt; timidam, invidam, et malignam naturam hic color designat. Quos perversos et improbos ait ex Aristotele Porta; ego hos crederem multum valere memoria, pituita enim recipit impressiones, retinet autem ater humor; et propter hoc etiam non ineptos speculationibus, oportet enim intelligentem phantasmata speculari quae suggerit memoria; viros tamen dolosos et sibi tantum utiles, et minime omnium ad amorem aut ambitionem propensos existimarem.

  ¶   30

[30] Qui pallido sunt colore ex pituita et flava bile cum melancholia conjuncta suam sortiti sunt corporis temperiem, timidique erunt, et cogitabundi, timentes enim pallescunt, et quoniam tales, multa animo agitant, neque unquam in eadem persistunt determinatione, et pauca perficiunt; acerbi etiam, ac morosi, avari vel alienorum avidi, et fures potius quam raptores aut latrones, nam meticulosa illorum natura non patitur ut latrocinium et violentiam exerceant; cum autem ad livorem illorum color magis accesserit, uberiorque fuerit ater humor, tunc dolosi erunt, voluptatibus immoderate dediti, ventris et veneris servi, maligni, ingrati, invidi, acervi, qui iram et stomachum nunquam deponant, et cum his quos semel oderunt nunquam perfecte in gratiam redeant, simulatores ac dissimulatores prout sibi ratio postulare videtur. Talem dicunt fuisse Vatinium, et Salustium, et unum ex interfectoribus Caesaris, Cassium; amplius et Catilinam, quem ingenio malo fuisse ajunt, intestinarum discordiarum civilisque caedis appetentem, rerum alienarum avidum, suarum profusum; neque Attilam, quem flagellum Dei dixere, neque Actiolinum, maxime impium ac crudelem tyrannum, ab hoc colore abhorruisse ferunt, non quod naturaliter talis esset, nam pulchra et liberali facie fuisse in juventute scribunt, sed ex habitu fero, crudeli, et tyrannico in anima contracto conversa est in pallorem foedum facies, et in terribilem ac minacem quendam rictum. Sic ergo qui pallenti naturaliter sunt facie, macra, insuper et livida, et continue terram tuentur, raro ac vix loquuntur, doloso animo praediti erunt, invido, et maligno; at si causa externa, ut propter invidia aut aegritudinem, talis contracta fuerit facies, hoc casu non adeo male erit sentiendum.

  ¶   31

At si color valde albus fuerit in facie secundum naturam, et non ex morbo aut externa causa, et cum hoc colore non desit succus et caro, hos ad feminas referas, timidi igitur erunt et maxime feminis similes; et cum tales sint, dices multo humore non probo abundare, ingenio igitur crasso praeditos, et rudi, aptos ad concubitus, non quod valde stimulentur, sed quod facile ferant, neque valde a multa laedantur venere; admodumque molles etiam, siquidem feminam referunt, et quoniam molles, ideo misericordes, et propter eandem causam inertes et ignavos, simplices, et qui facile decipi possint, parcos, mansuetos, viles appellabis, nulli scientiae artive naturaliter deditos.

  ¶   32

Tales igitur ex coloribus poterimus probabiliter dicere homines; horum omnium rationes et causas exactius infra expediemus. Notandum tamen est quod color omnium signorum quae stabilia et firma putantur minime certus est, nam colores, quamvis naturales sint, facile alterantur, ab oppositisque etiam causis possunt iidem provenire, videmus enim frigore digitos et carnem nigrescere ac luridam fieri, calore solis etiam eandem suscipere passionem intuemur; et eadem causa oppositos quoque parere solet, nam lintea videmus sole candescere, hominum vero faciem nigrescere.

  ¶   33

Quare non admodum coloribus propter has causas fidendum est. Amplius neque colores solos oportet spectare, sed etiam alia signa, siquidem color quandoque ostendet hominem esse talis temperaturae, vel timidum et malignum, sed parte altera os amplum, frons quadrata, et nasus magnus, obtusus, et rotundus eundem magnanimum, fortem, liberalem significabunt. Ut autem dictum est, signa haec solam quandam inclinationem denotant, nullam tamen necessitatem inferunt, in nostra enim manu positum est has vocationes sive inclinationes sequi, aut nosmet ipsos ad oppositas traducere operationes, unde oppositi nobis mores efficiantur ac naturalia signa demonstrent. Ceterum cum longam hanc digressionem tandem absolverimus, ad Aristotelis textum exponendum redeamus. Colores ergo significant, etc.

  ¶   34

Quod colores significent, et cur, et quidnam, ex supradictis patet; nunc idem Aristoteles probat duobus tantum assumptis, quasi diceret: acutus et albus colores sunt in hu-[31]-mano corpore nati fieri, et hi significant aliquid, ergo qui in corpore fiunt colores aliquid significant. Probatque majorem, quoniam albus color cum rubore et cutis lenitate significat bonam indolem, acutus vero hominem calidum et sanguinea temperatura praeditum, nempe in quo sanguis subtilis et floridus praedominatur, qui ad naturalem accedit bilem suavem et saporem saccharati cinnamomi referentem, cui sicut saccharo si accidat exuri a nimio calore, efficitur amara.

  ¶   35

Videtur autem Aristoteles hos duos accepisse colores tanquam eos qui frequenter in hominibus quinti et sexti climatis reperiuntur, si in septem climata dividamus partem terrae habitatam, ut olim fiebat. Albus color temperiem magis ad frigiditatem, acutus, hoc est rubeus aut purpureus, magis ad caliditatem inclinare indicat; albus pituitam dominari, purpureus subtilem, floridum, et vegetum sanguinem superare docet. Qui duo humores in nobis sunt praecipui, alii vero duo potius quodammodo excrementa et ex necessitate materiae adesse in copore videntur quam quod per se intendantur; accidit tamen ut iisdem humoribus, bile siquidem et melancholia, etiam calor naturalis et anima ad quamplurima utatur, non tamen primo, neque enim ex bile aut melancholia primo et simpliciter quoad partes similares nutritur homo, sed magis ex sanguine et pituita. Quod igitur albus color per se non significet bonam indolem supradictum est, sed si cum rubore junctus fuerit, ita ut roseus quidam fiat color, et caro sive cutis sit lenis et mollis, tunc illum hominem bona indole praeditum dicemus.

  ¶   36

Est autem indoles hominis naturalis quaedam propensio sive instinctus, potentia et habilitas commoda ad functiones et humanas operationes certo modo obeundas; bona vero indoles quae est ad laudabiles actiones virtutesque, mala quae ad damnabiles destinata apparet. Triplex est bona indoles: ad scientias, ad virtutes et ad artes, et quae simpliciter bona est ad omnes hos laudabiles habitus aeque se habet. Similiter triplex mala: ad perversas opiniones et cognitiones atque ad ipsam ignorantiam, sed eam quam dicunt pravae dispositionis, ad vitia, et ad inertiam sive ad malas et turpes artes hominem inclinat. Item tum bonae, tum malae indolis tres gradus: primus quem ratione ac consuetudine vincas, secundus qui vix cum multo labore superatur, tertium ajunt insuperabilem esse, qui quamvis expellas furca, tamen usque recurrit et mala perrumpit, tandem fastidia victrix. Sed ad Aristotelem.

  ¶   37

Qui acuto praediti sunt colore, hoc est flammeo vel rubro, illis multus adest saguis, et subtilis, ergo et calidi erunt, et temperaturae sanguineae cum bile subdominante. His per syllogismum annectamus quae sequuntur: erunt celeres, igitur et vehementes in operationibus suis, etiam iracundi existent, placabiles tamen cito propter sanguinis benignitatem, qui si lenem et delicatam habeant cutim, et adolescentes sint, bona indole praediti erunt, ad scientias, virtutes, artesque percipiendas apti. Quod igitur colores nati sint in humano corpore significare aliquid ex his est manifestum.

  ¶   38

Quod per pilos non minus quam per colores liceat physiognomizare nunc docet. Videtur autem pilus aliquomodo inter partes corporis posse censeri, et licet non sentiant pili, ornamentum tamen et utilitatem corpori afferunt, ut in superciliis et palpebris manifestum apparet; quod si pili aliquid portendunt, tanto [32] magis partes sentientes et praesertim necessariae ad vitam erunt significatrices passionum animae nostrae.

  ¶   39

Est pilus corpus tenue et siccum, ex halitu fumido fabricatum propter internum calorem illum exsiccantem, per poros cutis extrusum, et in longum extensum. Effectus igitur est caloris naturalis, quare et ejus vires potest referre, et quoniam elevatur ab humore viscoso quo nutriri corpus contingit, ejusque propago est, aliquando etiam ejus quo nutrimur qualitates indicabit, quare et temperiem, nutrimentum enim concoctum et assimilatum est idem actu cum eo quod debet nutriri. Ergo tum ratione causae materialis, tum ratione causae efficientis potest significare aliquid de corporis qualitatibus in quo reperitur.

  ¶   40

Rotunditatem habet pilus a poris cutis, a cute vel a materia ex qua colorem, duritiem, et mollitiem, qualis enim in brutis fere est cutis, talis etiam pilorum color. Ergo a cute, a calore, et materia quod sit longus, brevis, multus, paucus, planus, vel crispus, rectus, mollis, aut contrario dispositus, aut omnino nullus habet; propter enim cutem crassiorem in vola manuum et pedum non fiunt pili, propter eandem latiorem et rariorem non fiunt in mento et labris mulierum. Cum autem multae sint pilorum differentiae, quattuor solas nunc accipit Aristoteles: duritiem, mollitiem, multitudinem, et paucitatem. Sic ergo argumentatur: pili sunt particulae vel additamenta corporis, sed pili aliquid de moribus animae indicant, ergo particulae corporis sunt aptae ad physiognomiam, ergo et ex partibus licet physiognominzare.

  ¶   41

Probatur major inductione, siquidem pili molles significant timidum, duri robustum et audacem, quae sunt animi et animalis qualitates, compositi scilicet ex animam et corpore; pilos igitur indicare qualitates hominis ex his est manifestum. Quod autem pili molles timiditatem indicent docet Aristoteles supposita hac propositione universali: cui omni adest signum quod reperitur in omnibus fortibus et in nullis non fortibus, illi etiam inest fortitudo; sed pilorum mollities est signum tale quod inest omnibus non fortibus et nullis fortibus, durities vero omnibus fortibus et nullis non fortibus; ergo durities pilorum significat fortitudinem, et mollities timiditatem; quare quo molliores pili, eo dicemus timidius animal, et quo duriores, eo fortius et audacius. Id a posteriori confirmatur: cervus, lepus, et ovis sunt animalia timidissima, haec pilos habent molles, ergo quorum pili sunt molles, illa sunt timida animalia; fortissimus leo et aper, et uterque durissimum habet pilum. Neque solum a quadrupedum natura minorem probat, sed etiam avium, nam aquilae, et accipitres, et indici galli fortes sunt, et hae aves pennas habent duras, pennae enim pilis respondent, ergo quorum pili duri, ea sunt animalia fortia; anseres vero et aviculae quarum pennae sunt molles, eadem etiam sunt timidissimae. Ergo pili molles timiditatem, duri audaciam indicant.

  ¶   42

Causa autem propter quam fortes et audaces sint illi homines et animalia quibus inest pilorum durities et crassities in promptu est, siquidem robustum et forte animal dicimus quod multo calore abundat, et cujus partes, membra, corpus, et nutrimentum est durum, solidum, ac robustum, et sanguis crassus et fibrosus; cum ergo pili ac pennae praedictae multum calorem arguant, et nutrimentum esse lentum et viscosum, sanguinemque, ut dicebat Aristoteles, fibrosum et terreum, et multus calor et hujusmodi sanguis animalia constituat robusta et audaciora, ut idem testatur exemplo taurorum, consequens est dicere quod pilorum durities audaciam indicet, atque ex opposito pilorum mollities frigiditatem sanguinis et aquositatem monstret. Frigiditas in animo timorem inducit, et in corpore torporem ac debilitatem, quare quorum pili sunt molles, illi sunt debiles ac timidi, frigoris enim praesentia cum caloris paucitate juncta est; frigidi autem est constringere, pili igitur tenues a poris exeunt, quare cum subtiles sint, hac de causa molles etiam sunt; amplius paucitas caloris non probe excoquit alimentum, existit igitur fere aquosum, quare molle, mollis enim est aqua. Quod ergo molles pili indicent debilitatem corporis et timorem animi, et propter quid, ex his manifestum est.

  ¶   43

Quod dixit supra universaliter, id signo ab hominibus desumpto vult confirmare, et methodo utitur quam supra docuit, in secundo capite, quae est ut primum reperiamus homines in quibus clare adsit signum quod passionem animi indicare credimus; deinde, ad animalia conversi, videamus in quibus eadem ambo inessent, animi scilicet passio et corporis signum, et in quibus non ambo, sed utraque absint; item et an reperiatur in quo adsit alterum et non alterum, ut si animal sit quod habeat magnas extremitates neque sit forte, et pariter e contra reperiatur aliquod forte cujus magna non sint extrema. Sic igitur hoc loco facit, et cum demonstraverit in animalibus brutis simul esse pilorum duritiem et audaciam, mollitiem et timorem, et cui non inest timor, illi neque pilorum mollitiem adesse, nunc etiam ex hominum differentiis idem docet.

  ¶   44

Homines septentrionales sunt fortes et durorum pilorum, meridionales timidi et mollium pilorum; ergo quibus inest pilorum durities, illis inest audacia, quibus mollities, illi adest timor. Septentrionales autem robustos esse, non eos qui sub polo habitant, sed Germanos, Gothos, Sarmatas, clarum est. Causa est quoniam per antiperistasim, propter externum frigus et crassiorem aerem, calor in partibus internis concentratus et unitus magis existit, quare valentior et major est; alimentum praeterea excoctum magis lentorem ac crassitiem acquirit, quod enim excoquitur incrassatur utplurimum, et coctio fit incrassando, ut in quarto Meteorum; quare potenter per cutis poros educitur halitus, et cum illius propter externum frigus crassitiem perterebraverit, crassus, durus, ac robustus remanet pilus. In Aethiopibus autem, quoniam propter externi caloris magnitudinem internus evocatur, et interiora frigescunt, pauca fuligo elevatur, quare et pili pauci, quos cum exterior calor torreat, crispi exeunt, et nigri plerunque, et pauci, et molles, et subitles: pauci quoniam materia pauca, subtiles quoniam non valde excocta, et ad aqueum vel aereum accedens, molles quoniam subtiles, et forte subtiles quoniam cutis pori calore externo aliquantum torrentur ac constipantur in quibusdam partibus, et in aliis dilatantur, et sic intorquentur, ut tortos et crispos faciant pilos, ut in his accidat quod in pellibus ad ignem appositis licet conspicere. In his autem locis in quibus multus est humor et calor, ut sub aequinoctiali, nullum fere est corporis membrum, praeter capitis partem superiorem, in qua sint pili, nimis enim propter calorem aperti sunt pori, et propter multum aqueum vaporem minima fuligo, quae cum sit non concocta, quare neque viscosa, et continuari non possit, ac proprium terminum capere, non fit pilus.

  ¶   45

Quod pili secundum qualitatem aliquid significant docuit; nunc etiam secundum quantitatem idem facere docet agens de multitudine pilorum, et ex consequenti patebit etiam quid eorum paucitas portendat. Dicit igitur: quorum multi sunt pili circa ventrem, illi sunt garruli et loquaces; probatur quoniam qui tales sunt referunt aves, quarum venter pilosus est, et hae sunt garrulae, ergo quorum venter pilosus est, illi sunt loquaces et garruli. Ex avium similitudine igitur inferimus in homine garrulitatem.

  ¶   46

Causa vero propter quam pilositas ventris garrulitatem indicet, in avibus minoribus praesertim, haec forte est, quoniam ubi multa pilositas efficitur, ibi est mediocris calor et multus humor tenuis, ex quo multus vapor elevatur, multaque fuligo, sed tenuis, unde multus, sed mollis pilus exi-[34]-stit. Timidi enim sunt omnes garruli et instabiles maxime, quod in aviculis clare apparet, quare multum agitatis humoribus tenuibus ascendunt etiam multi spiritus ad caput et arteriam asperam, ad os et linguam; inde promptissime partes illae moventur, quare vox efficitur, et garrulitas. Quapropter si quis quaerat unde est quod aves, ut lusciniae, et hyrundines, et quamplures aliae, ante coitum adeo continenter cantent, cum vero ovis incubant non canant, hanc crederem causam posse assignari: dum avis, cujus humidum naturale est tenujus quam quadrupedum, amore coitus accenditur, quod fit accedente ad nos sole, calor in ea augetur, et tunc contingit humidum agitari, quare spiritus plures et vapores quam prius generantur, et in spiritus mutati ad caput ac principium motus et sensus feruntur, unde fit continens motus ille quem cantum appellant. Adaucto autem calore, ac partibus tenuibus jam resolutis, fixoque in partibus solidis eodem, tunc ovis incubant neque amplius canunt aviculae, probe referentes eos qui calida febri jam laborant, et tunc morosiores ac ferociores fiunt quam prius ex aucto calore, ex siccitate, in quibus audaciae et morositatis consistit ratio.

  ¶   47

Praecipue autem pilositas circa ventrem existens id arguere videtur, quoniam venter est humorum incoctorum sedes, hi autem cum a calore agitantur, si aquei fuerint, nati sunt multos movere flatus, et inaequales, naturaliter ad superiora tendentes. At quamvis vera foret haec propositio, non tamen ideo vera est opposita, nempe si pilosi circa ventrem sunt garruli, ergo non pilosi non garruli, nam sublato antecedente non necessario tollitur consequens. Videmus tamen quod tacere iisdem avibus accidit quae partem illam naturaliter vel certo tempore pilis vacuam habent, ut gallinae, cum ovis incubant, partem eam pennis nudam habent; similiter lusciniae, hyrundes, et forte quamlpurimae aliae aves quae tunc temporis silent, quod etiam corvo accidit. Igitur quibus inest venter pilosus, illi sunt garruli, et qui non sunt garruli, sed taciti, glabrum habebunt ventrem, quare et aliqui glabrum habentes erunt taciturni.

  ¶   48

Mihi autem videtur totam rationem Aristotelis et plurimas hujus scientiae inniti huic principio, quod natura in iisdem vel similibus semper eodem modo, vel proportionato, vel simili operatur. Ast id simpliciter verum non est, nam feminae plerunque pilosum ventrem non habent, attamen sunt garrulae; at feminis quamplura alia insunt garrulitatis praeter hoc signa, aut sane feminis inest venter pilosus, et pilis pluribus abundant quae loquaciores sunt aliis, habent enim loquaciores et calidiores ceteris feminae a pube ad umbelicum usque lineam pilorum qui vel sunt flavi vel nigri, vel plani vel crispi: quae nigros et crispos habent ceteris et loquaciores et in venerem proniores existunt. Sed rursus pueri ac puellae natura garruli sunt, attamen pilis omnino carent, simpliciter enim glabras habent partes illas, immo impuberes multo loquaciores sunt quam cum jam pubescunt ac pilos emiserint. An pueris nondum adest signum, sed causa signi cum jam adsit, ideo garruli sunt, multo enim humore abundant, et multo calore, unde neque tacere neque stare loco possunt; procedente vero tempore, et calore jam incipiente superare humidum aqueum et elevare quid fuliginosum et terrestre, pili tunc apparere incipiunt.

  ¶   49

Feminas vero quae circa ventrem inferiorem partes calidiores viris habere testatur Hippocrates, et ratio suadet, nam et ossa ilium latiora et magis quam viri patula habent, calidi enim est dilatare; quatenus igitur pili calorem ventris inferioris, ubi humidum sedem habet, significant, eatenus loquacitatem etiam monstrant; quare dummodo calor adsit, et humor tenuis, etiam si pili propter aliquam aliam causam non aderunt, cui id eveniet, et illum garrulum dicemus semper. Pueris autem pili circa pubem non adsunt, quoniam ut dictum est, eorum humidum multum quidem est, ast nimis aqueum ac subtile, et cutis laxa et aperta nimis. An tandem dicemus pilosum ventrem loquacitatem quidem portendere, non tamen ideo sequitur quod omnis loquax ventrem pilosum habeat, non enim loquacitas pilositatis [35] causa, vel e contra, sed a qua causa garrulitas, ab eadem plerunque pilositas circa ventrem sequitur.

  ¶   50

Ex illis novem fontibus unde physiognomica signa deducebantur caro una erat, et locus hic septimus fuerat; quod autem caro inter physiognomicas fontes et locos sit ponenda probatur quoniam caro, sive dura sit, sive mollis, significat certas animi passiones. Caro igitur inter fontes physiognomicas dinumeranda fuit, et carnem significare patet, quoniam si caro dura fuerit, hoc est tactui resistens, non flacida neque fluxa, sed musculosa et torrosa, etiam “significat bonum habitum” dicemus, nempe naturalem corporis aptitudinem ad operationes, hoc est corporis robur et sanitatem inculpatam; sed tales videntur insensiblies, hoc est insensitivi et inepti ad exquisite cognoscendum differentias sensibilium parvas. Causa est quoniam cum sint paratissimi ad agendum, duram nacti substantiam, difficile ab externis patiuntur, et quoniam sensitivi est pati, difficile igitur patiuntur a sensibilibus, et praecipue tactivis parum moventur. Jure igitur quorum caro est dura, illorum corpus robustum quidem est, sed ad exacte sentiendum et de sensibilibus judicandum iidem sunt inepti, horum igitur animus rudis est, ad rerumque cognitiones, ad speculationes, et prudentiam ineptus. Caro igitur dura duas qualitates designat, unam animi et alteram corporis, ut ex his est manifestum.

  ¶   51

Actum est de carne dura; nunc de leni dicendum. Caro est substantia similaris, mollior, in animali proprio termino terminata, ab initio generationis ex sanguine menstruo matris a seminis virtute fabricata, et postea continue ex sanguine instaurata in homine, inter ossa et cutem naturaliter constituta, ex qua musculi, motus localis instrumenta, fabricati sunt. Haec autem de qua loquimur musculorum caro est, et non viscerum. Durior efficitur quando sanguis multum participat terrae, fibrosusque est, et sanus, et aptus concrescere, quare duram facit carnem; lenis autem sive flaccida langidaque fit, et tactui cedens, quando sanguis multum participat aquae, unde similis est lacti asinino, in quo est pauca portio caseosae substantiae, ut in columbino sanguine. Hunc morbosum vocat Aristoteles.

  ¶   52

Quare si caro lenis, flaccida, et tactui cedens aquae dominium docet, aqueum autem omne humidum est, et omne humidum facile in omnes species vertitur, et quod tale est non servat diu susceptas, quare instabile dicitur, ergo cujus caro est mollis et flaccida, illum jure dixeris instabilem; amplius et ingeniosum, quoniam ingeniosum dicimus qui facile rerum formas ac differentias apprehendit, et subtiliter discernit et discurrit, hoc autem est intelligere, id est pati, pati autem omne a principio humido in naturalibus existit, proprium enim humidi est ut facile alieno termino terminetur, quare cujus caro mollis est, ac nata facillime pati, hic etiam aptus ad intelligendum et ingeniosus est. Dubitandum tamen est an major sit instabilitas aut ingenium, et quod tales doctissimi non evadant praecipue instabilitati tribuendum est, nihil enim aut parum eorum quae infunduntur retinent, quare semper vacuus eorum est intellectus, non ergo scientes et prudentes admodum fiunt.

  ¶   53

Poterat credere aliquis omnes ingeniosos esse leves, cui dubitationi respondens quod scilicet omnes carne molles et ingeniosi non sint leves declarat, excipiendo eos qui robustum habent corpus et extremitates validas, hoc est manus et pedes robustos, [36] hi enim si ingeniosi plane fuerint, attamen non etiam instabiles. Sed dices: si mollis caro fit a sanguine aqueo et flaccido, quomodo possunt esse in eodem extremitates magnae et fortes? ex iisdem enim nutriuntur media et extrema, unde non erit in medio corpore caro mollis, et in extremitatibus robusta et dura.

  ¶   54

An sane id experientia falsum esse apparet, quorundem enim inferiores partes durae sunt, et pilosae, superiores autem mollissimae et glabrae. Dicendum est igitur forsan sanguinem menstruum, ex quo prius animalis sive hominis partes in utero matris constitutae sunt, esse heterogeneum sive diversarum partium, et potuisse fieri quod partes quaedam crassiori sanguine, quaedam aliae ex tenujori fuerint constitutae. Deinde quoniam et sanguinis massa quae in venis est, illa etiam diversarum est partium, et ita natura comparatum est ut singulae partes sibi proprium et magis simile attrahant alimentum, attractumque in se ipsas suamque vertant naturam, contingit ergo, cum a principio partes extremae factae fuerint ex parte crassiore et meliori sanguinis menstrui, consequenter etiam in lucem edito homine, quae pars sanguinis crassior est in venis pariter ad partes quae a principio crassiorem susceperunt existentiam confluat, et ita sanguine tenujori nutriatur pars carnis superior, crassiori vero inferior, et idem sanus sit, et probe secundum naturam dispositus ut compositum quoddam dissimilare, et sic possibile sit quod homo sit carne mollis secundum quamplures medias corporis partes, deinde extremae sint etiam robustae et durae.

  ¶   55

Vel etiam extremorum fortitudo et robur fit a spirituum mutitudine in ea loca propter magnitudinem vasorum et multum calorem naturalem confluentem, unde ligamenta etiam sicciora effecta robustiores illas partes efficiunt; qui autem tales sunt non ideo instabiles ut priores dixeris, quoniam temperatur eorum humiditas siccitate quam multus calor invehit; quare in his, quatenus adest humiditas naturalis in partibus ubi est principium sensus, eatenus adest mentis aptitudo, quatenus autem siccitas etiam partes alias obtinet, eatenus robusti sunt, et stabiles etiam mente, et quod semel placuit diu arridere solet, nam quod recepit humiditas, illud retinet siccitas.

  ¶   56

Sed si molles carne aptimente sunt, cur mulieres, quae mollissimam habent carnem, aptissimae non sunt mente? Nam dicit Aristoteles primo Politicorum eas habere arbitrium aquae proveniens, quam ille morbosam, laxam, et facientem corpus debile et laboribus ineptum vocat, talemque humiditatem ab aqua provenientem et facientem inferiores partes carnosiores, crassiores, et corpus debile ac morbosum attribuit mulieribus; quare cum tales sint a praedominio aquae, et aqua ad pituitam referatur, quae obtusos facit, ideo mulieres carne quidem molles esse ait, at carentes ingenio. Quidam ex praeceptoribus dicebant mollem esse muliebrem carnem quoniam in illa erat multum excrementitii humoris, qui a diminuto illarum calore neque concoqui, neque expelli poterat, unde et glabrae erant, et facile defatigabantur. Cujus indicium erat quod singulis mensibus, quae sanae erant, hoc est magis secundum earum naturam dispositae, sanguinem per inferiora egerebant, quoniam in illis extabat major alimenti sive humidi copia quam concoqui aut in substantiam suam converti posset; hinc accidebat propter humorem habere illas quidem mollem carnem, sed quoniam humor erat maxime excrementitius et aqueus, quare et frigidus, impediebatur tum propter hoc, tum propter paucitatem spirituum earum ingenium. An vero etiam dicemus mulieres quarum corpus est mollissimum in suo genere eas esse ingeniosissimas, verumetiam instabilissimas et natas momento temporis idem velle et nolle, quae pulchriorum et delicatiorum propterea passio est, unde Virgilius: varium et mutabile semper femina ^1-3; et alibi: illa dolos dirumque nefas in pectore versat ^1-4.

  ¶   57

[37] Et dixit Aristoteles non quidem carere ingenio, ast intellectum habere imperfectum, quod de pueris et adolescentibus dixit, sed illas habere ingenium invalidum, quoniam earum tum discursus, tum conclusiones, propter nimiam mollitiem et instabilitatem ab humore nimio factam, sunt praeproperi, et confusi, et inordinati. Unde etiam credulae existunt mulieres, vanae, et decipi faciles, ex se vel propter inexperientiam, at eaedem obstinatae, superbae, et iracundae, quoniam sibi nimium confidunt et arrogant, cum sapere sibi ipsis videantur, suam in discurrendo subtilitatem et malitiam sive astutiam, quam prudentiam et ingenium vocant, agnoscentes, quod formosioribus est peculiare, quae volunt viris imperare et omnibus dominari, humidum enim terreo sicco levius est, illique naturaliter supereminet: hoc in terra, prima siccorum, optime apparet.

  ¶   58

Non igitur ad duplex humidum confugerem, ut dicerem viros esse molles humido aereo, feminas autem aqueo, sic enim cum aer sit multo levior aqua, et supra illam positus naturaliter, et omnium fere elementorum instabilissimus et aptissimus alterari et mutari continue, efficeretur quod vir esset multo instabilior, et multo magis obliviosus, et superbus, et mutabilis quam femina, quare magis assignarem causam superiorem. Earum etiam passiones respondent Aristotelicis dictis, habent enim extremitates parvas et imbecilles, quare iisdem quidem remanet ingenium, sed instabilitas major, et mutabilitas etiam, quae ingenium perturbans operationes suas invalidas efficit, et si vafras et callidas magis, attamen minus prudentes. At an ingenium virtus quaedam naturalis est, quare medietas quaedam, illi igitur excessus et defectus opponitur: plus justo durus deficit, plus justo mollis excedit, quare et ingenium laeditur; in muliere excedit mollities, quare minus est ingeniosa viro, in robustis viris deficit, et ideo rustici, rudes, et duri judicantur.

  ¶   59

Unus etiam et inter alios primus fons physiognomicus erat motus, id est incessus, nisi velimus per motum simpliciter omnem localem hominis intelligere mutationem, eam nimirum quae manibus etiam fit, et digitis; de locali igitur Aristotelem loqui simpliciter dicendum est. Hic ergo motus et ipse significat aliquid, natura enim principium est motus, igitur jure motus inter signa physiognomica reponendus est; nam cum motus localis vel sit celer vel tardus, amplius vel partes corporis frequenter vel raro agitentur et moveantur, sat est Aristoteli ad docendum hoc, quod motus localis in homine aliquid significet, accipere has duas differentias, nempe tardum et celerem, quem ipse vocat acutum.

  ¶   60

Tardus igitur motus debilitatem virtutis motricis indicat, aut remissionem, quare cui tardus est motus, illi moderata paucitas est spirituum moventium, aut multus humor multaque gravitas corporis, et consequenter pauci per comparationem spiritus ad movendum velociter; qui autem secundum corpus talis est, ille ad feminam accedit; femina mollis est, et in corpore molli habet etiam mollem animam; cui igitur inest motus tardus, illi inest etiam mollis animus (mollem dico animum imbellem, misericordem, dubiosum, mutabilem), homoque erit piger in suis actionibus, et negligens, quique magis aliis quam sibi ipsi velit consulere. At versa vice cui motus inest acutus, hoc est celer et velox, illum probabile est multo calore abundare, et multos spiritus habere; qui vero calidus est iracundus est etiam, et audax, et impiger, et animum vehementem et ad actiones paratum habet, quem vocat calidum desumpta similitudine ab igne, qui calidus est, et maxime inter omnia elementa ad agendum paratus. Quales autem sint qui loco stare nequeunt, quomodo in his non sit motus acutus de quo loquitur Aristoteles, et quomodo puerilem animum adepti fuerint qui manibus continue ludunt, easque ac digitos continentes jactant, infra videbimus.

  ¶   61

[38] Dictum est tardum motum significare femineam naturam mollemque animum, siquidem imbellem et pusillum. At contra contingit dubitare: si magnanimus est tardi motus, ut dicitur quarto Ethicorum, et tardus motus significat imbellem et mollem intellectum, magnanimus igitur erit mollis; at magnanimus non solum non est mollis aut pusillus, sed infractum et grandem animum habet. Secundo videmus item celeres gressus et motus veloces ac praecipites puerorum et puellarum esse, praecipueque amentium, et qui manus pedesque loco tenere nequeunt; illi nusquam animum habent grandem, sed levem, et mobilem, et maxime mollem. Ergo tardus motus non significat mollem animum, sed potius oppositus motus mollitiem arguit.

  ¶   62

Quare si hoc verum, profecto aliter intelligenda sunt Aristotelis dicta ac primo aspectu sonant. Primum igitur credo mollem animum ab Aristotele illis tribui qui facile credunt, quos leves et futiles vulgo vocant; neque leves dices quod scilicet sint prompti ad movendum et ad negotia magna feliciter et mature peragenda, sed leves puto qui facile moveri et pati possunt, aeri similes, qui levis est. Qui mihi videntur habere mollem intellectum, qui bardi sunt, qui stupidi, qui creduli, qui eodem temporis momento et flere et ridere, qui in utranque partem facile torqueri possunt, et quorum intellectus naturam refert aeris vel aquae, quales sunt plebeji et vulgares homines, et inter hos praecipue hydropici, diuturno morbo laborantes, valetudinarii; et simile genus hominum, mulierculas superstitiosas, garrulas, et futiles referens, hoc genus, inquam, hominum dicit Aristoteles habere tardos motus et intellectus molles

  ¶   63

Quare pro solutione notandum est ex Galeno, in libro De pulsuum differentiis, tardum motum posse esse duplicem: alter enim est tardus, magnus, fortis; alter vero tardus, parvus, languidus. Prior tarditas motionis sequitur viros graves et magnanimos, qui sedato quodam motu, et voce gravi et placida, sed magna, res suas agunt et loquuntur; sic Virgilius de Turno agens, media in urbe Trojana clauso, minitantibus undique Trojanis, inquit ille sedato pectore: incipe, si qua animo virtus, et consere dextram ^1-5. Sic Turno, multa ira aestuanti, respondit sedato corde Latinus, hoc est quiete, quare non celeriter nec praecipiti quadam ac fervida dicendi ratione, sed placida, tarda, et quieta utuntur magnanimi; sic Juppiter paucis agit in principio decimi, in concilio Deorum; sic quietissime alloquitur iratam Junonem, et ultima Trojanis minitantem: es germana Jovis, Saturnique altera proles, irarum et tantos volvis sub pectore fluctus? ^1-6, ubi notandum est Virgilii artificium, qui stabiles novem spondeos tribus tantum intertexuit dactilis, ut tarditatem magnanimi Jovis exprimeret. Alter reperitur tardus motus, cum quo juncta est parvitas et languor virtutis moventis; hic sequitur homines debiles, pusillanimos et nullius pensi.

  ¶   64

Tarditas non provenit ex defectu virium et caloris, sed quoniam alio totus calor spiritusque omnes, nempe circa caput, ad majora intenti occupantur, quare cogitabundi et speculantes tardo ac lento incedunt gradu, et saepius subsistunt. Hac igitur de causa in his quasi semper magna considerantibus motus est tardus, sed robustus et aequalis; in aliis tardus quidem est, sed parvus, et propter defectum virium et spirituum, aut propter improportionatam magnitudinem cum movente virtute, inaequalis. Ad argumentum igitur dico tardum, magnum, et robustum sequi magnanimum virum; qui vero tardus est, parvus, et inordinatus pertinet ad mollem et debilem intellectum, hoc est indicat hominem pusillanimem, vilem, rudem, et haebetem.

  ¶   65

Huic autem tardo motui de quo nunc loquitur opponit acutum, id est celerem et promptum, et referentem flammas, quae stare nesciunt; quem motum ait significare calidum intellectum, hoc est promptitudinem, et ut sic dicam, idoneitatem ad actiones et scientias: sicuti [39] bardum, stupidum, et haebetem vocabat supra mollem, ceu naturam aquae referentem, ita nunc vocat ex opposito intellectum calidum illum qui promptus est, velox, fervidus, et perspicax ad ea peragenda quae sunt ex usu, prout res ipsa postulat.

  ¶   66

Noto autem hoc loco, ut etiam toto hoc libello, vocem intellectus non significare rationem aut partem animae quam mentem dicimus, in quo praecipua consistit ratio, et forma, et perfectio hominis, quam dividunt in agentem et passibilem, de quibus utrisque tertio De anima agit Aristoteles; sed per intellectum nunc significat habilitatem quandam humanae animae, sive hominis potentiam et passionem, secundum quam homo magis vel minus dicitur aptus ad actiones magnas vel parvas obeundas, et idoneus ad artes ac scientias magis aut minus has aut illas capessendas. Sunt enim hae compositi passiones, quare et per quae insunt composito accidentia sensibilia cognosci possunt; quae vero, ut dictum est, sunt intellectus quatenus intellectus est operationes, nullo egentes organo, neque in corpore signum imprimunt, neque humano consilio praesagiri possunt, hocque est quod dicunt theologi, solum Deum hominum corda et voluntates cognoscere ac scrutari. At physiognomia est pars naturalis philosophiae, aut sub illa continetur, solas igitur passiones quae sunt in materia contemplatur, quae vero neque educuntur de sinu materiae virtutes, neque sunt a natura, ad ipsum non pertinent, neque a physico, nisi sub ratione negationis, cognosci possunt.

  ¶   67

Ad secundum argumentum, quod est motus celeres esse in pueris et in aliquibus feminis, at in pueris esse intellectum mollem, non autem callidum et sagacem, ergo motus acutus et celer non significat ingenii acumen et calliditatem, ut videtur Aristoteli, possumus respondere tripliciter. Quod motus celer et acutus duplex est, alter quidem ordinatus, alter inordinatus; posterior proprius est puerorum, ut ait Horatius: sume, catelle: negat; si non des, optat ^1-7, et cum hoc posteriori non est positum ingenium callidum, et versatile, et velox, sed cum priori tantum motus celeritate, quam praecipue in Gallis videbis, qui quasi ignem flammamque in se habeant, impetu magno et vehementi concitatione, ordinata tamen et continenti, agunt quae sibi ipsis sunt agenda. Secundo modo respondemus pueros habere intellectum acutum, sed imperfectum, quare quamvis puer velox sit, et promptus ad dicendum et agendum, propter inexperientiam tamen imperfecte agit, et propter organorum deservientium imbecillitatem; non tollitur tamen quin intellectus sit velox et promptus, ut etiam in feminis, in quibus est motus acutus, sed vel propter easdem causas contingit error. Tertio non est putandum quod intellectus, hoc est animus, simul atque mollis est subito sit malus, et si igneus sit bonus, sed virtus animi nostri a natura est, et omnis nostra perfectio in mediocritate consistit, quare ab extremis corrumpitur et a medio conservatur.

  ¶   68

Vox etiam significat animi mores, et signum est corporeum ac sensibile; de qua voce quattuor memorat qualitates: quod sit gravis, acuta, intensa, et remissa. Vox et sonus dicitur gravis quando multum aeris movet tarde, qualis est vox taurorum; acuta quae parum movet aeris celeriter, acuta autem vox multum penetrat et movet auditum in pauco tempore, ut sonus quem facit lima cum serram ferream acuit. Intensa quae multum aerem velociter movet, ut tubarum, vel bellicorum instrumentorum, vel tormentorum aeneorum sonitus, haec enim soni species gravis est, et intensa, at gravis et remissa est quae multum quidem aerem, sed tarde movet; remissa igitur simpliciter quae aerem tarde movet, quare acuta vox quae eadem remissa existat paucum aerem et tarde movebit, qualem in aegrotantibus licet audire.

  ¶   69

[40] Cum ergo multus calor laxa faciat, et aperta instrumenta, et multum aerem moveat, cui vox gravis et intensa est, illum calidum esse circa praecordia dicendum est, quare audacem et ferocem, taurum enim vel leonem refert. Cujus autem vox remissa et acuta adest, illi paucus calor circa praecordia viget, ac pectus angustum, et aspera arteria parva; cui autem interna quae sunt circa cor frigent, illi adest timor; ergo cui talis vox, illi naturaliter inest timiditas, et tunc vox faucibus haeret, aut vox exilis admodum redditur, et exigua, ut Virgilius ait Graecis accidisse qui Aeneam videbant armatum, tollebant enim vocem exiguam, et clamor frustrabatur, hiantes cum metu ingenti trepidarent; sic etiam senes, qui timidi sunt, et nonnullae mulieres natura talem vocem habent.

  ¶   70

Duos mihi videtur fontes signorum physiognomicos simul hoc loco nectere, nempe faciei apparentiam et totius corporis figuram, ut doceat ex utroque nos posse animi mores conjectari. Passiones autem appellat apparentias faciei, alias dixit mores, quae sunt naturales quidem, similes tamen illis dispositionibus quas solent in hominum vultibus et facie imprimere passiones animi, quos affectus dicunt, ut iram, verecundiam, timorem, odium, amorem, laetitiam, tristitiam, et hujusmodi. Figuram autem, quam post apparentias explicat, intelligit formam corporis accidentalem, secundum quam dicimus Platonem cani vel equo esse similem in facie aut motibus.

  ¶   71

Videtur itaque circa apparentias talis Aristotelis sententia: apparentiae faciei significant hominem esse propensum ad illum affectum qui solet talem apparentiam sua praesentia in facie producere; sic enim quando aliquis irascitur, contrahit supercilia et torvis tuetur oculis; cui igitur naturaliter, quamvis non irato, talem videbimus adesse faciem sive oris rictum, talem virum natura ad iram propensum dicemus, cum illi adsit facies quam ira effervescens solet excitare ac promere. [*]
Est itaque propositio aut regula: cui adest a natura facies referens irati, vel dolentis vultum, illum hominem iracundum vel querulum dicemus, natura enim in iisdem secundum speciem eodem modo semper operatur, nisi quid impediverit. Sic igitur ab apparentia licet physiognomizare.

  ¶   72

Ultimo loco ponit figuram totius corporis, quae una erat ex locis unde licet physiognomizare. Ait ergo: mas est major femina in eadem specie, et fortior, et extrema corporis crassiora et fortiora habet, et exquisitius fabricata, et simpliciter est melius dispositus secundum omnia quam femina. Qui igitur formam mulieris aemulabitur secundum corpus, illi etiam animum muliebrem adesse probabile est, et in qua muliere species quaedam virilis apparebit, in eadem reperiri virilem animam est verisimile; sic etiam qui quodammodo formam equi aut bovis aemulatur, nescio quid equinum aut bovillum in ejusdem anima reperiri credibile est. Quod ergo supradicta signa sint apta indicare mores animi ex his patet.

  ¶   1

Quod modi et signorum genera ab ipso enumerata possint ostendere naturam et dispositiones subjecti in quo sunt, et quales sint animae propensiones, jam supradictum est; quoniam autem capita et fontes sunt plures, rationabiliter poterat quaerere aliquis nunquid omnes aequaliter ostendant, an aliqui certiores sint aliis.

  ¶   2

Huic quaestioni respondere se nunc parat Aristoteles, et ait: signa quae sumuntur ab apparentia, quam vocant morem, et a motibus, et a figura corporis omnino aliis sunt efficaciora, vel quoniam minus a voluntate pendent, vel quoniam magis ab ea animae parte quae virtus est in corpore et immediatius nascuntur. Faciei enim apparentiam pro libito non mutavis, neque corporis formam, aut saltem maxima cum difficultate, quare non immerito Terentianus Chremes admirabatur quod vultum pro libito fingeret Syrus servus; motus quoque immediate pendet ab anima, ejus enim illa est principium secundum quod est natura.

  ¶   3

Aliam etiam tollit dubitationem, nunquid uni signo sit credendum, ut si quem videro extremitates magnas habentem, quamvis deinde strictum et glabrum habuerit pectus, et carnem mollem, et os parvum, an debeam illum esse fortem audacemque dicere. Huic respondens ait esse stultum uni tantum signo penitus credere, nulla ceterorum habita consideratione; sed tunc judicandum est quando plura in uno convenerint significando affectu, nam quod a pluribus affirmatur passim verosimilius putamus. Noto autem ut aliquid certi dicere possimus duo requiri: unum est ut plura signa sint quae idem testentur; alterum est ut nullum quod designet contrarium affectum vel consequens ad contrarium adsit; ut dico fortem hunc esse primum quoniam habet magnas extremitates, latum pectus, pilosumque, os grande, carnem duram; deinde quoniam in eodem non apparet quidquam eorum signorum quod vel timorem arguat, vel animi mollitiem, vel avaritiam, quae duo per se quidem non opponuntur fortitudini, at comitari solent tamen timiditatem.

  ¶   4

Quod dictum fuit, animadvertendum esse in judicando non solum non adsint signa quae contrariam affectionem indicent, verumetiam neque ea quae subcontrariam doceant, dat occasionem novae quaestioni, quae est nunquid aliquis alius sit modus physiognomizandi et judicandi praeter praedictos, quoniam diximus quasdam passiones esse aliarum consequentes et comites, videtur enim etiam nos ex una cognita passione in aliuscujusdam notitiam posse venire. Huic dubitationi sive interrogationi satisfaciens ait: praeter praedictos reperitur etiam alius physiognomizandi modus, quem hactenus nullus [42] pertractavit, qui est ut ex una passione jam clare in anima existente ad aliam transeamus per syllogismum, ut si aliquis sit iracundus et tristis, et hunc quamvis nulla in ejus corpore signa apparuerint invidiae, tamen ex syllogismo poterimus dicere invidum, et rationabiliter. Et hic modus est maxime proprius physiologi, nempe a notis nobis ad ignota procedere, quod est ex quibusdam positis aliud quoddam ab his consequens inferre, et hoc est uti syllogismo, haec enim syllogismi ratio est.

  ¶   5

Neque solum ex antecedente possumus consequens inferre syllogismo, verumetiam ex opposito oppositum; ut quoniam videmus huic inesse contraria signa illis quae bonum significant, dicemus cui contraria adsunt signa bonitatis adesse etiam passiones bonis contrarias, quae sunt malae. Si enim liberalem videmus frontem latam habere, et cui inest frons non lata non liberalem vocabimus, similiter si liberalem inferimus esse justum, neque alienorum rapacem, avarum, etiamsi nulla signa injustitiae aut rapacitatis habuerit, et injustum et rapacem dicemus. Sed haec a contrariis signis contraria affectionum animae illatio suspecta est, nisi signa fuerint propria, et necessaria, et convertibilia, nam si respiratio est signum vitae, non sequitur quod non respirans sit mortuum, nam non respirant pisces multi, et tamen vivunt.

  ¶   6

Vox erat unum ex septem capitibus sive fontibus ex quibus contingebat fluere signa physiognomica. Circa hanc vocis naturam movet dubitationem, qua quaeritur nunquid vox vere aliquid possit portendere; et ait quod non, nam si quis respexerit ad vocem, et per eam voluerit judicare, poterit fortasse decipi, quoniam exempli gratia capiens vocem acutam, illam putabit aliqua ratione significare iracundum et audacem, eandem autem alia quadam ratione dicet esse mansueti et timidi indicem, attamen ut eodem in subjecto contrarias simul esse qualitates est impossibile, ita eodem signo oppositas indicari affectiones videtur irrationabile.

  ¶   7

Et quod vox acuta significet audacem et iracundum poterit ostendi, ut dictum est, dupliciter. Uno modo ab apparentia, quae est secundum morem, quoniam omnis iratus et indignatus consuetus est intendere vocem et acute loqui, quare cui adest vox intensa et acuta, illum jure dicemus esse iracundum et fortem; est enim regula de qua dictum est supra quod cui inest apparentia consequens actum talis passionis, illi inest propensio ad talem actum et operationes secundum illam passionem et dispositionem. Secundo si ad locum physiognomizandi ex oppositis animum applicuerimus, similiter vocem acutam iracundi signum esse dicemus, si enim mansuetus vocem remittit, ac voce submissa et gravi loquitur, ergo si propositum signum proposita passio concomitatur, et oppositum opposita sequetur; sic igitur cum mansuetus graviter loquatur, et e converso qui acute loquitur, ille iracundus erit, quare acuta vox signum dabit audacis et iracundi.

  ¶   8

Ex opposito quod vox acuta non sit signum iracundi, sed potius timidi, imbellis, et mansueti, id confirmare licet loco a figura et similitudine brutorum. Dictum enim est in ultimo capite sive loco, qui a figura totius corporis appellatur, quod quorum hominum corpora vel actiones aliquod certum animal referent, illorum [43] etiam animi propensiones et mores ejusdem animalis imitantur; quo stante, cum animalia fortia habeant gravem vocem, et timida et imbecilla acutam, gravitas fortis et iracundi dicetur esse signum, acumen vero timidi et mansueti. Ex hoc ergo loco qui a figura seu similitudine animalis dicitur inferemus quod cui inest vox acuta, illi insit timor et mansuetudo; at cui insunt hae duae passiones, illi non inest iracundia et audacia; ergo vox acuta iracundum et audacem non significat. Sic igitur ex diverso signorum capite in opposita distrahetur judicantis animus.

  ¶   9

Quod autem vox gravis insit fortibus et acuta timidis probat pluribus exemplis. Taurus enim, et leo, et gallus generosus, et canis molossus, quales qui ex Corsica solent advehi, gravem pro suo quisque genere habent vocem; horum animalium singula sunt iracundia et fortia; ergo cui gravis vox inest, illi etiam fortitudo adesse reperitur, et iracundia. Ex adverso cervus, et lepus, et haedus, et agnus acutam vocem habent; haec animalia sunt timida; ergo cui vox acuta, illi timor adest, et mansuetudo. Patet igitur quod vox eadem oppositas designabit passiones.

  ¶   10

Videtur moliri solutionem, ac dicere Aristoteles quod vox acuta et gravis potest capi dupliciter: uno modo simpliciter et in genere, altero modo secundum unamquamque animalis speciem. Simpliciter et in genere non est verum quod vox acuta significat iracundiam et fortitudinem, et gravis mansuetudinem et timorem, quoniam multa sunt animalia quae gravem vocem habent, ut leo et taurus, quae nunquam sunt timida et abjecta, nisi aegrotent aut senio sint confecta. Secundum autem unamquamque speciem est verum, in una enim et eadem specie animalis illud singulare quod habet vocem graviorem fortius est, naturaliterque iracundius quam id quod remissiorem habet, ut in genere gallorum qui gravius sonat animosior est illo qui vocem habet acutiorem; cujus rei indicium est etiam in genere canum et hominum, mulieres enim acutiorem habent vocem, et eaedem timidiores viris sunt si secundum naturam fuerint dispositae et nullo teneantur affectu; ergo ejusdem speciei individua quae gravius sonant iis audaciora sunt quae acutiorem vocem habent.

  ¶   11

Hoc igitur videtur sibi velle Aristoteles, quamvis difficulter admodum id notent verba textus; sicque fortasse respondendum est praedictae dubitationi, quod non dicitur animal forte aut timidum eo quod illius sit vox simpliciter acuta vel gravis, sed putandum in eadem specie illud animal particulare quod audax est habere gravem vocem, et id quod timidum est in eadem specie habere acutam. Si comparetur igitur vox hominis fortis cum voce hominis timidi, patebit quod vox viri fortis erit gravior voce viri timidi et imbellis; quod videmus clare, nam vox viri aegroti acutiore est voce viri sani, et pueri vox item acutior est viri, atque id merito, ubi enim major calor et robustius organum major aeris movetur portio, unde vox gravior existit.

  ¶   12

Sed videtur dubitandum nunquid absolute in eadem specie sit verum quod graviorem habet vocem sit robustius animal quam quod acutiorem; etenim vaccas esse minus robustas tauris certum est, attamen vaccae dicuntur graviorem habere mugitum quam tauri. An sane dicemus vaccarum vocem videri graviorem quoniam in fine acuitur, opposita vero juxta se posita magis elucescunt: sit enim A → B vox vaccae, cujus A est pars gravis et B pars acuta; haec extremitas B facit quod A videatur sensui gravior quam forte esset; taurorum autem simpliciter tota gravis est, quare cum nullam faciat sensus comparationem, non judicat etiam, neque adeo movetur a gravitate taurinae vocis sicut movetur a voce vaccina; sic ergo vox vaccae propter acuitatem magis [44] movet auditum, et propter hoc magis etiam videtur agere, et gravior judicatur, at re vera taurus gravius mugit, quoniam nihil acuitatis ejus vox habet. Vel tandem dicemus non comparari voces inter se animalium etiam solo sexu vel aetate diversorum, ut est vacca et taurus, sed dicendum est quod inter tauros ille fortior est, et robustior, qui graviorem vocem emittit, minus qui remissius boat; similiter et inter vaccas vitulosque idem judicandum est. Unumquodque igitur animal, comparatum cum individuo alio suae speciei et sibi propinquo ac simili, quanto habet acutiorem vocem, tanto etiam est debilius et timidius eo cum quo comparatur.

  ¶   13

Secundo videtur dubitandum nunquid fortior et robustior sit iracundior debili et timido. Videmus enim plerunque feminas viris esse iracundiores, et similiter ait Aristoteles aegrotos esse iracundiores sanis; hi autem sunt minus robusti et fortes quam sani, et feminae quam viri; non igitur verum quod fortius, et robustius, et audacius animal sit etiam iracundius. Parte altera videtur quod robustius etiam iracundius existat, quoniam fortitudo a calore cordis valido et exuperanti venit; audax enim animal calidi cordis est, ira autem nihil est praeter accensionem sanguinis circa cor; quare cui inest robur, illi necessario etiam inest propensio ad iram, quoniam circa cor multus adest calor, facile igitur accendi potest, atque adaugeri, nam in habentibus symbolum facilis est transitus.

  ¶   14

An possumus respondere quod iracundia et iracundus potest dupliciter considerari. Vel quod sit durae, difficilis, et gravis irae, et ut sic loquar, vehementis et terribilis, cujus proprium est difficile moveri, motum difficile quiescere; et talem extensive iracundum dixeris, terribilis enim est, et diutissime durat, quoniam in materia crassiori et magis ad atram bilem accedente sedem habet; et talis ira est virorum fortium: sic Achilles Hectorem mortuum etiam raptavit circa muros Ilii, neque ejus morte etiam ira viri deferbuerat. Altero modo iracundus dici potest qui promptus ac celer est ad iram, impetuosus, et minima de causa accensibilis; et talem intensive dices esse iracundum, qua ira laborant feminae et homines senes, miseri, et aegroti, qui cum facile irascantur, facile etiam iram deponunt et leniri possunt. De priori igitur genere irae videtur loqui Aristoteles ut eos dicat iracundos qui sunt audaces et fortes, ac calidi et robusti, horum enim ira est quasi ignis in quercus lignis accensus, mulierum vero ira et aegrotorum ignem in paleis accensum refert; irascuntur autem facile quoniam dolent, at sine dolore nulla est ira.

  ¶   15

In hac parte documentum dat quo utamur ad judicandum; tale autem est: nihil est affirmandum quando signa non sunt certa et habent contrarietatem aliquam inter se. Ut cum videam ego ex pilis hominem posse judicari timidum, ex partium autem magnitudine eundem fortem, tali casu suspendendum est judicium, nisi alterum signum altero praevaleat, ut si a pilis sumptum signum, quoniam subobscurum est, cesserit ei quod capitur a magnitudine extremitatum, secundum illud judicabo, et dicam eum esse fortem qui magnas habuerit extremitates, quamvis pili tenues et leporini apparere videantur.

  ¶   16

Duo igitur in hac parte habemus documenta, quorum prius est: in quo corpore apparuerint duo signa aeque potentia et contrarias passiones indicantia, in hoc sustinendus est assensus, neque erit ullo modo judicandum; alterum est: cum duo apparebunt signa contraria quorum unum altero sit manifestius et robustius, secundum id quod est fortius ac robustius est judicandum, ut si ex voce aliquis, quoniam acutior est, appareat timidus, at ex altera parte latum habeat pectus, et magnas manus ac pedes, illum dices esse fortem, nulla fere habita vocis ratione.

  ¶   17

Aliud est documentum quod ad locum sive regionem, et tempus, et aetatem nos respicere jubet, et sicquam fieri potest maxime accurate accedere ad propositum quaesitum judicandum, nam circa singularia versatur omnis ars, et de singularibus fit judicium per applicationem regularum universalium, quae quo magis ad particularia accommodantur, eo magis videntur verae. Dicit ergo: debemus nostra praecepta accommodare speciei, et non generi, hoc est illi universali quod quam minime fieri potest generis naturam referat, sed sit constrictum et determinatum ad certa loca, et regiones, et tempora, et ad sexus et homines; causamque affert, dicens quod haec universalia sic coarctata et constricta sunt magis propia et magis similia quaesito quod supponitur fieri de singulari signato cujus naturam et mores quaerimus. Non enim nos de toto genere humano judicium ferre tentamus, neque de omnibus humani generis passionibus, sed de quibusdam et de certis hominibus tantum certo in loco habitantibus et certas quasdam habentibus conditiones quae quampluribus aliis conveniunt eadem loca colentibus, iisdemque cibis vescentibus, et consimiliter corpus exercentibus, ac demum de ipsis individuis similiter; et non omnes animi passiones judicamus, sed eas tantum quibus accidit mutare corpus, illudque ipsum afficere et alterare ita ut aliquid sensibile in ipso relinquatur quod sit sensibus aptum cognosci.

  ¶   18

Hoc loco dubitare contingit cum septem sint signorum genera supra declarata, quaenam sint alia aliis certiora et praestantiora, namque vidimus quod vox minus videtur significare quam pilus, et forte pilus apparentiae cedit, apparentia autem omnino minus significat quam corporis figura tale animal vel talis regionis hominem referens. Videndum est igitur quodnam genus signorum sit certius et aptius ad veritatem judicandam, et quale non, et quomodo plura signa unum aliquando indicent, et quomodo non; sic enim facilius, cum haec sciemus, judicare poterimus quid decernendum, et minus continget erroris.

  ¶   19

Primum igitur illud signum sciemus magnopere esse et significativum et maxime aptum ad judicium faciendum quod est proprium illius moris quem indicat, illudque dicitur proprium quod ex ratione illius moris vel affectus nascitur, ut carnis mollities dicitur propria passio hominis magnopere sensitivi et ingeniosi: causa est quoniam qui dicit sensitivum valde dicit hominem passibilem maxime passione perfectiva; cujus autem caro passibilis est, hunc necesse est secundum substantiam humiditate naturali abundare; quae causa est quod homo sit maxime aptus ad sentiendum, quare et ad intelligendum, nam etiam intelligere est pati quoddam. Nec solum oportet proprium esse signum, verumetiam stabile, nam proprium signum est timoris color pallidus, pili imbecilles et molles, et oculi conniventes, sed color non semper manet, oculos etiam potest qui volet obfirmare, et pilos decidere continget, et duriores nasci.

  ¶   20

Alterum signum est corporis propria constitutio et forma sive conformatio, quam pro cujusque natura unicuique non solum secundum speciem, sed etiam secundum numerum adesse videmus.

  ¶   21

Tertium locum in significando sibi vendicant communia signa; illa autem sunt quae ex principiis propriis et formalibus alicujus passionis non proveniunt, et non minus hanc quam alteram passionem possunt indicare, ut frons aperta et elevata, et oculi firmi et immobiles impudentiae et fortitudinis communia sunt signa. Non tamen sat est illa esse comunia, sed etiam sint immobilia oportet, et non habeant contrarium, sed habeant quo determinentur, ut oculorum immobilitas et rigor, signum commune impudentiae et [46]fortitudinis, fere nihil indicaverit certi nisi adsit signum aliud proprium quod fortitudinem indicet, non autem impudentiam. Ex quibus duobus simul junctis, tanquam genere et differentia commune, determinatur, et ut sic loquar, specificatur, ut cum dico hominem esse animal bipes respirans, tales differentiae cum avibus communes sunt, at si addidero sine pennis, determino priores.

  ¶   22

Et simul convertibilem faciam praedicationem: quae vero neque propria sunt, neque stabilia, neque a principiis internis orientia, et nimis communia sunt, et contrarietate non carent, et parum aut vix apparent, illis nihil omnino aut admodum parum in judicando confidere poteris. Figurae igitur, et apparentiae secundum morem, et propriis signis multum tribues in judicando, nisi subcontrarium appareat aut repugnans aliquod in eo quod judicandum est, nisi etiam aetas, regio, educatio, studium oppositum morem introduxerint. Cum vero opposita signa apparebunt aut non apparebunt, pro eorum absentia aut praesentia atque pro eorum magnitudine ac firmitate judicium vel firmabunt vel labefactabunt.

  ¶   23

Quartum locum dabis incessui, hic enim cum animae motricis sit opus immediatum, qualis illa sit facile exprimit; nam ex motiva irascibilis et concupiscibilis potentiae vires colligere licet, non enim est motus localis proprie dictus in animalibus nisi per appetitum et voluntatem.

  ¶   24

Quintum locum darem carni, et cuti, et partibus similaribus, haec enim est propria materia constituens animal rationale; qualis autem est materia, talem esse formam jam dictum est supra. Cui carni et cuti inhaeret color pilusque, plerunque naturam carnis hinc habebis; deinde ex carne, tanquam propria materia, qualis debeat esse informans actus, ex membris, quasi ex instrumentis, qualitates et operationes artificis judicabis; membra autem partes corporis dissimilares sunt quae immediate deserviunt operationibus animae; ex figura igitur, carne, pilis, et partibus haec dissimilaria membra componentibus et comitantibus quid censendum aut sperandum sit videbis, nisi aliquod in contrarium appareat signum persuadens oppositum.

  ¶   25

Colori deinde et voci ultimum tribues locum, nam facile variatur color, siquidem et regio, et aetas, et alimentum, et exercitium, et quamplura alia colorem mutare possunt, unde cum difficile stabilis sit, difficile etiam illi confidere poteris, et eo magis cum, ut dixi, eosdem ab oppositis causis fieri colores nihil vetet, quod in Asiaticis, Tartaris, et Aegyptiis, eundem fere colorem habentibus et tota paene diametro inter se dissidentibus licet animadvertere. Vox autem maxime omnium variabilis est, atque inter omnia signa differentias habet maxime mutabiles, et ipsa omnino instabilis existit; nam et per aetatem mutatur et per affectus, etenim ira, amore, odio, timore, tristitia, laetitia subeunte varia efficitur vox, quam etiam maxime afficiunt destillationes, raucedines, aegritudines, et alia fere sexcenta, unde ponendum est quod vocis differentiae minimam inter omnia signa vim habeant.

  ¶   26

Quis ergo sit in judicando signorum ordo, et quae certiora vehementioraque sint, quaeque debiliora, ex his manifestum est; ita autem natura comparatum est ut priora derogent posterioribus, posteriora vero tantum imminuant priorum significationem. Ut caro et pili duri significant fortitudinem: si cui igitur adest signum illud, eidemque aderit etiam vox acuta, quae docet timiditatem, tunc judicabo fortem, et non timidum virum, quoniam caro in judicando locum potiorem obtinet quam vox, quae cum sit acuta, tantum imminuit et fortitudinem remittit, ut non penitus sit tanta quanta videtur significari a pilis et carne dura et firma, non tamen omnino eam tollit et obliterat. Unde si duo signa aequalia, et aequaliter apparentia, et oppositas passiones designantia in eodem subjeto reperientur aliquando, quorum unum sit prioris ordinis et alterum posterioris secundum indicationem signi, quod est prioris ordinis judicabimus.

  ¶   27

Quod autem duo signa aeque significantia duas oppositas passiones sint ejusdem ordinis fieri non posse testatur Suessanus: non enim, ait ille, possibile est in homine esse duo signa [47] aequalis ordinis, et aequaliter clara et stabilia, oppositas passiones designantia, ut caro dura et mollis circa faciem, collum, et humeros, quoniam in eodem vigore et in suo esse summo impossibile est in eodem homine timorem simul et audaciam reperiri, hoc est opposita esse simul actu in eodem subjecto secundum eandem partem corporis et potentiam animae in eodem tempore.

  ¶   28

Advertendum est etiam quod plura secundi ordinis certa, stabilia, et simul convenientia ac consentientia superant illud quod, quamvis sit primi ordinis, tamen solitarium est, et eo magis cum incertum erit, et non probe apparens et manifestum, quoniam plura paucioribus semper, et apparentia magis iis quae minus apparent, et certiora ac pollentiora incertioribus et debilioribus praecellunt et ad judicium ferendum magis idonea existunt. De signis igitur universaliter in humano corpore natis reperiri et significantibus passiones animae tot dicta sunt. FINIS PRIMAE PARTIS

  ¶   1

Haec secunda est pars libelli, in qua duo facit: inprimis describit sive enumerat characteres et signa quae naturas et species unam et viginti hominum comitari solent; deinde methodum affert qua observata liceat cujuscunque privatae naturae individuum hominem statuentis, quoad fieri potest, vestigia et characteres venari.

  ¶   2

Prior igitur particula quasi quaedam est particularium inspectio, ut inde methodus universalis conflari possit. Jure autem id videtur fieri ab Aristotele quoniam, cum supra physiognomicam artem esse ostensum sit, et eam certis signis uti, quae secundum genera enumeravit et per ordinem digessit, ut quaenam potiora forent, quaeque minus valerent cognosceremus, consequens erat, quoniam omnis ars ad particularia descendit, ad dictorum praxim quandam accedere, et prius ostendere quod qui tales sunt talia habent signa. Primum enim sic patebat: hoc posito, quod anima et corpus maximam habebant connexionem, passionesque et affectiones animae signum in corpore faciunt; ex quo facilius conversam cognoscere licebat, quod quibus talia aderunt signa, illi talibus moribus praediti erant, quod postea in tertia hujus libelli parte fiet.

  ¶   3

Mihi autem nunc Aristotelis sententia declaranda est et confirmanda iis quas potero rationibus; et quosdam characteres praeter Aristotelicos ab aliis animadversos depromam, quos vel confirmabo, vel rejiciam prout recta ratio postulare videbitur. Crederem [49] autem hos tantum viginti et unum attulisse tamquam satis superque sufficientes ad constituendam idoneam inductionem ex qua constet universale, quod methodi et scientiae dicitur principium. Nam, ut mihi videtur, in horum signorum enumeratione nullam aliam intentionem habuit Aristoteles nisi ut ostendat veritatem eorum quae dicta fuerunt supra. Siquidem dixerat signis quibusdam posse naturas et inclinationes hominum cognosci: id universaliter fuerat enuntiatum, et confirmatum etiam; sed quoniam in methodo artificiosa non solum universale est speculandum, sed etiam in particularibus oportet se exercere, et illa considerare, ideo post universalem supradictam rationem et methodum, nunc secundum illam ad contemplanda particularia se convertit, et an theorica praxi respondeat experitur.

  ¶   4

Forte corpus appello robustum, non tamen simpliciter, sed comparatum cum hominibus et iis qui sunt sui generis; non enim hominem cum leone aut tauro comparamus, aut virum cum femina, aut juvenem cum puero vel sene, vel sanum cum aegroto; sed fortem aut mollem dicimus in comparatione ad eos qui sunt sui generis, aetatis, regionisque. Homo igitur ille dicitur habere corpus robustum qui comparatus cum aliis suae speciei majores moles per spatium aequale in minori tempore movere potest, et aquales per majus spatium in minori tempore, et talibus praeditus est qualitatibus quas enumeravit Aristoteles.

  ¶   5

Non credendum est autem singula haec fortem designare, sed putandum haec omnia esse debere simul, et convenire ac invicem jungi, et quod una conditio non potest, omnes simul faciunt, ad hoc, ut aliquis sit robustus. Ut enim cum definitio hominis sit animal rationale mortale, tota simul, si quod animal sit, non ideo subito est homo, et similiter si mortale tantum fuerit cum animali, non dicitur homo; sic non est fortis et robustus simpliciter qui vel pilos tantum duros habebit, aut figuram erectam, aut magna ossa lacertosque; sed omnes conditiones et praedicata simul convenire oportet ad hoc ut robusti nomen apte dari possit.

  ¶   6

Amplius neque quamvis omnia haec uni adsint, ideo necessarium est illum ipsum esse fortem. Primum, quoniam omnes naturales propositiones, aut si non omnes, quamplures saltem, versantur circa materiam contingentem, et sat est si ipsae sint verae; nam utplurimum deficiunt a necessario, ut docebat Aristoteles primo Priorum. Non tamen ob hoc inferendum est hanc cognitionem esse vanam, quia non sit necessaria simpliciter; siquidem omnes artes et naturales contemplationes fere, ut medicina et militaris, sunt hujusmodi, et tamen non penitus despiciuntur; nam est quoddam prodisse tenus si non datus ultra, neque parum est si non semper a proposito scopo aberremus.

  ¶   7

Supponendum est igitur in his sublunaribus nihil esse necessarium eorum quae videmus et sentimus, et causas quascunque posse impediri ne suum producant naturalem effectum, si non simpliciter, at saltem ut hic et nunc: Socratem enim non aliqua scientia a morte liberabit, attamen quod nunc et hic non moriatur potest prohiberi et evitari. Nam cum duae sint universi partes, illa superior necessaria, in qua nihil per accidens, nihil a casu contingit; et haec inferior contingens, in qua causae per accidens non minus quam illae quae per se sunt plerunque valent et operantur; factum est ut humana ingenia facili negotio possint decipi, ita ut eorum juditia fallantur saepius; et quandoque videre continget virum omnia signa modesti et ingeniosi habentem qui tamen ex opposito, aut propter aliquod internum latens impedimentum, aut propter malas ejus consuetudines et electiones, immodestus, impudens, importunus, rudis, impurus, et ineptus existat.

  ¶   8

Supponendum est etiam quod supradictum fuit, non de moribus, morumque differentiis, qui mores entelechiae, hoc est perfecti habitus dicuntur; aut de [50] externis accidentibus, aut de electionibus animae et liberi arbitrii determinationibus artem hanc aliquid asserere velle: hoc enim ridiculum et impossibile est.

  ¶   9

Ad primum igitur propositum revertentes, dicamus homo ille dicitur habere corpus robustum cujus pili sunt duri. Causam innuit quarto Meteorum: quorum enim animalium sanguis est fibrosus et crassus, illorum pili etiam crassi et duri sunt; quibus autem talis adest sanguis, illi sunt robusti; ergo robustis insunt duri pili. Et major propositio eo in loco probatur exemplo tauri, qui cum sanguinem maxime fibrosum habeat, et talem ut subito extravenatus coaguletur, idem animal robustissimum est. Si ergo robusto inest sanguis fibrosus et crassus, et cui talis sanguis, illi insunt pili duri, ut exemplo tauri et apri patet, robusto igitur pili duri adsunt. Ceterum, cui pili duri adsunt, illi etiam crassos inesse necesse est, qui enim tenues sunt molles quoque apparent.

  ¶   10

Causa igitur materialis ex qua pili duri sunt dicetur sanguinis fibrositas et crassities; verum haec sola causa non est roboris si defecerit calor, nam crassus est testudinis sanguis, illa tamen non est robusta. Verum requiritur etiam causa efficiens, multus calor sedem habens in crasso sanguine, ut multus ignis in ferro candenti. Cum enim multus sit calor, multum siccat, multosque attollit fuliginosos vapores, crassos ac viscidos; qui cum ad cutim pervenerint laxos poros habentem propter multum internum calorem, calidi enim est heterogenea disgregare, exeunt pili crassi, quare et duri.

  ¶   11

Unde et concausa, ceu instrumentum, concurrit cutis laxitas mediocris. Cujus inditium est quod quoniam laxior est cutis menti quam reliqui corporis humani, ideo pili barbae sunt crassiores capillis. Qua ratione efficitur ut si evellantur pili, iisdem in locis crassiores renascantur, nimirum laxiore facto foramine.

  ¶   12

Poterit autem esse universalis hujusmodi regula: quorum corpora vel corporis partes sunt robustiores, illorum pili vel pennae, aut secundum totum corpus, aut secundum partem illam robustiorem, erunt crassiores. Hinc pili marium plerunque sunt crassiores pilis feminarum; et pili manus dexterae erunt sinistrae duriores, quoniam in dextera est major calor, quare cutis laxior, et calor superat quoniam magis dextera quam sinistra laborat et movetur; et pili circa pudenda mulieris ejusdem erunt crassiores et nigriores quam pili capitis, pars enim illa in muliere capite calidior est. Quod igitur et cur robusti pilos habeant duros ex his patet.

  ¶   13

Secunda haec passio est, sive secundus character in corpore robusto apparens. Non est autem quod dicat Aristoteles habens figuram erectam est robustus, sed bene ait: robustus omnis in suo genere figuram habet erectam, quod in canibus robustis, tauris, leonibus videmus, qui elevatum et erectum quodammodo corpus gestant, aut saltem caput, ut etiam viperae, praesertim cum irascuntur. Amplius, in adolescentibus idem apparet, hos enim si aspiciamus cum juvenes sunt, et eosdem senes spectemus, videbimus alia ratione ab adolescente ferri corpus atque sene. Quod ergo robusti corpora recta ferant ex his est manifestum.

  ¶   14

Propter quid autem tales sint nunc est dicendum. Pilorum durities a materiali, at stare erectum a causa efficienti procedit; cui enim robur multum inest, illi necesse est multos spiritus inesse, quare et multum caloris; ubi calor, ibi ignis est, cujus proprium est petere sursum, et secum ferre ea in quibus praevalet, quod videmus accidere in radiis ex pyrio pulvere factis, qui si accendantur, impetuose in aera feruntur et ascendunt. Hac igitur ratione, quae calorem multum possident erecta sunt; cujus inditium etiam est quod irati caput attollunt et eriguntur, irasci autem etiam est calorem augeri, nam ira est ebullitio sanguinis circa cor, ebullitio a calore fit.

  ¶   15

Quod si quis dixerit: si robusti calidi, nunquid et calidi erunt robusti? Nequaquam; etenim [51] robustum corpus duo requirit: ut facile agat, et difficile patiatur. Qui enim robustus, verbi gratia, facile alios movebit de loco, aliorumque manus aperiet, at suae difficillime aperientur, difficulterque ipse movebitur. Ut igitur agat vehementer et facile multo calore et igne eget; ut autem resistat, multo sicco et terra; quapropter robusti ratio atque ipsum robur in igne et terra positum est. Quare ut videmus ferrum candens multo magis urere quam flammam, sic, quamvis homo acutus seu vehemens atque ingenio promptus et robustus aequalem vim caloris habeant, tamen propter materiae discrimen diverso modo afficiuntur; nam etiam ignis est qui in prunis et carbonibus inest et qui in fumo, quem flammam dicimus; attamen, propterea quod fumus est tenuior multo ac rarior quam sit carbo, ideo minus urit, minus calefacit et facilius tollitur ac pellitur. Promptissimus enim ad agendum est ignis, sed facillime patitur, et videtur quod quaecunque apud nos localiter moventur a causa et principio interno, id illis contingat aut propter ignem, aut cum igne, aut tandem non sine igne.

  ¶   16

Tertium signum est robusti viri quod ossa sint magna et fortia, hoc est dura et fractu difficilia. Quod sit verum patet, nam boves, qui vitulis sunt robustiores, et capones pullis gallinaceis, iidem ossa habent majora et duriora. Causa vero quod ossa sint dura eadem est quae duros faciebat pilos, sanguis nempe fibrosus, et durus, ac terreus, et calor, qui quo diutius aliquid calefacit, eo siccius reddit. Si ergo fortis et robusti corporis proprium est ut in ipso siccitas et terra praevaleat, ossa autem naturaliter in omni animali sint sicca, in robusto erunt siccissima, quare robustissima et apta maxime resistere externis offensam tentantibus.

  ¶   17

Quoniam autem robustus calidus est, et ubi calor, ibi est vis nata dilatare et extendere, quod vero extenditur multum loci occupant, hocque magnum est, ergo robustum corpus magna et dura habet ossa; quod etiam testatur Virgilius de Entello, quem robustum volens ostendere, ait: et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque exuit ^2-1. Verum neque character hic convertitur, non enim si quis fortia et dura ossa habeat, sicuti senes, ille subito erit robustus, deficit enim calor, in cujus ratione situm est actionis principium; neque simul atque etiam magnum est corpus aliquod, illud ideo robustum est, nam crevisse potuit quoniam minimum resistebat materia calori, unde facile potuit dilatari; quo factum est ut multi quorum corpora magna sunt incurventur etiam in juventute, quoniam naturalis deficit calor. Quod si dicas nonnullos incurvatos esse fortissimos ac robustos, non tamen sunt omnino curvi, sed aliquantisper, maximeque id fiet propter materiae densitatem ac siccitatem, quae maxime resistebat calori agenti; quare in orbem quodammodo contorqueri cum incipiat, dum siccatur, et corpus quod ab ipso patitur secum trahens eodem modo etiam afficit, et quodammodo incurvat et contrahit. Videmus autem fere omnia, ut coria, et arbores, et plura quae jam concipiunt ignem, dum amplius siccantur contrahi, et a recta figura discedere et incurvari. Patet igitur quod robusti ossa sunt magna et dura, et propter quid contingat.

  ¶   18

Costae item, cum sint ossa, ipsae erunt magnae, hoc est latae et amplae, atque admodum durae, ut de quodam homine memini, qui cum robustissimus esset, costas adeo latas habebat ut nihil fere cartilaginis inter unam et alteram caderet, unde contigit ut calore oppresso cito moreretur, cum pulmo non posset attolli et respirare. Quae magnitudinis causa est in ceteris ossibus eadem est in costis, quin etiam amplior, quoniam propinquiores sunt cordi, totius caloris fonti.

  ¶   19

Extrema corporis vocat manus, caput, pedes; quae si magna fuerint ac robusta, ea indicant totum corpus esse robustum. Non dico magna solum, nam multorum extremi-[52]tates, ut pedes et manus, sunt magnae vel secundum longitudinem tantum, vel secundum latitudinem tantum, vel secundum crassitiem, vel etiam secundum omnem dimensionem, et tamen illi robusti non sunt. Quod patet exemplo quarundam mulierum aut virorum etiam, quorum pedes magni sunt, et longi, et lati, iidem tamen imbelles omnino sunt corpore, ut omnes fere gibbi, qui potius monstra sunt quam secundum naturam apte fabricati. Causa est materiae mollities et praedominatio humidi, quae a calore quamvis mediocri movetur; attamen, inordinata et indigesta remanens, mole quidem magnum, virtute tamen parvum facit membrum. Non solum igitur magna debent esse extrema, sed etiam robusta, ita ut active et passive multum roboris possideant.

  ¶   20

Et tunc a parte ad totum licet argumentari: cujus extrema sunt robusta et fortia, illud animal totum videtur esse robustum et forte. Cujus, ut visum est, causa effectiva est ignis et calor; materialis autem est siccitas et terra; et utraeque simul requiruntur ad haec signa producenda, quoniam ratio fortis et robusti hominis in multa terra quae multo igni conjuncta est reponitur; cujus causa formalis est certa proportio et complexio multae terrae et ignis, quatenus haec primum siccorum est, alter autem primum calidorum. Videtur autem in complexione robusta ignem pene totum terrae frigus expunxisse, illiusque siccitatem proprio sicco quodammodo intendisse, et sic robustum hominem produxisse.

  ¶   21

Per ventrem intelligit Aristoteles, ut opinor, totam illam cavitatem quae continet membra nutritioni servientia, nimirum stomachum sive ventriculum, epar, lienem, et intestina. Amplum autem intelligit, hoc est longum et latum, ut multa sit distantia ab ore ventriculi ad pubem, et ab una notarum costarum ad oppositam, sive ab uno capite ossis ilium ad alterum, quae ventris inferioris est latitudo. Contractum autem intelligit ventrem qui planus est, et paene concavus, et oppositus ei qui tumidus est, et ceu praegnantium mulierum attolitur. Est igitur signum quartum roboris naturalis venter amplus et ad se contractus, quam contractionem videmus in leonibus et tauris, etiam et in canibus generosis.

  ¶   22

Ceterum, ventriosi homines plerunque imbelles sunt, et proprio pondere cum impediantur, vix se ipsos et multo minus alia movere possunt, vix enim corpoream molem superat vis motrix. Cur autem robustus ventrem amplum habeat haec causa videtur, quoniam robusto multus calor inest, quare et multum humidi consumit, ergo multa eget instauratione, quapropter et multo cibo; at cibus si multus est, necessario et locum requirit amplum in quo reponi naturaliter possit; locus autem cibi est venter, ergo robusto amplus venter requiritur in quo multus cibus ingeri possit. Verum non solum amplitudo et capacitas requiritur, sed etiam quod sit contractus, hoc est non tumens, non prominens ut in praegnantibus et ventriosis; non inflatus ut in hydropicis et gulosis hominibus et helluonibus, in his enim praeter naturam amplus est; non decidens ut in antiquioribus feminis quae jamdumum pepererunt; sed contractus, hoc est compressus, et concavus potius quam convexus, quoniam haec compressio vigorem musculorum abdominis et robur eorundem docet.

  ¶   23

Robusto enim duri et compressi adsunt musculi. Cujus inditium est quod, ex opposito, debilis habet carnem musculorum flaccidam, quare cui non flaccida secundum naturam dispositio, ille non debilis est; at non flaccida caro inest ei, cui musculi solidi et duri existunt; ergo qui carnem non flaccidam habent, illi musculos robustos nacti sunt, quare et robusti existunt. Sit igitur ratio talis: robusto omnes musculi duri et compressi inexistunt, et qui facile versus proprium principium contrahuntur; ergo etiam musculi abdominis idem patientur: cui autem tales sunt abdominis musculi, in se ipsos contracti, illi compressus est venter; robusto igitur compressum esse ventrem ponendum est; at contractionis hujus causa est calor, qui fortis existens, humores, flatus, et pinguedinem [53] absumit, quae tumorem ventris solent causare. Quare et ita natura comparatum est ut adolescentes magis compressum habeant ventrem senibus, et sani aegrotis, et viri feminis; robustiores enim et calidiores. Non ergo vir ventricosus pulcher erit, minime etiam robustus ac secundum naturam dispositus, sed neque omnino sanus aut diu prospera valetudine fruetur, nam signum est quod calor naturalis potius a materia et humore excrementitio superatur quam ipse superet ac vincat.

  ¶   24

Eadem ratio est hujus positionis et superiorum; nam causa efficiens, hoc est naturalis calor semini inexistens, quo utitur vis formatrix, cum sit fortis, valenter movet atque extendit materiam; unde partes illae in quibus maxime viget, sicut sunt pectus et oppositi armi, distenduntur, et lati efficiuntur, et distantes apparent, non tamen secundum circulum, sed secundum lineam rectam. Qui enim incurvos sive convexos habent humeros, illi nescio quid malignitatis et animi demissi potius quam corporis robusti et magni animi inexistit; nam signum est materiam rebellem esse, et calorem non adeo fortem fuisse qui illam resistentem superaret: hoc in gibbis experientia docet. Quod igitur signum praedictum ostendat robustum virum non est dubitandum, nam si in robusto ossa et costae sunt magnae, ejusdem rationis est armos, pectusque, et ex ossibus magnis constantia membra esse lata et magna, quare et extremitates inter se distantes habebit.

  ¶   25

Sit ratio talis: robusto inest multum caloris, et ossa magna, et corporis partes extensae; cui haec insunt, illi armi lati et distantes adsunt; robustus igitur humeros magnos latosque habebit, nam aliter magna ossa non haberet; ut tamen dictum est, latitudo haec secundum naturam esse debet, ac secundum rectam lineam, elementa enim ex quibus est nostrum corpus nata sunt recta moveri.

  ¶   26

Nam si nimium colligati essent, male se ad opus explicarent, et virtutis formativae impedimentum, quare et debilitatem arguerent. Colligatos appello male formatos, non perfecte dearticulatos, nec probe distinctos, ut ad actiones quorum sunt instrumenta bene et omniquaque parati non sint. Si ergo humeri colligati arguunt materiae impedimentum et virtutis formativae sive caloris naturalis debilitatem, probabile est cui non insunt humeri colligati oppositam inesse dispositionem, atque ideo multum caloris ac spirituum, quae robusto viro accidunt. Quare, cum talis humerorum dispositio calorem naturalem spiritusque maxime vividos esse doceat, jure fortis robustisque corporis sunt indicia.

  ¶   27

Hoc est neque iidem humeri adeo male ligati et compacti erunt ut cadere videantur, debilis enim viri haec signa sunt, arguunt enim hujusmodi humeri hominem laxa admodum et fluvida materia, et corporis compage praeditum, et nimis facile cedentem calori naturali. Quare si cui inest hoc signum, illi inest carnis laxitas et humiditas surperflua; cui hoc, illi non adest requisita siccitas, verum siccitatem de ratione robusti esse diximus; est igitur inferendum quod armi laxi et dissoluti debilitatem potius quam virium robur ostendant, quod fuerat propositum. Quare robustus latos humeros, bene compactos, non omnino dissolutos, neque admodum ligatos et constrictos feret, sed medius erit inter utrunque praedictorum extremorum: medietas autem in his compositis perfectio est et virtus.

  ¶   28

Quod collum, quatenus est pars corporis, si robustum fuerit, totius corporis robur significet indicant tauri, quorum collum robustissimum est, et ipsi quoque multo [54] robore secundum totum corpus praediti. Causa autem propter quam robustum corpus animalis etiam robustum habeat collum, hoc est totam illam partem quae inter caput et humeros intercedit, haec esse potest, quoniam quae multo robore praedita sunt animalia, ea etiam principium nervorum et motus omnis vigorosum habent, quare et necessario amplum; virtus enim omnis naturalis, eadem secundum speciem existens, quo major est majorem etiam suae materiae molem requirit. Quare quaecunque animalia multo robore praedita sunt, cum collum et cervix sit prope nervorum principium, hanc partem et amplam habent, et non admodum carnosam, quoniam robur illius partis non in multa carne, sed magnis ossibus et nervis est posita; si enim carnosum et pingue admodum esset collum, exuperantiam humoris denotaret, verum jam suppositum est robur in sicco et calido, non autem in humido esse repositum.

  ¶   29

Sexta haec, ni fallor, est proprietas fortis, quod pectus habeat carnosum et latum. Non enim sufficit quod sit carnosum, nam et feminae carnosum pectus habent; et qui stricto sunt pectore praediti quandoque carnosum habebunt; et quamplures viri, quoniam temperatum calorem habent, multa carne abundant circa pectus; sed haec a robusti ratione non pendent. Robusto autem ita adest pectus carnosum ut non mammae quasi lactanti feminae extendantur et pendeant, sed carnosum ita est ut costarum nullum appareat vestigium, thoracisque musculi sint carne multa et robusta praediti, non autem adipe aut sevo multo.

  ¶   30

Causa est quoniam robustum animalis corpus dicimus quod promptum est ad motum et ad agendum; animal quod est hujusmodi instrumenta motus robusta et valida habet; haec instrumenta musculi sunt; robustus igitur homo validos musculos sortitus est, carnosos igitur, nam musculus nihil est praeter fibrosam carnem, de ratione igitur musculi caro est, magnus igitur ac robustus musculus necessario multa carne praeditus fuerit. Et latitudo a multo calore qui circa cor existit causatur, calidi enim est dilatare; cui autem multus calor, et eidem multi adsunt spiritus; et cui multi spiritus, illi etiam amplus debetur locus in quo spiritus efficiuntur; hic cum sit pectus, oportet id esse latum. Amplius, robusto inest multus calor, eget igitur multa refrigeratione, quare et multa aeris attractione; verum multus aer amplum pulmonem et locum in quo colligatur requirit; locus hic est pectus; in robusto igitur necesse est pectus esse latum; non tamen in medio concavum, nam figura talis respirationem impedit aut minuit; sed neque convexum, id enim jam vitium est in conformatione, et avium aut brutorum potius quam hominis naturam referent, qui tale pectus nacti sunt; sed latum et planum, robusti hominis et secundum naturam bene dispositi debet esse pectus.

  ¶   31

Hoc etiam ad robur pertinet ut sit jam septimum signum, et sumitur a praedominio quod habet virtus formatrix super materiam, vel forte a naturali dispositione partis organicae. Per coxam intelligimus totam illam partem humani corporis quae a natibus et inguine usque ad genu protenditur; haec ergo ex magno osse, multisque musculis, et multa carne, fibris, ligamentis, nervis, venis, et arteriis constat, insigne enim est instrumentum corporis humani ad motum.

  ¶   32

Suessanus videtur velle quod coxa contracta opponatur femineae coxae, quae secundum illum est prominens et arguit multitudinem materiae. Ego autem non solum prominentem, sed crassam admodum et multa molli carne refertam credo naturaliter coxam muliebrem; non tamen musculosam et torosam, sicuti est virorum fortium, in quibus figurae musculorum dearticulatae et distinctae apparent, ipsique musculi conglobati et contracti videntur; sed ita delicatam, et mollem, et uniformem esse, ut ni-[55]vis vel lactis referat pressi massam. Quare contractam coxam dicerem illam cujus musculi indicant quod versus suum principium contrahantur, tales enim musculi parati sunt ad trahendum crus et pedem ad partes anteriores, unde oritur velox motus qui robur moventis virtutis arguit.

  ¶   33

Quare sit ratio: cui robur, illi adest multus spiritus et multa promptitudo ad motum; cui haec adest, eidem et instrumenta motus robusta adsunt; sed instrumenta haec sunt praecipui crurum et coxendicum musculi; ergo cui robur corporis inest, eidem quoque validi musculi adsunt; at hi sunt qui versus principium suum vivide et prompte secundum naturam contrahuntur; ergo cui robur, illi solidi et contracti musculi inexistunt, quare et coxae contractae etiam sunt, ut infra dicetur. Memini me vidisse robustissimum virum qui vix brachia extendere poterat, adeo prae robore illi contracti erant brachiorum musculi; et idem cum in cursu esset velocissimus et diutissime duraret, duram habebat coxarum carnem, mediocriter pilosam, et vix ad posteriores partes poterat inflectere crura, ut si calce retrorsum percussurus esset aliquem, nequaquam id facere poterat expedite.

  ¶   34

Ejusdem generis signum est hoc cum superiori, et ab eadem causa pendet. Per suram intelligo partem carnosam quae a genu versus pedis calcem producitur, quae tibiae adhaeret in parte posteriori, quaeque retrahit tibias ad nates, attollens pedem. Quando igitur dicit suras deorsum debere esse contractas, ita ego intelligerem, quod carnosi illi musculi quibus demandatum est hoc munus, ut retro trahendo attollant pedem, debent esse in parte superiori carnosi et crassi, at cum prodecunt versus calcem pedis, quo in loco implantantur, quoniam tunc degenerant in validissimum tendinem, necesse est quod illi contrahantur et minorem molem ostendant, unde contractae deorsum apparent surae. Si quibus igitur, ut experimento patet, multa caro adest circa pedis calcem et malleolos, illis paucus adest vigor, feminasque referunt, et ad motum videntur inepti, ex adverso quibus contractae deorsum surae apti ad cursum, quare et robusti erunt.

  ¶   35

Causa vero est petita ab optima instrumenti conformatione, etenim robusti musculi sunt multis fibris praediti; cum autem multas fibras habent, crassos etiam tendines producunt; robusti igitur musculi crassos in fine habent tendines, qui si comparentur cum parte carnosa superiore ipsius surae, sunt multo subtiliores quam sit ipsa caro musculosa. Jure igitur dixit fortibus suras deorsum contrahi, hoc est in tendinem degenerare, qui mole minor est quam sit tota sura, sed longe firmior. Hinc factum est quod mulieres, cum nequaquam sint natura robustae, hanc surae contractionem non patiuntur, neque apparet, in his praesertim quae delicatiores sunt, tendinum praedictorum fere vestigium aliquod. Causa est quoniam minus fibrosa et magis mollis est earum caro, quare ad calcem usque pedis sura illarum insensibiliter degenerate, et teres malleolus et calcaneus parvum pedem et carnosum et mollem excipiunt.

  ¶   36

Octavum fortitudinis signum suppeditant oculi, et rationabiliter, quoniam est a cerebro vis nervorum, qui primi sunt motus instrumenta. Qualis oculus, tale cerebrum esse debebit; et quale cerebrum, a quo trahunt originem nervi, tales etiam ipsi erunt. A nervis autem non solum sensus, sed vis omnis motiva pendet; quare motus localis, qui roboris praecipua operatio est, rationabile signum erit oculus, ab eo enim cerebri qualitas et vis dignoscuntur.

  ¶   37

Charopum oculum fulvum interpraetatur Suessanus, et leonis vocat colorem auctoritate Virgilii, qui fulvum vocat leonem quem caesium dicebat Catullus. Neque tamen caesius [56]color videtur coincidere cum fulvo, idem deinde ex auctoritate Gellii videtur ex ruffo et viridi productum; at sane fulvum et caesium colorem esse eundem non putandum est, sed caesium quasi caelium, hoc est caelestem dictum volunt, hic vero nulla ratione est fulvus, aut rubedinem sapiens. Sic et Minervam caesiam dicunt, quoniam hic color est proprius oculorum ejus qui pugnis et bellis delectatur, quales Sarmatae. Porro fulvus color ille est quem in auro aut in cortice aurantii mali aspicimus; at ille color bilis multitudinem indicat, biliosi vero non necessario sunt fortes et robusti, quin feminae quamplurimae quae eaedem iracundissimae cum sint, omnium maxime imbelles et timidae existunt. Thesaurus linguae graecae charopos vocat, ex Plutarcho, oculos Germanorum, glaucos scilicet, truces, et truculentos; glaucum autem dicit esse colorem maris incipientis intumescere atque irasci.

  ¶   38

Ego autem, quod ad Virgilii auctoritatem pertinet, putarem vocari leonem fulvum non ex colore oculorum, sed ob ejum pellem, quae fulva est; et quoad oculos robustorum, non tantum crederem colorem esse respiciendum, sed alacritatem quandam et spirituum multitudinem, quae colorem quendam subflavum et quasi igneum generat, cum quadam nigredine junctum, quem colorem licet intueri in flamma ex navali pice excitata. Hunc Haesychius ait in oculis Herculis apparuisse, et Virgilius: divini signa decoris, ardentesque notate oculos ^2-2. Duo igitur nunc intelligo per hanc vocem in oculo significari, nempe alacritatem seu spirituum copiam, necnon et colorem glaucum vel caesium, quem proprie videmus in flore lini, sed ita ardentem ut prae ardore et spirituum copia in flammeum subobscurum seu saturum ruborem degeneret. Cui etiam interpretationi videtur assentire Aristoteles cum viri pulchritudinem exponit in Rhetoricis, cujus talem esse aspectum dicit ut simul delectationem et terrorem sive reverentiam generet.

  ¶   39

Galenus quoque inter ceteras causas coloris caesii oculorum affert humoris paucitatem et puritatem; ubi autem paucitas humoris adest, ibi praevalet siccitas, quae intrat rationem roboris, ut dictum est supra. Et hunc colorem ad calidum internum referunt quidam ex Aristotele dicente Meridionales ideo nigros habere oculos quoniam interna frigent, quare pauco spiritu et calore abundant, externa vero quoniam calore adventitio uruntur nigrescunt; at Aquilonares caesios habere oculos ob nimium calorem internum. Quod si res ita se habet, clarum est oculum charopum esse ardentem et caesium, dicereque in homine multum esse caloris sicci et spiritus; quare qui robustus est tales oculos possidet alacres et caesios. Tota autem ratio desumpta est ex decimoquarta sectione Problematum.

  ¶   40

Verum non satis est in robusto talem esse oculum nisi addideris cum certa mediocritate conjunctum, ut neque plus justo sit expansus neque clausus. Qui enim oculus expansus est, nimisque aperitur, et magnitudinem habet materiam multam et virtutis operantis debilitatem arguit, quod etiam teste Hippocrate in Prognosticis accidit iis qui morbo acuto laborantes sunt perituri, cum enim debilis admodum facta sit virtus quae corpus regit ac gubernat, oculum in somno claudere exacte non potest, expansus itaque quodammodo remanet atque albedo apparet, quod victa ac succumbente virtute jam mortem instare docet. Si quem igitur naturaliter eodem paene affectu praeditum viderimus quem in aegroto et praeter naturam disposito contingit apparere aliquando, illum sane hominem brevi periturum non affirmabimus, in eo tamen virtutes animae ita affectas dicemus ut ab eo similes effectus iis qui in aegroto videntur expectare possimus, hoc est operationes debiles et imperfectas.

  ¶   41

Expansus igitur et nimis apertus oculus, tum propter rationes praedictas, tum quoniam nimium a natura propria, hoc est a naturali mediocritate discedit, bonus non est; quare neque corporis bonam dispositionem, ergo neque salubritatem, neque robur quod necessario ponit sanitatem illi qui tali praeditus est ocu-[57]lo inesse dices. Similiter, si nimium clausus et constrictus sese offerat oculus, illum probabile est non esse bonum, utrumque enim extremum cum mediocritati opponatur aeque damnabile est; virtus autem compositorum omnis naturalis in mediocritate consistit, quoniam ex contrariis simul mixtis ac temperatis resultat; oculus igitur plus nimio clausus resolutionem nervosarum partium indicat non potentium oculos et palpebras attollere; praeter naturalem igitur cerebri statum designat, quare non bonum; non igitur arguit inculpatam et perfectam sanitatem, nam deficit in optima temperie humorum, ergo neque naturale in corpore robur erit. Cui igitur expansus aut conclusus plus justo fuerit oculus, illum probabiliter non dixeris robustum.

  ¶   42

A colore cutis sumit Aristoteles nonum signum quod comitatur robustos. Dicit ergo: robustus cutem habet externam squalidiori praeditam colore. Primum videndum est quid sit color hic; deinde, quod tali colore praediti sint robusti; demum, cur id fiat.

  ¶   43

Squalidum colorem latini videntur dicere eum quem habet arens ac prae siccitate sterilis ager, qualem videmus in subalbido pulvere viarum publicarum, vel in terra exsiccata et ad arenosum accedente. Proprie squalor a squamis piscium et a quodam horrore sublurido dictus videtur; sic squalentes angues et pisces squamis obsitos squalidos dicunt, et sordidum similiter squalentem appellamus; sic Virgilius squalentem barbam Hectoris et concretos sanguine crines, et Lucretius squalida vocavit membra, et Statius squalidum sudorem, eo quod multus faciat membra squalida. Mihi videtur quod color squalidus ille dici possit qui in alba, sed aspera et inaequali contingit superficie; propter quam asperitatem, cum una particula alteri superemineat, factum est ut una projiciat umbram supra alteram, et nigroris quandam generet apparentiam. Sic qui sordidi sunt, cum inaequalem cutem prae sordicie habeant, vocantur squalidi, et senes, qui rugosam faciem habent, squalidi dicuntur.

  ¶   44

Hoc autem loco non virum squalidum, sed colorem vocat robusti squalidiorem, hoc est accedentem ad squalorem, non autem penitus et perfecte squalidum, quem videmus in mortuo et multa fame multoque dolore vexato et macro. Graeca vox αὔχμηρότερον, quam squalidiorem interpretes verterunt, arentem sive sicciorem significat colorem, quem terrae sterilis et exsiccatae dixere. Quis igitur color sit iste ex praedictis patet.

  ¶   45

Quod autem sit talis robustorum color docet Suessanus dicens: si albi sive candidi et nigri sunt timidi, ergo squalidi erunt fortes, nam oppositorum oppositos esse colores probabile est. Sed ratio non videtur omnino firma. Primum quoniam albi non sunt timidi, quod patet in Germanis, qui albi sunt nec tamen timidi; et contra, nigri Aethiopes et habitatores Guineae, qui tamen sunt timidissimi, et multo magis niger albo colori opponitur quam squalidus. Adde quod de animi fortitudine nunc non est sermo: fusci etiam sunt Hispani, iidem audacissimi. Neque quidquam vetat res oppositas iisdem esse praeditas coloribus: videmus nivem frigidissimam et aqueam eandem esse albissimam; caphuram, salnitrum, aphronitrum calidum et candidum; nigerrimus est quidam lapis quem vocant indicem lydium, idem etiam est frigidissimus; at contra pix calida, quae tamen nigra est.

  ¶   46

Quare quod tali colore affectus sit robustus sic crederem posse ostendi, tum quoniam ebeni et ilicis durissima et robustissima ligna tali sunt praedita colore, tum quoniam tauri ceteris robustiores putantur, qui ad nigrorem accedunt. Hic autem est, ut dixi, vel terrae arentis prae siccitate, vel cineris color. Utrique ex calore in siccum agente proveniunt, unde si causa afferenda est propter quam robustus sit squalidior, haec esse poterit: quoniam robustus omnis est calidus et [58] siccus secundum corpus, hoc est ad calorem et siccitatem inclinat, non tamen ita ut omnino sit exsiccatus, ut qui laborant febre hectica; calidum et siccum corpus, maxime circa exteriora, fit colore squalidiori; robusto igitur color inerit squalidior.

  ¶   47

Minor jam supra declarata est; nam in temperie humana robustus ad calorem et siccitatem declinat, terrae enim et ignis est activum robur, ut dictum est. Cujus inditium est quod melancholici quidam, dum adaucta melancholia et accedente paroxismo febrili humor ille plus justo incalescit et ardet, illi furentes, audacissimi, et robustissimi efficiuntur, quod passim videre est in quibusdam feminis quae hujusmodi melancholicis spiritibus vexari putantur. Major item ex hoc existit clara, quoniam videmus aestivum pulverem et cinerem tali colore squalido praeditum.

  ¶   48

Dico tamen robustum non squalidum, sed ad squalorem accedentem; nam squalidus simpliciter omni humore privatus est, at squalidior docet in corpore siccitatem in exteriori dominari, non tamen omniquaque. Optima autem praeditum temperie corpus humanum, intus calidum et humidum, extra siccum et frigidum, esse debet, scilicet terminatum proprio termino, taleque necessario siccum est, et in ipso praevalet terra. Sed sciendum est signum hoc, quamvis robustum sequatur, in judicando tamen minimum illi fidendum est, et eo magis si fuerit solitarium.

  ¶   49

A faciei figura capitur decimum signum viri robusti. Acutam faciem crederem dicendi illam quae non est rotunda, haec enim muliebris est; nam si rotunda foret, non esset recta; et acutam ideo vocat quoniam mentum producitur, et ab ore ad extremum menti quod existit spatium extra circulum protrahitur, cujus centrum est in medio superciliorum, et circumferentia per os et summam frontem fertur. Per faciem autem intelligimus omne spatium quod est a fronte summa, ubi incipiunt capilli, mensuratum a linea perpendiculariter supra nasum procedente in extremumque desinente mentum,et a foramine auris unius ad alteram. Haec autem in unoquoque naturaliter disposito tanta esse debet quantum est spatium quod ab extremo pollicis ad extremum digiti medii exacte expansum intercedit; quare cum illud spatium non aequaliter ab omnibus sit complexum, neque eadem est faciei longitudo in unoquoque. Quorum igitur extrema parva sunt, illos fortes non esse dictum est; tales autem et manus habent parvas, neque magnum possunt spatium capere expanso suo spithamo, unde parvam faciem habent plerunque.

  ¶   50

Quid igitur per acutam faciem intelligendum sit ex his patet; vel ita ut clarius intelligatur qualis debeat esse facies viri robusti, et quae dicatur longa, et quae non, mente concipiamus quadratum cui inscriptus sit circulus; in circulo inscribatur facies virilis in prospectu posita. Sic continget extremos frontis capillos circumferentiam tangere in puncto A, utriusque auris foramina in punctis B, C, oris labrum superius sua extremitate tanget D, at extremum menti usque in E angulum quadrati producetur, sicut vertex capitis perveniet ad F.

  ¶   51

AD itaque linea notat perpendicularem ab extremitate capillorum supra frontem locatorum ad [59] labrum usque superius; DE mentum; BC faciei latitudinem, quae est ab aure ad aurem; FA et DE linea capitis anteriorem longitudinem indicat, quae linea septima erit pars ejus quae ab apice ad imam plantam traducta totam virilem staturam metitur.

  ¶   52

Quae vero facies mentum habebit non protensum usque ad E, sed paulo minus, quo magis ad circuli circumferentiam accedet, eo magis femineam referet speciem. Recta etiam debet esse facies, non concava neque convexa, non orbicularis: hoc enim ideo dictum est, ut hae tres figurae expungantur et excipiantur.

  ¶   53

Ceterum longam faciem, illam scilicet cujus mentum acutum est, bellicosum quidem hominem significare, audacem, atque indignabundum reperio, non tamen fortem et robustum; et Aristoteles infra dicet quod facies magna pigritiam significat. Quare hac lectione relicta, et repudiata interpretatione Suessani, forte pro facie legenda est frons, quod praecipue graecum nomen sonat, ut per frontem acutam, et rectam, et non magnam intelligamus eam quam Aristoteles infra magnanimo et leoni attribuet.

  ¶   54

Frontem igitur acutam dico habentem angulos acutos iis in locis ubi cum capillis jungitur; rectam similiter voco quae neque cavitatibus neque tuberculis et prominentiis sit repleta, et non magna neque parva, sed sita in mediocritate, hoc enim est secundum naturam; siquidem magna frons refert asinos, et praecipue convexa, qui inertes sunt, parva autem est porcorum aut simiarum, quorum animalium utrumque pravos mores animi et nusquam robustum corpus exprimit. Quod igitur robustus frontem habeat acutam sic patet; ast idem demonstrare ex principiis praedictis est valde difficile. Verum, quoniam et alia accidentia confirmata sunt, de hoc etiam aliquid tentandum est afferre probabiliter.

  ¶   55

Supponamus itaque elementa quae in nostro corpore reperiuntur et illud ipsum statuunt refractas quidem habere suas qualitates, formam tamen propriam non exuisse omnino, quare et suarum operationum continue vestigia in unoquoque composito secundum quod superant et dominantur ostendere. Ex quo dicamus: si robusti ratio in calore posita est moderate excedente alias qualitates et cum siccitate juncto, ignemque calor hic referat, ignis est proprium sursum ferri et pyramidem referre; pyramis autem acutos angulos habet; quare robusti ratio et essentia, quoniam ignea est, oppositas partes terreas, quales sunt capilli aut eorum materia, penetrans et urgens, tum a dextris, tum a sinistris, iis nimirum in partibus quae facilius cedunt conficiet angulos acutos. Et forte sic frontem dicemus acutam.

  ¶   56

Eadem autem ratione recta erit; in rectum enim movetur ignis, et recte fertur cum non impeditur; at quoniam diximus robustum habere materiam solidam quidem, attamen naturaliter cedentem calori valide agenti, ideo efficitur ut frons sit recta. At quando concava vel curva est, vel orbicularis vel tuberosa frons, tunc materiam rebellem et motui ineptam, et caloris formantis arguit ignaviam; quare hujusmodi frons longe a robusto distat.

  ¶   57

In forti similiter non est frons magna, namque hanc bovis vel asini diximus; sed est non magna, non autem parva, verum mediocris et secundum decentiam, etenim jam diximus robustum valde secundum naturam esse dispositum, quare partes ejusdem neque deficiunt, neque excedunt ab ea quae est secundum naturam dispositione. Sic igitur forte rationabiliter dicemus robustum neque magnam neque parvam habere frontem, sed acutam et rectam.

  ¶   58

Nates ajunt a nitendo dictas; duae sunt carnis prominentiae crassae secus os sacrum positae quibus sedendo innitimur. Has tantum in homine reperiri dicunt. Ceterum, neque vox graeca ἰσχίον hoc praecipue sonat, neque videtur probabile Aristotelem ad hanc partem ab oculis et a fronte subito decidisse. Vox graeca ἰσχίον lumbos interpretatur, sive coxendices, et eum locum proprie indicat cui a morbo ilchiadico torqueri accidit. Amplius, afferunt qui-[60]dam quod nates nigrae et pilosae roboris signum sunt, unde Herculem Melampygum, quasi nigras nates habentem vocabant, qui heroum omnium fortissimus est habitus. Et ut pingues et molles nates sunt femineae et debilitatis inditium, ita osseas, et duras, et macras robur indicare ajunt; attamen de levore et de rugositate nihil hactenus dictum est; sed infra nates acutas et osseas fortibus tribuit, non autem mediocriter se habentes inter levorem et asperitatem sive rugas.

  ¶   59

Alii loco natium genas legunt; sunt autem genae partes quae sub oculis sunt repositae. Verum vox haec graecae litterae nusquam respondet, atque nusquam memini vidisse quod nates et genae apud Graecos eodem nomine vocarentur. Suessanus legit nates, et has, si tales fuerint quales ait Aristoteles, fortitudinis signum esse dicit, quoniam referuntur ad decentiam; mihi autem multo major decoris et convenientiae portio consistere videtur in hoc quod nates sint carnosae, rotundae, ad magnitudinem et pinguedinem inclinantes, lenes, candidae, et glabrae quam quod sint neque leves neque rugosae, quae verba quandam medietatem inter rugas et extensionem, asperitatem et levorem videntur notare.

  ¶   60

De genis igitur forte possemus syllogizare quod roboris signum forent; siquidem robustus est in quo praevalet siccitas et calor. In quo praevalet siccitas, in eo non est levor, ex Aristotele secundo De generatione; leves igitur non erunt genae sicuti in pueris sunt et mulieribus; verum neque rugosae, nam rugae senectutem indicant, ubi senectus, ibi deficit calor naturalis, ubi hujus defectus est, ibi neque robur aut ad actiones promptitudinem ullam esse posse jam supradictum est. Quae eadem ratio quoquo pacto ad nates etiam detorqueri forte poterit, quamvis hujus passionis non sic videantur esse capaces ut forte sunt genae, cum earum cutis sit crassior, et solidior caro naturaliter. Cum ergo levor ad humiditatem referatur ejusque praedominium indicet, in forti autem non dominetur humiditas, igitur in forti non fiet levor, et eo minus in natibus, quae robustae magis sunt quam reliquae corporis carnes; verum neque rugae aderunt, siquidem istae caloris arguunt defectum, quem in robusto mediocriter excedere diximus.

  ¶   61

At si loco natium vel genarum legeris coxas, et de carne coxarum ossa vestiente locutum putabis Aristotelem, jam nulla amplius suberit dubitatio; haecque legitima videbitur passio robusti, ut caro et cutis coxarum neque sit lenis neque omnino rugosa, hoc est non sit flaccida ut debilium, non lenis et mollis ut feminarum, nam hoc indicat multitudinem aquosi humoris, in quo posita est debilitas virtutis moventis, sicuti robur in siccitate; non sit rugosa, quoniam passio haec absentiam spirituum arguit, et siccitatem quidem, sed praeternaturalem et terrestrem tantum, non autem cum igne junctam praedominari. Quibus rationibus colligo robusti coxas debere esse non lenes, non rugosas, id est non quales habent meretrices vel anus.

  ¶   62

Talia igitur sunt corporea et sensibilia robustorum signa quae Aristoteles attulit ad describendum fortem sive robustum virum, et maxime secundum virilem naturam et conditionem dispositum.

  ¶   63

His autem secundum corpus alia quaedam addere possumus, quibus qualisnam sit animi fortis dispositio cognoscere et colligere tentabimus. Primum autem non credendum est eandem esse robusti et fortis definitionem, siquidem robustum dicimus corpus, fortitudo vero ad animam refertur, neque semper fortis robusto corpore praeditus est, et plerunque in robusto corpore vilis anima et timida moratur. Robustissimo corpore ac validis viribus praediti sunt cameli et asini majores, muli clitellarii et exsecti boves, molli tamen, placido animo, et ad parendum parato donati; ex adverso, parvuli quidam canes, apud matronas in deliciis habiti, sunt audacissimi, et minimum genus lanarii, nimirum avis magnitudine alaudae quam dicunt Itali buferlam, adeo audacia pollet ut robustissimo non cedat accipitri; robustissimus est struthio camelus inter aves, at idem timidus; audax trochilus, quem regulum vocant, siquidem ex Aristotele fere cum aquila pugnare audeat.

  ¶   64

Patet igitur [61] quod simpliciter eadem non est robusti corporis et fortis animi ratio et propensio sive natura, et valde differt fortis a robusto; et ratio est quoniam robur in sicco terreo positum est, ut videtur Aristoteli quarto Meteorum, at fortis ratio in calore atque ignea siccitate posita est; unde etiam diversae sunt utriusque passionis definitiones, nam robustus est qui facile labores sustinet ac perdurat in eis, fortis vero qui pericula non refugit, sed illa volens, spe laudis ductus et honesti, aggreditur et sustinet.

  ¶   65

Factum est igitur ut hae affectiones inter se distinguantur, ut plerunque robustus non sit fortis, et fortis etiam quandoque non sit robustus, alia enim est ignis, alia terrae siccitas; quam differentiam pluribus ducibus olim et in nostris temporibus etiam experientia comprobavit. Nam dux Alexander Farnesius fortissimus fuit, at praecipue ultimis temporibus vix corpus sustinebat. Idem de Carolo Quinto imperatore legitur; et de rege Muleasse, qui vicit regem Lusitaniae ultimum, nam quamvis moribundus esset, fortissime tamen dimicavit contra praedictum regem, eumque vicit. Idem sentit Severus imperator, qui suos milites non pedes, sed caput imperare docuit. Fortem fuisse ducem Philopemenem nemo negabit, ille tamen debilis erat, tunc praecipue cum captus fuit; robustissimus contra erat Maximinus imperator, eum tamen nemo fortiorem Decio dicet, aut Juliano secondo, qui apud Persas obit. Robustissimos quosdam recenset Plinius, qui currum a quattuor equis agitatum sistebant, illi tamen fortes ut Marcus Marcellus aut ut Fabius Maximus non dicuntur.

  ¶   66

Omnino igitur fortem a robusto discerni ac dividi patet, quamvis per quandam similitudinem fiat ut hic robustus dicatur fortis; ita ergo differunt ut altera affectio sit terrae, et altera ignis. Cum autem haec duo elementa conveniant in sicco tantum, aliquando efficitur ut expulso frigido incalescat omnino terra, et vir robustus etiam fortis existat, ut de Hercule, de Theseo, Achille, et ceteris heroibus legitur; aliquando autem praevalet animi robur corporeis viribus, ut in Ulisse et in Diomede, quandoque autem corporis, ut in Ajace Telamonio.

  ¶   67

Ergo non ab re fuerit primum alia robusti signa quae praeter Aristotelem ab auctoribus afferuntur recensere; deinde quae animi fortitudinem admittant, quae penitus expungant demonstrare. Sic enim robusti et fortis perfecte natura innotescet, et Aristotelicae intentioni satisfiet, qui cum animi qualitates ex corporis affectibus cognosci posse velit, illum de animi robore et fortitudine, non autem de corporis viribus tantum tractare voluisse putandum est.

  ¶   68

Primum itaque robustum vocabimus cui haec insunt, ex Aristotele: pili duri; ossa et costae magnae; extrema corporis magna, dura, robusta; collum breve, carnosum; cervix erecta, dura; pars capitis posterior, unde incipit spinalis medulla, alta, elevata, magna, tumens, cute dura et crassa praedita; frons brevior, acuta, et crassis capillis cooperta. His adde, ex recentioribus, frontem neque levem neque asperam, sed potius ad asperitatem inclinantem; pedes, pedumque et manuum articulos robustos, magnos, sed crassos potius quam longos; crura multa carne et dura vestita, musculosa; carnosum mediocriter pectus, et corpus non tamen pingue; vox durior et inaequalis, et clangorem referens; motus aequalis, non celer neque tardus, qualem videmus taurorum et equorum qui ex locis circa oceanum Gallicanum, ubi populi Frisii commorantur, solent deduci. Si tales sunt, robusti. In his ergo praevalet terra ab humore subacta et multo calore excocta. Duram igitur habent carnem, quare et insensibiles fere sunt; tardi igitur mente, et rudes, et ad scientiarum genus fere omne inepti, et qui raro quidquam subtilis contemplationis addiscere possint, paucaque secundum electionem et voluntatem, sed potius ex habitu operentur; minime igitur omnium dolosi et fallaces; non rapaces, non avari, neque tamen prodigi; creduli, et quibus credunt maxime fideles.

  ¶   69

[62] Quod dicunt in Germanis apparere; robusti enim et fideles sunt, iidemque non admodum dolosi, quare neque ulli maledicunt, neque invidi sunt; ideo neque maligni, et propter hoc neque naturaliter timidi, nisi eorum periculorum quae non noverunt, timentque potius spectra nocturna et larvarum incursus quam lupos, aut ursos, aut homines armatos; nesciunt enim subtiliter discurrere, quia sunt ad hoc inepti, nam dictum est quod duriori sunt carne praediti; referuntur enim ad terram bene calore excoctam; obstinati igitur in his quae semel admisere, et durae cervicis homines, neque ad simulandum aut dissimulandum parati, et ex se operari et providere aut sibi aut aliis, nisi ex habitu et experientia noverunt; sociabiles gregalesque sunt, et vivunt facile secundum leges. Unde factum est ut respublicae hac de causa magis apud hos durent homines quam apud eos quorum ingenia sunt fervida, turbida, et seditiosa acutaque; qua ratione derisi fuerunt olim quidam populi cum iisdem legibus se victuros esse et suam conservaturos libertatem putarent quibus Veneti propriam tutati sunt, hactenus et tutantur; alia enim ingenia alias leges et alios vivendi ritus postulant, neque omnia omnibus commoda sunt et conveniunt. Est etiam apud nos quoddam rusticorum genus hiberna de glande uvidum quod praeter arare aut fodere nihil aliud novit; quare ferum et incivile est cum aliis, cum suis autem maxime amicum et officiosum, verum id non ex electione, sed potius naturae quodam ductu aut ignorantia et suspicione facit.

  ¶   70

Quoniam autem ad terram referuntur et in his praedominatur, superbi non sunt, et raro queruli, neque gloriosi, neque ingrati; neque garruli aut alienorum negotiorum percontatores; neque admodum iracundi aut feroces, nisi cum se decipi aut ludibrio haberi putaverint; atque plerunque suspiciosi sunt, quoniam exacte non discernunt, non enim sunt acri praediti ingenio, nam duram carnem habent, siquidem robusti; edaces et iisdem de causis sunt, et bibaces, quod de Hercule legitur, quodque quotidie in robustis videmus; et quoniam rudi ingenio sunt, neque imprudentes neque mendaces erunt, neque impii aut nefarii, nisi casu in talium hominum sodalitio fuerint, non enim sodalibus contradicere sciunt, et quam susceperunt impressionem firmiter tenent, nati enim videntur potius ad parendum quam ad imperandum, neque fortiter nisi necessitate cogente facient; et vitam magis quam honorem amabunt, nisi aliter ex habitu et lege assueti sint opinari.

  ¶   71

Tales igitur sunt homines robusto corpore praediti ac praedictis corporeis notis instructi. Quae quo plures apparebunt in homine aliquo, eo dixeris esse robustiorem et praedictis animi propensionibus magis affectum; qui vero pauciores, eundem minus robustum et minus secundum animum talem pronuntiabis.

  ¶   72

Ex adverso, fortem magis quam validum, sive audaciorem quam robustiorem dices cui haec inerunt signa: facies quaedam virilis et ad leonem accedens; mentum acutum; os magnum; vox canora, magna, gravis, et lenta, aequalis tamen; figura erecta; armi lati; oculus caesius vel leoninus, subobscurus, mediocris, non apertus neque clausus, concavus, immotis intuens palpebris, et se parum movens, non tamen immobilis, ut de Nerone dicitur, sed et siccus aut cum quodam splendore turbidus, parum ridens, rarissime lachrimans aut doloris signum monstrans; capillus supra frontem naturaliter elevatus, quasi colliculum effingens; caput mediocre potius quam magnum, mediocriter compressum; frons quadrata; nasus ad magnitudinem inclinans, latus, in fine rotundus; tenuja labra, superiusque cooperiens [63] inferioris partem; incessus stabilis, mediocris, potiusque tardus quam celer; humeris recurvis praeditus; qui inter gradiendum se commoveat et fixis vestigiis procedat.

  ¶   73

In hoc homine probabile est igneam siccitatem secundum naturam praedominari, terrae autem adesse subdominium; quae dispositio ex opposito reperiebatur in eo qui secundum corpus dicebatur robustus. Quicunque igitur talis erit vere secundum naturam dicitur aptus ad fortitudinem animi, quae audacia aut etiam temeritas esse poterit, nisi a recta ratione fuerit castigata; et quicunque talis fuerit secundum corpus probabile est eundem de se magnifice sentire, quare ambitiosum esse ac superbum, et honoris cupidum, qui tamen id saepe dissimulet, ast parum latere sciat.

  ¶   74

Promptus igitur est ad beneficandum, et quoniam magnanimus vel superbus est, libenter ab aliis non capit, et se aliis obligari ac debere dolet; atque non libenter sibi recenseri data beneficia aut objici audit, sed irascitur. Justus etiam vel ad justitiam videtur natus, quoniam non dolosus, non fallax, sed simplex et apertus, et propter hoc neque invidus neque malignus; non enim timidus, nam fortis est, et ad ignem refertur. Cum abest a periculis, sedatus et quietus, quare neque garrulus, neque percontator, neque de ullo murmurans, nulli convicians et maledicens; et si iratus maledixerit alicui, id facit coram et in facie, et non leviter, neque levi de causa. In periculis, hoc est cum in rem praesentem venerit, acer, celer, promptus est, fere enthusiasmo correptus, rerum omnium obligatus praeterquam ejus quam agit. Erit etiam mulierum amator, et qui facile illis credit, et ab illis decipi possit; calidus enim est, spirituque plenus, simplex et apertus, quod de Samsone Haebreo et de Scipione et Caesare legitur. Erit etiam liberalis et placidus, iracundus tamen et amaris si fuerit laesus, et in iracundia terribilis, nisi cesserit laedens et poenitentiam volens egerit ita ut poenitenti credat.

  ¶   75

 Quod si contigerit concurrere signa robusti corporis et fortis animi simul, quod raro sane fieri solet, propter eam quae est inter siccitatem ignis et terrae differentiam, heroicus homo statuetur, qualem fuisse Theseum, Herculem et Hectorem antiquitus poetae fabulantur. Sic igitur cui herois fortis nomen posset aliquo pacto secundum naturam tribui, tales habebit notas: erit erectae staturae; os humerosque deo similes gerens, id est cum quadam dignitate et admiratione longe pulcherrimus apparebit; corporis magnitudo ad excessum potius quam ad parvitatem declinans; terrorem simul et benignitatem, amorem et timorem, quam reverentiam vocant, spirabit facies; quae proprietates intelligi facilius quam verbis designari possunt. In juventute capilli flaviores cum quadam foscedine, et in extremitate crispi et lucentes, in medio plani; vox magna, gravis, aequalis; motus magnus, lentus, uniformis; partes in quibus pili naturaliter residere solent maxime vestitae pilis duris, solidis, hirtis, subfuscis, sicuti de Hercule, cujus nates ac genitalia multis ac duris pilis vestita fuisse legitur; frons mediocris, quadrata, tranquilla, non rugosa neque tamen rursus levis, aut splendens, aut mollis et feminea; oculi mediocres, caesii, lucidi, splendentes, sublimes, inter siccum et humidum medii, in quibus quaedam animositas et elata clementia apparet, mediocriter stabiles, non inquieti, neque terram semper aspicientes neque huc et illuc volitantes; facies oblonga; color squalidior, cum quodam mediocri rubore; nasus magnus, non depressus neque acutus, sed in fine rotundior; latum pectus, et humeri bene carnosi; aures exculptae, et mediocres, et bene articulatae; manus ac pedes magni et robusti. Demum tales erunt qualem Achillem, Pyrrhum aut Theseum canunt poetae.

  ¶   76

[64] Hoc loco notandum est quod ut plurimum qui a natura ad virtutes heroicas, hoc est ad excessum virtutum aliquarum instructi ac producti sunt, illi iidem etiam ingentibus vitiis plerumque sunt inquinati, quod de Alexandro, de Caesare, de Hercule, de Achille sentire jure possumus, et illorum exemplis confirmare: superavit patrem Philippum Alexander in virtutibus, fortitudine, magnanimitate, et liberalitate; eundem etiam vicit crudelitate, intemperantia, insolentia, ambitione, vinolentia; Caesar similiter clementia et magnanimitate, facundia nobilis; idem fuit patriae suae tyrannus, et alienorum raptor, et moechus turpis; Hercules furiosus etiam uxorem et proprios necavit filios; Achille autem nemo saevior, nemo iracundior extitit, quem Horatius tum Graecis, tum Trojanis saevum appellat, inexorabilem, acrem, superbum.

  ¶   77

Et qui in doctrinis et sapientia excelluerunt, ut Salomon, Plato, et forte Aristoteles etiam, maximis vitiis obnoxi fuere: amavit Salomon usque ad impietatem et insaniam; Plato puerorum amoribus magis quam par esset philosopho et viro probo, et minus quam decebat virum temperantem dedit operam; malignitate, invidia, et ingratitudine notatus fuit Aristoteles, quae vitia dicuntur ab ipso exercita fuisse in Platonem, aliosque philosophos, et in Alexandrum ipsum, cui omnia debebat, a quo honoratus, ornatus, auctus maximopere fuerat. Neque Socrates omnino laudandus est, nam praeter eos puerorum amores, quos qualesnam et quam recti forent nunc non judico, ille sane moribus et institutis patriis contradixit, et quantum in se fuit tollere et destruere patriae suae ritus sacros tentavit, et mores, ita ut vere vulgari proverbio apud Italos receptum sit, vestem et pannum cujus pars exterior pulchra est, interiorem et inversam esse turpem, at vestes quae partem non habent exteriorem, quam ipsi appellant rectam, eaedem neque habere inversam.

  ¶   78

Causa autem propter quam magnae virtutes quae homini a natura insunt, non autem a studio et educatione acquisitae, plerunque magnis vitiis et ingentibus comitatae sint forsitan poterit assignari cum primum posuerimus hanc distinctionem, quod eorum habituum qui in nobis sunt, alii laudabiles sunt, alii illaudabiles, quidam secundum se neque boni neque mali.

  ¶   79

Eorum autem qui laudabiles sunt, alii proprie vocantur virtutes, et hoc nomine acquisitae dicuntur ad differentiam earum quae improprie dicuntur virtutes, quae naturales sunt, ut sit contra distinctio quaedam inter naturales et virtutes acquisitas, quas recta ratione suadente suscepit appetitus et jam in habitu tenet. Nulli igitur inest virtus una acquisita cui non insit recta ratio activa; haec autem est prudentia; quare cui inest una virtus acquisita, illi inest prudentia; huic autem inest virtus omnis, vel teste Aristotele sexto Ethicorum, quod etiam dixit ille: nullum numen abest si sit prudentia. Hoc ergo modo cui inest una virtus, illi inest omnis virtus, siquidem prudens cum habeat habitum recta ratione activum, in omnibus agibilibus semper rectam servat rationem; quare si circa voluptates occupatur, temperans est, si in periculis versatur, est fortis, si circa pecunias operatur, liberaliter agit.

  ¶   80

Jure itaque cum Aristotele dicendum est quod cui inest una virtus acquisita, illi inest omnis virtus, prudentiam enim habet; secundum quam, ut dictum fuit, cum agat, necesse est omnes actus laudabiles efficere, ex quorum iteratione exoritur habitus, qui dicitur vera virtus acquisita. Qui autem talis est omnes naturales inclinationes vicit, et nullis vitiis est inquinatus: hic ergo est quem ardens evexit ad aethera virtus, quique vere felix dici potest.

  ¶   81

Facilius autem virtutem acquirunt qui sunt perfectiores homines, hoc est magis dispositi secundum naturam [65]; tales sunt quorum anima est omnia potentia simpliciter, et non magis ad unam quam ad alteram contradictionis partem naturaliter propensa, sed mere liberum habet arbitrium et potestatem ad utramlibet. Haec hominis perfectio naturalis est, ut ejus anima sit omnia pura potentia, nihil autem actu, eorum quae in aliis animantibus aut compositis viventibus reperiuntur; unde si quem naturaliter ad aliquam brutorum operationem inclinatum videmus, ut ad rapacitatem aut vindictam, illum leonem referre aut aquilam dicimus. At simpliciter homo non magis ad hunc quam oppositum actum dispositus est; cumque hoc verum sit, efficitur etiamsi in humano corpore leonis aut canis vestigia apparuerint, eadem in anima etiam expectare debeamus, nisi ratio, aut institutio, aut educatio recta prohibuerit, ita enim natura comparatum est, ut omne agens agat sibi simile. Quare cum anima sit causa efficiens corporis, probabile est in ipso relucere corpore animae propensiones, qualitates, et accidentia.

  ¶   82

At qui habent aliquam virtutem naturalem, illi a naturali hominis statu recedunt, quoniam eam non sunt sortiti dispositionem quae sit simpliciter pura potentia, sed secundum quid et quodammodo, et videntur in naturam ejus animantis degenerasse cujus referunt partem vel propensionem aliquam. Habent igitur quandam naturalis temperamenti dispositionem quae nata est talem entelechiam in bruto facere; quare quaedam quae consequuntur eam bruti temperiem eidem inerunt; diversa igitur quaedam dispositio ab hominis natura necessario illi annectetur, quae tantum ab homine deficiat, quantum illa laudabilis excedebat. Defectus hic est vitium.

  ¶   83

Necesse est igitur cui aliqua magna virtus naturalis inest, illi etiam aliquod inesse vitium. Ut sit tota demonstratio: cui inest aliqua summa virtus secundum naturam, et non acquisita, ille non est dispositus secundum naturam hominis simpliciter existentis omnia potestate; qui talis est non habet rectam rationem simpliciter, hic autem in actionibus non est bonus aut prudens; igitur cui inest aliqua virtus naturalis, ille non est simpliciter bonus et prudens. Quo major autem videtur illa virtus naturalis, eo magis etiam a naturali statu hominis simpliciter desciscit; unde cum hoc desciscere sit vitio affectum esse, et quo magis elongatur, eo magis deficiat, effectum est cum maximis virtutibus innatis annexa esse maxima vitia, nam quantus est excessus in uno, tantus defectus in altero. Et propius accedentes exemplo causam confirmabimus.

  ¶   84

Est Alexander Macedo naturaliter calidus et siccus, et in utroque proportionate excedens hominis corpus eucraton; igitur ignem refert, ergo in ipso apparebunt ignis effectus, eritque citatissimus ad operationes et motus, omnibus supereminere volet, contrariis oppressus violentissime se eximet; igitur audax, periculorum contemptor, gloriae appetentissimus, liberalissimus, magnanimus; at quoniam calidus et siccus, etiam alienorum rapax, crudelissimus contra obstantes, insatiabilis, avidus, mutabilis, et facile spernens quae prius cupierat; haec enim ignem referunt, et secundum analogiam in his sunt in quibus praedominatur. Patet igitur quod a qua causa provenit fortitudo et robur, quae habent rationem et apparentiam boni, ab eadem oritur libido, et vehemens iracundia et crudelitas, quae maxima sunt mala. Quinam igitur sint fortes, et qui robusti, et quomodo inter se conveniant, et quomodo differant ex his manifestum est.[66]

  ¶   1

Timidum forti, hoc est robustum imbelli, qui enim suarum sunt virium conscii renuunt ac refugiunt si sapiunt pericula et pugnas, opponit Aristoteles; jungitque utrumque oppositum simul, quoniam oppositorum est eadem ratio, et juxtaposita cognoscuntur facilius, et ejusdem generis sunt extrema. Sicuti autem usurpavit fortem pro robusto et pro eo qui confidens et audax est, ita nunc per timidum intelligit debilem, eum qui neque perferre quidquam aut pati potest.

  ¶   2

Timidi itaque, de quo nunc loquitur Aristoteles, et cujus signa enumerat, haec ratio est, ut timidus dicatur qui cum corpore mollis sit, ac debilis et invalidus, animo etiam trepido praeditus est, ut neque pericula subire audeat, neque propellere aut sustinere valeat, sola in fuga et sui ipsius occultatione aut in alienis auxiliis et societate propriae salutis omni spe posita, passio puerorum ac feminarum propria; quare neque laudem neque dedecus curant admodum, sed omnium malorum pessimum putant mortem, et verbera, et plagas, et dolores corporis ceteros. De his igitur nunc futurus est sermo, quos ait Aristoteles esse hujusmodi qualitatibus praeditos.

  ¶   3

Pilos habent molles, quales sunt leporum, subtiles, et extensos, non autem crispos; nam si fortium crassi sunt pili, igitur timidorum sunt subtiles et molles. Causa vero est quoniam si pili molles sunt, ergo et subtiles, ergo foramina cutis occlusa, ergo non sunt lata, nam calidi est dilatare cum in humido existit, ut in bulliente aqua videtur. Deficit igitur calor, et frigus dominatur; deficiente calore, deficit spiritus et causa elevans multas fuligines, ex quibus pili fiunt crassi et duri; sunt igitur molles et subtiles; quare quibus insunt hujusmodi pili, eisdem inest paucus spiritus et calor; cui haec, illi inest timor et imbecillitas; quare cui pili molles et subtiles, illi timor, et imbecillitas, et animi et corporis insita mollities inest. Ad lepores enim et oves, ut dictum est, referuntur; caenosam autem terram referunt, sed macram, quadam albedine quam illis dat pituita praeditam.

  ¶   4

Eadem species probationis cum superiori signo; nam si fortis est erecto corpore praeditus, ergo inclinato et non erecto fortis non erit, sed potius timidus. Causa vero assignari potest quoniam qui non est corpore erecto caret causa sursum trabente et dirigente, quae ignis est; cujus igitur corpus non est rectum, illud caret igne aut ignis praedominio, hoc enim est levissimum corpus et sursum tendens; caret igitur calore, ergo praesens frigus est, quod de ratione timoris dicimus esse, timorem enim in frigido ponimus, et qui timent frigent. Virgilius sic ait: mihi frigidus horror membra quatit, gelidusque coit formidine sanguis ^2-3.

  ¶   5

Et curvitas in senibus praecipue spectatur; illi autem frigidi sunt, et hiemem referunt; quare qui curvi, constricti, non explicatum et expeditum corpus habentes ad actiones [67] vitae naturaliter carent calore; qui tales, frigidi sunt; curvati igitur frigidi, et frigidi timidi; ergo curvati sunt timidi. Et propter hoc juvenes audaces calidosque erecto corpore incedere videmus, et oculos attollere contra; eos autem praesertim timidos dicemus quorum recurvum est dorsum, quique inclinatum caput habent antrorsum, et terram spectant haerentque, quod clare videmus in his qui timent, non secus atque in his qui stupent. Quod testatur poeta dum ait: dum stupet, obtutuque haeret desitus in uno ^2-4, et alibi: obstupui, steteruntque comae, et vox faucibus haesit ^2-5, unde stuporem et timorem esse ejusdem generis passiones patet; et alibi: diriguit visu in medio: calor ossa reliquit ^2-6.

  ¶   6

Oppositorum oppositae sunt dispositiones, et quae ad oppositum opus instrumenta servire debent, ea etiam merito disponuntur opposito modo; nam qualis finis est, talia sunt etiam quae ad finem diriguntur. Surae deorsum contractae robur significabant, jure igitur si sursum contrahuntur, imbecillitatem arguunt et timiditatem; haec contractio sursum surarum mulierum est propria, harum enim surae sunt sursum contractae.

  ¶   7

Per suras sursum contractas intelligendum est musculosam illam carnem quae proprie a Latinis sura dicitur, quaeque est solum in hominibus in posteriori crurum parte, esse fere pauciorem circa genua quam circa malleolos pedis; ut sit sensus: quorum surae sunt carnosae circa malleolos pedum, et magis fere quam prope genua, illi sunt timidi, molles enim, quoniam humidiores justo; quibus igitur tales sunt surae, illis musculi parum sunt fibrosi, sed solum carnosi; quibus autem adsunt parum fibrosi musculi, illis parum etiam adsunt virium, quoniam multum humoris, robur autem in sicco positum diximus; imbecilles igitur sunt quorum surae sursum contractae sunt, quae contractio ideo contingit, quoniam circa principia musculorum minus carnis adest quam oporteret; demum dispositio haec omnino fortium suris opposita est.

  ¶   8

Non igitur accederem ad Suessanum, qui ait partium harum crassitiem a frigore provenire. Neque video Aristotelem dicere has partes esse crassas, sed quidquid carnis in suris adest, id si occupaverit partem superiorem circa genua et principium surae, et pars prope talos sit carne nuda, et degeneret in crassum et robustum tendinem, signum est viri magnis viribus praediti et robore multo pollentis; sin autem sursum strictae et contractae fuerint surae, et carnosae ubi deberent in tendinem desinere, signum est hominis imbellis et ad naturam feminae accedentis, nam contrariorum sunt contraria signa.

  ¶   9

Pallidus color ille est quem in cinere bene cocto conspicimus; hic timidorum jure dici potest color, quoniam timentes pallent. Noto tamen quod duplex est pallor: alter quem generat frigus et spirituum calorisque inopia, qui proprie ad livorem quendam accedit: hunc refert color foliorum olivae aut salicis inversorum; alter est pallor quem videmus in ossibus crematis, in quo cum albedine quaedam species fusci coloris apparet.

  ¶   10

Horum prior est timidorum color. Posterior vero, qui squalidus supra dicebatur, virorum fortium est; fusci enim sunt ex adustione multi caloris siccitatem inducente et propter humorem in fuliginem conversum colorem album inficiente, omne enim humidum oleosum, praesertim dum uritur, nigrorem facit. Quare si pallidus color cum livore frigiditatem arguit, ac spirituum inopiam, cum haec timorem causent, timida enim animalia, ut lepores, et cuniculi, et oves frigida esse scimus, patet quod cui hic color, illi etiam timor aderit.

  ¶   11

Mihi autem videtur talem colorem potius subpallidum appellandum, et eam referre aquam cui pauca sit terra admixta, hic enim pituitae vitreae color est. Amplius, equos pituita abun-[68]dantes, et ideo albos non admodum, videmus generosos haberi; et ex aquilis et falconibus quae minus nigrae sunt minus etiam sunt feroces et fortes, quod testatur auctor qui de avibus, et praecipue de his quae rapto vivunt, nostris temporibus scripsit doctissime.

  ¶   12

Quintum est hoc inditium timiditatis, sive etiam imbecillitatis virium. Imbecilles oculos voco non qui male formati sunt, colore et compositione peccantes, ut ait Suessanus, sed eos qui neque lucem magnam spectare possunt, neque multum diuque in operatione persistere, quae utraeque affectiones ex defectu spirituum oriuntur. Sicuti charopum et caesium oculum dicebamus multitudinem spirituum arguere, et ideo fortitudinem, sic cum hic oppositam dispositionem indicet, probabile est oppositum etiam morem significare. Neque solum imbelles oculi id arguunt, sed praecipue si multum conniveant, hoc est si palpebras continue ac fere semper moveant, id enim docet moventis virtutis et palpebras deducentis magnam imbecillitatem, quod etiam in paralisi et membrorum tremore notavit Galenus. Hac igitur de causa quos videmus continue claudentes oculos et nictantes, eos dicemus esse timidos.

  ¶   13

Sed dubitabit aliquis cur quamplurimi, cum fortes et audaces sint, parum tamen vident; atque id certum est in quibusdam etiam animantibus, ut in apris, qui cum ferocissimi sint, non exquisitum habent visum; e contra, lepores ajunt nonnulli etiam dormientes vident.

  ¶   14

Ratio etiam hoc ipsum confirmare potest; nam si qui maxima ira agitantur et quasi furiosi sunt paene non vident, neque discernunt oculis quid agant, maxime autem ira exagitati sunt audacissimi et robore multo pleni, ergo qui feroces sunt et audaces non exactam habent vim videndi. Et magnum illum Rolandum, Caroli Magni, Francorum regis, nepotem, luscum dicunt sive strabonem, ille autem idem toto orbe canitur et celebratur tanquam omnium sui temporis herorum fortissimus. An duplex est visivorum spirituum peccatum: excessus et defectus. Si et quantitate excedunt, et perturbati ac nimio calore exaestuant, arguunt fortem; si deficiunt, timidum faciunt, lusciosum, et male videntem. Cur ergo ex fortibus quidam male videant patet, non secus atque ex timidis nonnulli.

  ¶   15

Suessanus ait timorem ex eo adesse homini, quoniam cerebrum sit humidum; sed in omni homine cerebrum inter cetera membra est humidissimum, neque verum est ab humiditate, ut ille ait, aut a siccitate, sed a frigiditate pendere timorem. Cujus inditium est quod senes timidi sunt, siquidem frigidi, at juvenes bene sperantes et confidentes, quoniam calidi.

  ¶   16

Noto tamen quod tria sunt genera timidorum: alii sunt tantum in frigiditate excedentes, deinde circa humidum et siccum bene temperati, et tales erunt feminae; alii vero qui in frigido et humido excedunt, et hi sunt timidi, et ad omnes actiones inepti, ac plus justo creduli, et quibus omnia persuadeantur; demum sunt alii frigidi et sicci, ut qui ad senectutem accedunt, hique sunt prudentiores ceteris, sed suspiciosi et valde suspensi in actionibus, obstinati et cervicosi, et qui aliis vix credant juratis; omnesque hi sunt timidi, quoniam frigida sunt praediti temperatura.

  ¶   17

Succedit sextum signum, quod illi opponitur de quo supra, fortem scilicet habere extrema corporis robusta et magna; sic timidus, cum sit contrariae naturae, habet extrema corporis parva et imbecilla. Parvitas non tantum arguit defectum materiae quam caloris moventis imbecillitatem; verum neque sufficit ea esse parva, nam forte quidam erunt quorum extrema non admodum erunt magna, robusta tamen, sed oportet etiam esse imbecila, quod arguit motricis virtutis impotentiam.

  ¶   18

Quod autem hoc sit signum debilitatis sic potest ostendi: cui extrema corporis sunt imbecilla et parva, in illo est paucus calor formans, et virtus motrix est debilis; cui haec insunt, ille est timidus; ergo cui parva sunt cor-[69]poris extrema, ille imbellis est, ac timidus. Ratio enim timoris, ut saepe dictum est, in frigidi copia consistit aut naturalis caloris paucitate, nam frigidi est coarctare, et constringere, et congregare; hoc autem est quoddam secedere et retrotrahi, quod proprium videmus esse eorum qui timent, quasi quod conscia suae imbecillitatis, natura non aggrediatur opus ullum neque movere audeat quod perficere non potest.

  ¶   19

Non solum parva dico, hoc est brevia, sed parva secundum omnem dimensionem, nempe brevia et subtilia, quales habent quaedam aves quae in paludibus degunt, quae valde timidae sunt. Magna ossa magnosque lacertos habent fortes, ergo timidi parva ossa habent; crura vero cum sint ossa, parva esse probabile est; cui igitur parva erunt ossa crurum, hoc est subtilia et debilia, ille timidus erit eadem de causa, nam haec crurum debilitas etiam virtutis formativae debilitatem motivaeque docet impotentiam: ut autem in majori quanto probabile est majorem inesse virtutem, sic in minori minorem dices.

  ¶   20

At contra instabis: fortissimus fuit Diomedes et Nicolaus Picininus, utrique parvi prae ceteris; Selimus primus, qui patrem occidit ac fratres, confecit maxima bella, regem Persarum vicit, Aegyptum ac Syriam suo imperio adjecit, Armeniam et Ciliciam cepit, attamen, ut legitur, crura brevissima habebat, longum vero corpus, scilicet a natibus ad humeros, ut pulcherrimus equo insidens videretur, at pedes, nisi foret indutus longa veste, monstrum referebat.

  ¶   21

Responderem sane non fuisse absurdum si monstruosa anima, tot parricidiis infecta, et cruenta simile sibi etiam habitaret corpus; erat enim omnium terribilis, maxime inexorabilis, et saevus, et nullo modo referebat Alexandrum, quem ipse sibi imitandum proposuerat. Ast ille quamvis brevia haberet crura, attamen eadem erant crassa et robusta, nihil deinde vetat in eo qui non sit natura audax aliquod signum esse timiditatis, non enim qui habet talia crura subito est timidus, sed quibus praeter crura adsunt etiam omnes aliae conditiones ab Aristotele supra enumeratae. Ultimo, materia haec quam prae manibus habemus probabilis est, quare non necessarium est quod simul atque aliquis est talis, subito etiam sit timidus, praeterquam quod institutio et educatio non solum aptae sunt naturam nostram alterare, sed etiam in contrarium habitum restituere, et eam quae prius habueramus inclinationem penitus abolere. Deinde Diomedes et Picininus non habuerunt crura parva, sed ipsi brevi corpore praediti, ast robusto et proportionato fuere.

  ¶   22

Hoc inter alia signa proprie ac praecipue timiditatem, et corporis et animi imbecillitatem et abjectionem significat; nam nullos unquam me vidisse memini timidos, et viles, et nullius pensi viros quibus manus longae, digiti subtiles et debiles non adessent.

  ¶   23

Primum autem, id a posteriori clarum est, nam hae feminarum manus sunt. In feminis enim laudamus, ut Petrarcha testatur, manus longas et subtiles, scimusque feminas probari si timidae et minimum audaces temerariaeque fuerint, sed verecundae et pudibundae. Si igitur feminae pulchrae, hoc est secundum feminilem naturam dispositae, habent manus longas et graciles, feminaeque omnes sunt timidae et imbelles, ergo quorum manus sunt longae et graciles, illi erunt timidi et imbelles.

  ¶   24

Ratio autem propter quam timidis adsint manus subtiles et longae haec forte potest esse: longae, quoniam materia est mollis, et oboediens calori extenditur; igitur subtiles ideo sunt quoniam parum aluntur, quoniam et vis attrahens alimentum debilis est; haec autem est calor naturalis; ergo cui manus sunt subtiles, illi inest debilis calor naturalis, tales autem timidos diximus. Itaque manus apparent longae quoniam cum calor moveat propter [70] suam debilitatem ad unam partem tantum, non autem aeque ad omnes, contingit ad eam magis et promptius movere ubi est minor resistentia; ibi autem est minor resistentia ubi natura humana sive materia hominis nata est magis ferri; at certum est quod non solum hominis, sed etiam ceterorum viventium propensio est ut promptius secundum longitudinem quam secundum crassitiem augeantur, quod in arboribus, in quadrupedibus, ut in equis, et in pueris conspicitur, prius enim, ac facilius, et promptius secundum longum crescunt quam secundum latum. At dices contra: in juvenibus acrior et major est calor quam in pueris, illos tamen minimum secundum longitudinem, multum secundum crassitiem augeri videmus; at illi jam longitudinis metam attigerunt, nondum tamen latitudinis. Quare naturaliter longitudinem crassitie et latitudine priorem esse hac ratione patet.

  ¶   25

At profecto manuum diminuta crassities longiores digitos demonstrare solet, etiam nihilo facta majore longitudine. Qui enim gravi et longo morbo gracilescunt, etiam si aliquando revera quidquam illis secundum longitudinem non sit additum, sic apparet, destructa nempe corporea substantia secundum crassitiem, effectum membrum subtilius videtur longius factum. Jure igitur dictum est quod quorum sunt manus graciles et longae, illi timidi sunt et imbelles, id enim frigiditatem et siccitatem arguit complexionis et temperaturae.

  ¶   26

Praeter haec mihi videtur quod omnia animalia quae timida et frigida sunt habeant membra oblonga et tenuja, quod in cancris, in araneis quibusdam, in majoribus locustis terrestribus, in quibusdam papilionibus, in tipullis, ac in omnibus fere exsanguibus animalibus et insectis, quae naturaliter aliis frigidiora sunt, licet aspicere; secus in crabronibus et in vespis videbis, quorum pedes multo breviores sunt, quod etiam in muscis apparet, non quoniam illae sint fortes, sed quoniam sunt impudentes, quae passio quaedam, ut diximus, habet signa cum fortitudine communia.

  ¶   27

Nonum signum, quod etiam ex praedictis sequitur, eandem etiam rationem habet. Cum enim parvitas in corpore duplici de causa fiat, aut propter debilitatem virtutis agentis, aut propter paucitatem materiae, manifestum est Aristotelem de ea parvitate loqui quae exoritur ex debilitate virtutis agentis, quod indicatur cum ait “lumbos parvos et imbecilles”, hoc est factos tales, non tamen ob materiae defectum, sed propter agentis debilitatem.

  ¶   28

Lumbi sunt quidam musculi dorsum et spinae partem inferiorem anterius trahentes, quorum usus praecipuus est in venereis. Nunc autem per lumbos totam illam partem dorsi intelligemus quae a costis nothis incipiens in os sacrum desinit, et quinque vertebris absolvitur, quibus interius appositi sunt renes. Illa igitur intercapedo lumbi vocatur, quo in loco dicunt vulgo positam esse libidinis sedem, et delumbati et elumbes dicuntur qui debiles sunt secundum hanc partem, et vix se ipsos possunt attollere et erigere. Quibus igitur pars haec debilis est, et parva, necesse est vertebras esse parvas, et ossa etiam parva, et musculos paucis fibris praeditos, quare et debiles; at quorum parva ossa et debiles musculi, cum hae partes tales sint ob debilitatem virtutis formatricis et paucitatem caloris, operae pretium est quod hujusmodi homines sint debiles, quare timidi. Major etiam arguetur timiditas si cum partibus his etiam extrema fuerint male formata; sic enim semper virtutis formatricis imbecillitas magis, magisque explicabitur ac clarescet; quare et calor minor, minorque aderit audacia, audacis enim proprium est dilatare, calidus enim est, hostes propulsare et pellere, alios petere, quorum oppositum facit timidus, suae imbecillitatis sibi conscius.

  ¶   29

Id declarans Suessanus ait haec ad verbum:[71] “figura in motibus contensa et commensurata, hoc est non inverecundus, sed supinus, hoc est otiosus et frigidus, timet enim ne reprehendatur”. Hic sane loquendi modus satis improprius est; attamen videtur significare quod figura contensa sit eadem atque commensurata, et sit idem dicere hominem figurae contensae ac dicere commensuratum, et non inverecundum, et supinum. Sed quomodo contensa potest esse commensurata? Nam contensa figura est timoris inditium, commensurata in fine libelli fortibus tribuetur, quare idem esset fortis et timidus. Secundo, quaerimus signa corporis per quae robur et debilitatem, audaciam et timorem, animi passiones aut compositi affectiones cognoscamus; sed verecundia non est signum corporis, quare contensio motus, quae est res visibilis, non est verecundia aut ociositas.

  ¶   30

Etiam dubium est quid per supinum intelligat, an corporis situm et positionem, aut animi affectionem, ita per translationem dictam. Contensum in motibus stare supinum utique impossibile est, nam supinus stat caelum spectans, contensus in motibus movetur, non stat. Sed etiam considerabilius est quod subdit: “supinus, id est ociosus, timet enim ne reprehendatur”, quasi qui timent reprehensionem stent ociosi, quinimmo maxime damnantur ociosi, nam et hi proprie sunt qui reprehensione digni sunt. Tantum autem abest ut ociosus verecundum significet quin potius totum oppositum sonet: ocioso enim animo aliquid audire et expectare idem ac secure signficiat; securus nihil timet, quare neque infamiam, quam tamen primo et per se timet qui erubescit.

  ¶   31

Quare, his omissis, dicamus quid probabiliter per contensam figuram intelligere possimus: non sane remissam, nam videtur totum oppositum significare dictio, quamvis Molinius sic legat; sed eam dico quam qui aspicit in illa videt, quasi quandam difficultatem erectionis, ut quodammodo violenter appareat, et contense intenseque sustineri pars superior, et quasi nervis aut funiculis quibusdam violenter sursum erigi, sed continue terram versus inclinet, terramque aspiciat, quod proprium etiam esse videmus eorum qui erubescunt vel timent, ut caput oculosque ad terram inclinent, quod ut mox dicam, quoniam nascitur a multa frigiditate, et virium imbecillitate, caloreque seipsum contrahente, ideo talis figura timorem et animi abjectionem demonstrat.

  ¶   32

Quoniam igitur hujusmodi dispositio ostendit imperfectam quandam corporis fabricam, neque bene unitam et cohaerentem, et membra quodammodo non perfecte formata et distincta, manifestum est talem etiam fuisse vim formatricem, quare et calorem non admodum esse potentem, ligamenta ac nervos debiles, qui laborant et non facile pondus membrorum sustineant; cujus inditium est quod hujusmodi homines facile languent atque defatigantur. Si ergo pauco praediti calore sunt, et membris imbecillibus, atque sanguine tenui, facileque mobili, et aquam referente, consequens est eos esse et timidos et debiles, nam timidi ratio, ut dictum est, in frigido consistit.

  ¶   33

Aut figuram contensam seu intensam in motibus dicemus illum hominem habere qui ita incedit ut concitate aliquid et vehementer velle facere videatur, quodammodo jactans crura cum quadam laboris et multae festinationis apparentia. Id ex Aristotele, quarto Ethicorum capite tertio, afferri potest, ubi utens eadem voce ait magnanimum esse in motibus non contensum, quod interpretantur non concitatum, id est tardum, remissum, et non vehementem, quoniam nihil existimat magnum. Quare si magnanimus in motibus corporis non contensus est, et opponitur pusillanimo, debili, et timido, putare possumus contensam motus figuram oppositam esse remissae, significareque debilitatem et timiditatem. Tales autem homines malorum sunt morum, invidi, et maligni, nam timidi sunt, quoniam frigidi, unde avari etiam, et qui neque ament neque ab ullo amentur, quare illiberales et inamabiles sunt; horum autem unumquodque ad frigidum refertur, cujus proprium est indiscrete res congregare ac stringere, et ab aliis separare.

  ¶   34

Jure id dictum est, nam si in quibus abundat calor et ignis, illi sunt temerarii, hoc est plus justo audaces, in quibus sane deficit erunt minus quam oportet audaces, immo nimium considerati et suspensi, qualem legimus fuisse Niciam Atheniensem.

  ¶   35

Est temerarius qui temere agit; temere autem agere dicuntur qui sine ulla consideratione quodlibet aggrediuntur et casu operantur, nulla scilicet praecedente deliberatione. Temerarium autem nunc capimus prout consulto et considerato opponitur, et qui praeceps ruit nulla habita eorum quae facit ratione. Cum igitur timidus sit frigidus, et frigidus sit difficulter mobilis, praeceps autem non sit difficulter mobilis, timidus non est praeceps, at temerarius est praeceps, timidus igitur non est temerarius; neque tamen ideo credendum est timidum, vilem, et debilem esse prudentem, nam sic esset in mediocritate positus, et secundum naturam affectus, et laudabilis, quare non esset vere timidus; timidus autem secundum se non est laudabilis, sed supinus est, et stupidus.

  ¶   36

Per supinum intelligo quem Martialis negligentem vocat hominem, et Catullus inertem, qui non deliberat neque concludit. Proprie autem timidi, quoniam frigidi, ab actione remoti existunt atque inertes, et quoniam inertes et negligentes, ideo stupidi etiam et hianti ore apparent, et quasi rerum admiratores uno in obtutu haerent defixi, quae positio oris supina dicitur, et stupida. Stupor autem a frigido fit, et suporem inducit pituita, quare frigidi stupidi sunt, ergo neque rerum suarum neque alienarum sat agunt, et ideo supini vocantur. Est supinus qui in terram jacet ventre sursum verso, et metaphorice negligentem significat; sic Seneca supinum vocat negligentem, sic Martialis supina aure audire, hoc est negligenter accipere quae dicuntur, illaque nihili facere.

  ¶   37

Ultimum signum est hoc, et praecipue videtur timorem, qui animi affectus est aut dispositio, notare. Quoniam autem quae a natura fiunt vel semper vel plerunque eodem modo fiunt, nisi impediantur, quod fit in timentibus ex affectu, si idem in aliis etiam qui naturaliter propensi sunt ad timendum apparuerit, non erit valde mirabile. Id autem sibi velle videtur Aristoteles in hac positione, quod qui propensi sunt ad timorem, illi sunt tales ut facili negotio eorum facies mutetur. Cum enim naturaliter humana facies animi motus sequatur, et illorum animus sit debilis, et facile mutetur, pro varia ejus agitatione facies variatur, quare dispositio quae circa faciem apparet facile mobilis est, quam dispositionem vocat Aristoteles morem. Id etiam videtur quodammodo sentisse Italus poeta Petrarcha, qui ait, dum in amore timeret, faciem suam diversissimas mutationes ostendere, et brevissime in eodem statu perdurare.

  ¶   38

Est igitur haec positio: propensi ad timorem facile mutabilem faciem habent, et e converso, quorum facies mutatur facile ad timorem sunt propensi, quoniam debilem animum et abjectum sortiti sunt, non fortem neque constantem, igitur mutabilem. Quorum animus facile mutatur, eorum facies etiam mutatur, quare timidorum facies prompte mutatur, et parva de causa pallescit, et iterum naturalis revertitur color, quod sane in pueris et mulierculis plane conspicitur, contingit enim si quem strepitum de improviso audierint, aut aliquem insperato ignotum intrantem conspexerint, subito pallescunt, et aliquando hiant, et stupide defixis oculis manent, neque quid faciendum sit deliberant. Causam autem propter quam facies sequatur motum animi, et indicet subinde ejus affectus hanc esse puto: affectus, ex primo De anima, sunt passiones in materia et in corpore, ut iram dicunt ebullitionem sanguinis; quare et ceterae passiones sunt formae corporis certi, nimirum sanguineae massae, et sane certa passio certam requirit materiam, ut ira bilem, laetitia sanguinem purum, maestitia atram bilem, stupor pituitam.

  ¶   39

Quae [73] omnia quattuor humorum genera, in suis naturalibus vasis contenta et simul mixta, parant materiam affectuum; quae dum existit circa cor et primum sensiterium, a percepta imagine, et judicata habere rationem molesti aut jucundi, per calorem et spirtum excitata ad actum traducitur et fit actu talis. Inde elevantur alterati spiritus, sive cum spiritibus vapores, qui per arterias ad cerebrum, nervorum, hoc est motus voluntarii principium, pervenientes, illud pro sua qualitate vario modo vellicant et afficiunt, contrahunt et dilatant, calefaciunt, refrigerant, magis minusque exsiccant aut humefaciunt. Facta autem in principio quacunque etiam parva mutatione, ut primo Physicorum, contingit mutari quae a principio pendent, quare et nervi et arteriae quae cor et cerebrum sequuntur mutantur, et quoniam facies cerebro est propinquior, principio instrumentorum sensus, maximis insignita arteriis ac nervis praedita, hinc sequitur ut omnes mutationes et passiones in materia, aut cum materia, aut non sine materia existentes, quas contingit fieri circa cor et cerebro participari, ita ut illas advertat et judicet anima, omnes —inquam— faciem aliquo modo, multum aut parum, alterent, varient, et de suo statu priore moveant, et sui aliquod signum monstrent. Quales igitur sint timidi notae ex Aristotelis sententia jam patet.

  ¶   40

Ceterum quaestione dignum est, cum dissolutum et contractum videantur opposita, neque fieri possit ut opposita sint actu simul in eodem, quomodo timidus ex Aristotele habeat contracta membra, ceteri vero physiognomi et inter hos Porta dixerint dissoluta et laxa timorem arguere. An contractum potest capi dupliciter: uno modo quatenus significat rude et imperfectum, quod accidit vocibus contractis, quae abbreviatae vulgo dicuntur. Altero quatenus significat bene junctum et ligatum, sic legales contractus ligamenta quaedam sunt. In priori significatione contractum membrum indicat timorem, in posteriori robur, similiter dissolutum, vel significat male cohaerens, ut quasi cadens vel significat dearticulatum et perfectum, et quod vulgo usurpamus resolutum, in priori caeperis dissolutum significatione, timidum indicabis, solvit enim frigus multa, dum calor fugiens et secum humorem trahens singula deserit, sic Virgilius: extemplo Aeneae solvuntur frigore membra ^2-7. Facit enim timor et frigus ne possimus movere membra retractis ad interiora calore et spiritibus, et desertis exterioribus, quare et metuentibus frigor et tremor accidit; at si solutum caeperis prout bene dearticulatum et distinctum significat in sua membra corpus, profecto robusti et fortis viri erit signum.[74]

  ¶   1

De timido dictum est. De ingenioso modo dicendum: cujus enim sensitiva potentia propensa est ad timorem, illius vis intellectiva prompta est ad inquisitionem et inventionem mediorum quibus sibi ipsi possit providere; hoc autem est ingenii munus. Etenim cum prudentia moderatus quidam timor junctus est, a quo excitatur; cautus enim prudens est; qui autem sibi cavet dubitat ne aliquid mali sibi accidat, quod est timere. Cum ergo ex iisdem fere principiis oriatur timidus et ingeniosus, jure post timidum annexus est ingeniosus. Porro, ut certa ratione procedatur, primum quid sit ingenium et ingeniosus dicamus; deinde, ex definitione ejusdem, videamus quaenam sint ingenii causae et proprietates, et quomodo cui ingenium inest, illi adsit caro humidior et mollior, et non bonus habitus.

  ¶   2

Est ingenium, ut mihi videtur, vis homini a natura insita, per quam apte, acute, et subtiliter media invenire, perspicere, atque accipere potest ad propositum finem concludendum et consequendum, tam in actionibus quam in speculationibus. Diciturque ingenium quasi “in nobis genitum”, a qua voce deinde ingeniosus denominatur; perspicacia autem et solertia videntur excellentia ejusdem.

  ¶   3

Ingenium vocavit Alexander Aphrodiseus promptitudinem naturalem ad cognoscendum quid sit veri in unaquaque re, at etiam in inventione boni exercetur ingenium. Alii quidam vocant ingenium esse vim insitam qua ad inveniendum id quod ratione indagari potest pervenimus; sed ubi non est ratio, ibi non erit ingenium, attamen ferarum dicimus ingenium liberale, ut leonis, vel saevum, ut tigridis. Sed dicimus etiam ingenium significare morem et placitum vivendi modum; sic Plautus: ingenium patris habet ^2-8, hoc est patri est similis moribus; idem ingenium avidi nondum pernoram hospitis ^2-9, hoc est nondum morem et naturam avidam et avaram hospitis cognoveram probe; et Livius de Apio loquens, quod ipse suo ingenio vivere coepit, turbido nempe et moroso. Quare si hoc modo usurpatur ingenium, patet descriptiones illas universaliter omnia ingenii non comprehendere significata. Terentius: cum ingeniis conflictari hujusmodi ^2-10, hoc est cum hominibus talibus, ait Donatus, et tu adde hujusmodi mores habentibus; neque solum mores, sed dicito per se et naturaliter tales, ut habeas non ex affectu, non ex morbo, non ex causa accidentali truculentiam et asperitatem illis inesse, verum per se, et ex naturali et interna causa, et secundum quam illi sunt tales, hoc est a naturali humorum et corporis temperie pendere. Ceterum, aut ego puto ingenii vocem esse omnino aequivocam, aut per ingenium humanum intelligere nos debere vim nobis insitam ad nostras operationes faciendas secundum rationem et modum quendam certum ac determinatum, et hanc esse [75] vim eandem cum indole; sic enim vox graeca εὐφυΐα bonam indolem et bene natum hominem dicit.

  ¶   4

Videtur Aristoteles igitur significare naturalem illam bonam dispositionem ac promptitudinem ad inveniendum et perspiciendum quid in unoquoque rerum genere agendum sit, aut sentiendum, aut tandem moliendum. Idque sonat graeca vox, quae vocat ingeniosum quasi bene natum sive bonam naturam habentem, in qua significatione vocem hanc videtur usurpasse Horatius cum ait: Graiis ingenium dedit ore rotundo Musa loqui ^2-11, hoc est habent excellentem aptitudinem ad poesim, et hanc a natura acceptam. Videtur idem poeta ingenium ab arte contra distinguere, dum ait: natura fieret laudabile carmen an arte quaesitum est; ego nec studium sine divite vena, nec rude quid prosit video ingenium ^2-12. Hujus igitur ingenii, quod significat naturalem quandam promptitudinem ad inveniendum et perspiciendum quid in unoquoque rerum genere sit agendum, sentiendum, aut eligendum, tradit Aristoteles nunc signa quaedam quibus hanc qualitatem possimus cognoscere.

  ¶   5

Verum si ingenium est hoc quod descriptum est, nempe naturalis promptitudo ad inveniendum, perspiciendum, eligendumque quid in unaquaque re sit commodum, primum patet duas esse ingenii proprietates: altera in actione posita est, invenire enim et inquirere quodammodo est operari; altera in passione, nam doceri et discere est pati. Utrum igitur in actione aut passione magis consistat ingenium? Profecto priorem tempore passionem dicerem, nam et qui invenit ac perspicax est ad eligendum ideo talis est quoniam exacte cognoscit differentias rerum, etiam parvas, a quibus movetur; cognoscere autem est sentire et intelligere, quod est mutari et pati; quare invenire aut est pati, aut sine passione non fit; discere autem, quoniam est de prima ad secundam traduci potentiam, ideo pati proprie dicitur ut nihil magis; quare utraque pars ingenii in ipso pati posita est, quamvis perfectionem praecipue significet. Ceterum si ingeniositas, ut sic loquar, hoc est habilitas ad discendum et inveniendum, est passio realis et ipsius compositi, ergo est in materia, habet igitur propriam materiam, de qua infra quaedam dicemus.

  ¶   6

Nunc quaenam ingeniosum hominem signa consequantur contemplemur. Dicit ergo Aristoteles: ingeniosi habent carnem humidiorem et molliorem quam sit illa quam habent robusti; neque habent valde bonum corporis habitum, hoc est sunt pallidi et macri, neque valde pingues existunt, corpore namque obaeso praediti, qualem fuisse ferunt Vitellium, rude nacti plerumque sunt ingenium. Tertium signum est quod cum ingeniosi sint utplurimum macri, partes tamen macriores sunt quae circa humeros, collum, et faciem, qualem praecipue legimus fuisse Antoninum Pium et ejus successorem, Antoninum Verum, quem philosophum vocabant. Humeros colligatos quarto loco ponit, hoc est, ut ego puto, conjunctos, non expansos, sed convexos et incurvatos, et fere ad quandam gibbositatem accedentes; sic enim experientia visum est ingeniosos homines plerumque tales esse. Quinto inferiora laxata et bene soluta, quod etiam in manibus et cubitis non secus atque in poplitibus eadem de causa contingit, nam molles sunt hujusmodi viri. Sexto ingeniosus neque dorsum aut costas debet habere carnosas. Septimo color albus purus rubori mixtus, ut rosas ex parte externa jam pallentes et hesternas referat. Octavum signum a cute sumitur, quae tenuis, mollis, ac levis sit; nonum a pilis, qui neque duri, neque debent esse [76] nigri omnino, sed neque molles ut in timidis, neque rubei ut iracundis, sed medio modo dispositi.

  ¶   7

Tot ergo sunt Aristotelica signa quibus ostendi ingeniosum hominem dicit. Noto autem non ideo ingeniosum esse cui quaedam adsunt, neque necessario talem esse cui omnia; sed cui nullum horum inest, ille non necessario est ingeniosus, at cui quaedam insunt, aliquando quidem aliquid ingenii possidebit, aliquando autem non; quare si unum vel alterum aderit signum, deinde opposita aliis, illum hominem neutiquam dixeris ingeniosum.

  ¶   8

Ceterum ad reddendam rationem eorum quae ab Aristotele dicuntur et ad causas inquirendas deveniamus. Primumque videamus quaenam sint naturales causae hujus passionis propositae, quae est ingeniosos carnem molliorem et humidiorem habere. Si itaque ingenium est quale diximus, nempe naturalis habitus et promptitudo ad invenienda media quibus utendum sit ad agendum et contemplandum, et in universum ad omnes actiones et scientias, necesse est cui ingenium adest, illi adesse bonam ad cognitiones et disciplinas dispositionem, ergo docilitatem et memoriam, ut ait Cicero; cui autem utraeque adsunt, hic necessario perfectionem quandam naturalem habet ejus partis secundum quam est homo; haec autem est per quam homo ratiocinatur, rerumque formas cognoscit et memorat, at hoc est pati quoddam; oportet igitur compositum illud cujus perfectio et forma ipso pati determinatur habere etiam materiam natam recipere talem formam, hoc est maxime receptivam externarum impressionum, et ideo sensitivam esse maxime, quare magnopere etiam passibilem, sunt enim, ut alias dictum est, materia et forma ad aliquid. Quare humanum corpus cujus est forma cum ingenio bono juncta necessario erit maxime sensitivum, ergo maxime passibile ab externis, quare carnem habebit molliorem, ut etiam secundo De anima fuit dictum; at si caro fuerit mollior, ergo etiam humidior, molle enim ad humidum refertur; cui igitur ingenium adest et ingeniosus, hoc est qui habet naturalem quandam aptitudinem secundum quam commode valet uti ratione, discursuque, et memoria, ille etiam propter eandem causam habet carnem molliorem humidioremque, et cui talis adest carnis affectio, ille erit ingeniosus.

  ¶   9

Noto autem in corpore humano duplicem esse humorem, simplicem et compositum; posterior item duplex est: alter omnino dissimilaris est, et partium diversarum, qualis est sanguis qui in venis et arteriis continetur; hic enim quamvis secundum sensum similaris videatur, nequaquam tamen est; et hic etiam duplex est, alter naturalis, alter excrementitius: naturalem humorem voco qui in venis et arteriis est, et qui ex his utrisque constat simul junctis, quo vescuntur membra et continue instauratur animalis vita; excrementitium dico corruptum qui febres et dolores generat, non corruptum, sed inutilem, ut sanguinis serum, urinam, sudorem, muccum, et quaecumque talia sunt, quorum praesentia humanae actiones et munera laedi aut impediri quocunque modo solent. Simplices vero humores dico eos ex quibus compositi constant, quorum alii naturales, alii praeter naturam existunt: natuales voco ut bilem, pituitam, melancholiam, sanguinem; praeternaturales vero corruptionem horum simplicium, et transitum in oppositam vel mediam dispositionem, ut cum acescit aut salsa efficitur pituita. Quorum humorum praesentia pro loci, pro quantitatis differentia, et pro varietate suae affectionis diversimode cum afficiat corpus, organum humanae animae, diversos etiam movet plerunque in homine affectus, et illum varie sapere et sentire, operari persuadet. Nullum tamen horum humorum quos simplices appellavimus esse talem putaveris qualis est purus aer vel aqua elementaris, [77] quae sunt corpora simpliciter simplicia, si modo reperiuntur, sed hujusmodi dicuntur humores simplices quoniam ex his alii, quos compositos vocavimus, constituuntur.

  ¶   10

Secundum est signum ingeniosorum non bonus habitus, signum tamen hoc non semper adest. Quod autem non bonus habitus et ingenium in eodem subjecto reperiantur aliquando patet exemplo quorundam aegrotorum, qui sensus exquisitiores, et praecipue auditum, habent cum prope mortem sunt quam essent prius, cum bene valerent. Quod animadvertens primum Homerus, deinde etiam Virgilius, morientes vaticinium edere finxerunt; Homerus Patroclum, Virgilius Orodem dicentem inducit, dum animam efflabat, Mezentio: nec longum laetabere: te quoque fata prospectant paria, atque eadem mox arva tenebis ^2-13. At supra fuit positum quod quorum sensus exactiores sunt, illi magis polleant ingenio, quare bene diximus idem subjectum simul et ingenio et non bono habitu insignitum posse reperiri.

  ¶   11

Non dicit autem malum habitum, sed non bonum, qui sane est ceu medius inter bonum et malum. Si ergo bonus habitus ille est qui in hominibus robustis reperitur, carne firma praeditis, colore squalido, sanguineaque et melancholica temperie, ex opposito non bonus habitus est ille quo qui praediti sunt, et pallidi, et macri, et debiles, et flaccida et molli carne sunt praediti; nam si bonum habitum sequitur caro dura et robur virium, cui neque robur virium est neque caro solida et dura, ille nusquam bono habitu praeditus dicetur.

  ¶   12

Quod autem ingeniosi non bono habitu sint praediti sic quidam recentiores probare videntur: ingeniosi habent poros carnis latos, a quibus crassiores spiritus evaporant; at a quibus spiritus crassiores evaporant et soli subtiles remanent, illi non bono habitu praediti sunt; ergo ingeniosi non bono habitu sunt praediti. Ast mihi dubium facit major propositio: quomodo enim si per poros latos evaporant crassiores non etiam subtiliores evaporare facilius et melius poterunt? Si enim per foramen duorum pedum exit canis vel ovis, tanto facilius exibit mus aut lacertus, cum sint animalia minora. Quare potius oppositum quam propositum ex his sequi puto: qui enim laxiores habent poros, facilius fuligines ejiciunt et excrementa, et qui strictiores et minores possident subtiles quidem spiritus emittent, crassiores vero remanebunt, unde robustiores evadunt qui minus laxos poros habent.

  ¶   13

Quare alia ratione id omnino confirmari potest hoc modo, ingeniosum nempe habere carnem humidiorem et molliorem; cui caro talis, ille non bono habitu est praeditus; ergo ingeniosus non bono habitu est praeditus. Major confirmatur, nam si robustus habet carnem duram, et musculos firmos, et sanguinem crassiorem, et robustus sit bono habitu praeditus, ergo qui bono habitu praeditus est carnem habet duram, quare qui non duram habet nec bonum habitum habebit; at non duram habet qui molliorem et humidiorem; ergo qui carnem mollem et humidiorem habet, ille non bono habitu praeditus est. Minor superius fuit ostensa. Amplius ingeniosum esse quandam animae humanae perfectionem diximus: quo autem perfectior anima humana est, eo perfectiorem facit hominem; perfectissimus homo perfectissimum animal est; animalis perfectio est ejusdem ratio et essentia; haec autem est sensus et sentire; ergo perfectissimum animal exactissime sentiet, atque eo potissimum sensu secundum quem determinatur animal, qui omnium est primus; talis autem est tactus; ergo ingeniosus homo exquisitum maxime [78] tactum habebit. At tangere est pati et affici, ergo ab omni sensibili secundum tactum prompte patietur, ergo alieno termino terminari probe natus erit, quare humidior et mollior; at si facile ab externis patietur, ut in praedicamento qualitatis dictus est, erit igitur insalubris, quare non bono habitu praeditus; ergo ingeniosus est non bono habitu praeditus, quod fuerat probandum.

  ¶   14

Profecto, si non est bono habitu praeditus ingeniosus, non igitur bene nutritur, quare si perfecte non nutritur, neque potest esse pinguis, sive id fiat propter calorem non valde robustum, sive propter laxitatem cutis, sive sit propter obstructionem, facile enim hoc morbo tenentur ingeniosi. Siquidem melancholicos esse diximus, qui frigidiores sunt, et angustiora nacti sunt vasa, et generant multa excrementa quae faciunt obstructiones et extraneum calorem augent; unde utplurimum debili praeditos esse stomacho docet experientia, et plus appetere cibi quam possint concoquere, hinc cruditates et flatus fiunt in hypochondriis, rugitus.

  ¶   15

Tertium erat hoc signum. Causa autem propter quam macriores habeant humeros, collum, et faciem haec poterit esse: nam si ingeniosi melancholico sunt habitu praediti, ergo sicco, non igitur pingues esse possunt; praecipue autem sicca est incalescens melancholia, quae ingeniosis servit, et talis est circa instrumenta et principia sensus et rationis, ergo circa cor et cerebrum; jure igitur partes quae sunt circa cor, ut humeri, et quae sunt circa cerebrum, ut facies, et collum, quod utrique commune est, macrae sunt. Ego tamen crederem ingeniosos ideo macram habere faciem quoniam siccam; sicca autem est quoniam cerebrum ad melancholiam quandam naturalem accedit, idque propter spirituum jugem motum calidius efficitur: ubi enim est motus creber, ibi calor; ubi calor perennis, ibi tandem siccitas exoritur; at siccitas maciem facit; quare cum ingeniosus multas circa caput continue sustineat agitationes, causatas a frequentibus cogitationibus quae ingeniosi propriae ac particulares sunt, incalescere cerebrum necesse est; vigilare, exsiccari, et tandem macras fieri partes quae circa faciem sunt probabile est, qua eadem de causa dicunt curas, vigilias, amorem, et invidiam pallidos ac macros homines facere.

  ¶   16

Qui ingenio pollent tres partes habere macras dicit Aristoteles, nempe faciem, collum, et humeros. De facie dictum est; quod autem partes quae sunt circa humeros sint macrae eadem forte etiam causa est, quoniam circa cor frequens fit spiritus agitatio, spiritus inquam melancholici et siccioris, quare partes quae circumsistunt efficiuntur calidiores, sicciores igitur, quare et minus abundant carne. An melius dicemus ingeniosos habere humeros carne destitutos quoniam habitu non bono praediti sunt, non igitur perfecte nutriuntur, quare neque multam carnem habent; omnes enim qui perfecte et probe concoquunt et nutriuntur, nisi multum laboraverint aut multis premantur negotiis et curis, plenum habitum nanciscuntur; at tenuem et subtilem sanguinem habent ingeniosi, non ergo fibrosum, ergo neque solidam carnem generant, sed eam quae facili negotio tum ab externa, tum ab interna causa solvatur et fluat, macri igitur.

  ¶   17

Sed cur potius circa collum et humeros quam circa pectus et mammas, item circa crura et coxendices? Amplius quamplures sunt ingeniosi quorum surae, et coxendices, et nates perpauca carne sunt praeditae; adde obaesos circa crura, et coxas, et callipygas ingeniosos non vocabis. An dicemus calorem, et spiritus, et sanguinem tenuem et ad siccitatem quandam igneam accedentem, [79] non tamen in excessu, vel omnino praeter naturam humanam recte dispositam, a corde quidem originem habere, sed in suo principio, sicuti cetera etiam omnia, non adeo valentem ac robustum esse, sicuti est cum jam ad venas et arterias juguli properat ut per collum ascendat ad caput, quod vento accidit et descendenti lapidi, qui vires acquirunt eundo. Hac ergo de causa mammas carnosas aliquando habebit ingeniosus, at humeros et collum nequaquam, etenim in angustioribus vasis collectus calor et a suo principio mediocriter distans magis se ipsum manifestat.

  ¶   18

Qua ratione factum est ut vulgo homines insulsi, rudes, ac segnes habeantur quorum gula circa jugulum non promit quendam fonticulum, et quos obaeso ac pingui praeditos collo videmus vulgo boves et rudes vocamus. Ut autem illi ad quorum superiora major portio caloris et sanguinis tenujoris fertur sunt macri circa partes superiores, eadem de causa quorum partes inferiores major caloris portio occupat, illi exilia habent crura, et suras pauca indutas carne, quo factum est ut qui magis quam oportet veneri indulgent et luxuriosi sunt, illis crura et surae sint macrae; et ut priores sunt ingeniosi, ita posteriores lascivi, ac multa libidine continentes agitantur, et si multo coitu delectabuntur, evaporato calore et eodem debiliori facto, generantur multi flatus; hinc sequitur ut primum quidem stomachus debilitetur, at pudenda diu magisque tendantur. Si vero contigerit et ad superiora et ad inferiora per vices calorem ferri, illum eundem hominem et ingeniosum et mulierosum, et in his lasciviis apprime videbis perspicacem et promptum.

  ¶   19

Non est autem putandum quod cui multus adest calor, illi omnino et perfecta contingat coctio, et robustus sit atque carnosus; hoc enim neque verum est neque necessarium, cum caro multa pinguedoque a temperato et a remisso potius calore quam a vehementi producatur. Amplius noto quod duplex est calor: hic quidem aereus et humidus, quo qui abundat crescit multum, et multum carnis sibi asciscit et bene digerit; alter est qui ad igneam et siccam quandam accedit dispositionem, et tantum abest quod hic carnosos faciat homines ut potius eorum habitum et carnem colliquescere faciat, quod in hectica febri aut putrida etiam diu laborantibus apparet.

  ¶   20

Utranque dispositionem in avibus, ceu gallinis, et anseribus, columbis etiam, et aliis quamplurimis conspicere licet: cum calore humido abundant pulchriores sunt, et subinde cantillant, et quasi gestientes in venerem feruntur; cum deinde parere ova incipiunt minuitur humidum et crescit calor igneus, et jam macriores fiunt; et gallinae, quae multiparae sunt, cum paene fuerint effoetae omnino macrescunt; dissoluto deinde humore et siccitate adaucta calor exacuitur; sic debiles et febrientes ad incubatum accedunt, et tunc, cum ova fovent, siccissimo sunt habitu, quare et calidissimae quasi febrientes sentientur; et sic, aucta etiam siccitate, efficiuntur acutiores, ingeniosoresque, et iracundiores, audaciores, atque ignotos rostro fodere appetunt, et tangi nolunt; parum autem comedunt, quoniam ex alimento, sicuti accidit febricitantibus, interna calore naturali destituta excrementis abundantiora fiunt, quare et illorum praesentia minuitur cibi appetitus. Videmus autem et febrientes acutius sentire, et quosdam vegetius intelligere, nisi materia ad caput irrepat, quod in avibus dum ovis incubant animadversum est; nam cum alias ignavae sint, et meticulosae, dum tamen foetus educunt et ova fovent, tunc et sagaces existunt, et ferociores. His ergo et hujusmodi rationibus confirmari potest tertium signum quod arguit ingenium.

  ¶   21

Sed rursus erit dubitatio: quomodo fieri potest ut ingeniosi sint calidi et melancholia abundent, et iidem plerunque timidi sint et debiles, siquidem non bono habitu praediti sunt? Videtur autem esse contradictio hujusmodi: si enim ingeniosi sunt calidi et melancholici, quare sicci, cum ingeniosi sint debiles et non robusti, ergo calidi et sicci, non sani, robusti; at supra dicebamus robusti rationem in calido et sicco positam esse. Amplius, si ingeniosi habent carnem mollem, at melancholici terram referunt, quae dura est, ergo [80] ingeniosi, cum melancholici sint, carnem necessario duram habebunt. Tertio, quod nullo modo ingeniosi ad melancholiam accedant potest confirmari quoniam sunt molles, qui neque illiberales sunt, neque morosi, neque admodum obstinati et durae cervicis, quae melancholicorum sunt passiones; non igitur melancholiam tribues aut robori aut ingenio, at contrarium supra affirmavimus.

  ¶   22

Pro hujus dubitationis solutione responderem quod robusti et ingeniosi cum utrique sint melancholici, inter se tamen distinguuntur, nam longe diversae sunt species melancholiae quae in alterutris existunt; etenim priores habent pilos duros, corpus erectum et validum, extrema robusta et magna, collum forte, pectus carnosum et latum, cutim duram, carnem solidam, non mollem nec flaccidam, sanguinem fibrosum et crassum; at in ingeniosis totum adest oppositum, etenim et pili sunt molles, et caro et cutis flaccida, lenis, corpus debile, non robustum, extremitates mediocres, subtiles, pectus non carnosum neque admodum latum, omnino glabrum, aquosus sanguis, fibris carens fere. Videtur igitur melancholicus humor causa tanquam materia in hominibus et audaciae et timiditatis, et ingenii et inertiae, roboris et imbecillitatis, vitium, prudentiae, et furoris.

  ¶   23

Utrum igitur eadem causa oppositos parit effecuts? Sane dicendum est quod eadem causa numero si opposito et diverso modo afficiatur, quod oppositos etiam diversosque pariet effectus; et idem sol opposito modo dispositus nunc diem, nunc noctem, nunc hiemem vel aestatem affert; idem ferrum candens urit, in aquam mersum et extinctum refrigerat. Sic materia prima quamvis una eademque existat, propter varias dispositiones quas ab agente recipit ac retinet tantae ac tam diversae rerum facies se promunt, omnigenis perfusae coloribus in genere omni ^2-14.

  ¶   24

Quomodo autem pro diversae melancholiae affectione diversitas affectionum et indolis in hominibus appareat exemplo vini nigri docuit Aristoteles tricensimo Problematum primo; idem etiam ferri exemplum docebit. Primo intuitu, atque cum primum tangitur, ferrum frigidum est, durum, grave, rubiginosum, actionibus artibusque ineptum. Sic homo humore melancholico refertus, et praecipue circa praecordia, nisi calorem conceperit, nisi exercitatus fuerit, jacet incultus, invisus, inutilis et sibi et aliis; sicque frigidum et siccum causari temperamentum dicimus, et hominem talem melancholicum vocamus, in quo non solum secundum molem, sed etiam secundum virtutem, quoad humana natura patitur, praevalet terra vel humor qui terram in homine refert. Unde qui tale sortitus est temperamentum avarus, meticulosus, impurus, rudis, inersque efficitur, durus, obstinatus, inofficiosus, incivilis, aliorum fugiens vestigia; et hic carnem quidem habebit duram, et cutim asperiorem; non tamen erit robustus, non enim tantum habet caloris naturalis nec spirituum qui materiam exagitare, rarefacere, et calidiorem reddere possint; et propter hoc neque probe nutritur, et ideo debilis erit secundum corporis vires. Et quamvis sit talis, non ob hoc erit ingeniosus, quoniam calore caret ac spiritibus, temperamentumque hoc frigidum secundum cerebrum et praecordia erit; et homo hic aquosum sanguinem habebit, stupidumque genus anserum vel asinorum referet.

  ¶   25

Quod si ferrum ad ignem ponatur, elevabitur primum quidam vapor fumidus et ingratus, et ferrum nigrius reddetur. Eodem modo cum aliquem calorem conceperit quae circa praecordia est melancholia, homine superiore carnosiorem et robustiorem aliquanto, parum tamen audaciorem, at sui maxime amatorem, et sibi commodum tantum producet. Cui quamvis cutis et caro sit priore mollior, est enim succi paulo plenior, quare et priore etiam paulo ingeniosior, non semper tamen eandem mentis servabit aciem, et in his tantum valere videbitur in quibus fuerit exercitatus. Concepto ampliori calore ferrum exuit nigredinem, et sensim fit rubrum; deinde a rubore ad candorem transit, et tunc molle est ac aptissimum in quamcunque converti speciem. Cum autem tale est, si in aquam frigidissimam immerseris, fit durissimum et friabile maxime; si minus frigida sit, [81] minus etiam durum erit, et pro aquarum quibus temperatur differentia modo argenteum, modo aureum, aliquando violaceum colorem referet.

  ¶   26

Sic melancholicus succus, secundum rationem quam dum calefit suscipit, modo ingeniosos, placidos, et humanos, modo tristes et solitarios, modo crudeles, immisericordes, et durissimos, alias vates, divinatores, et furentes facit homines; calidi enim est disgregare et attenuare, movere et subtilem facere materiam in quam agit. Subtilior quae circa cor est materia et calefacta ingenii praestat acumen, ut ait Galenus; et si mediocris fuerit calor, mediocriterque sursum ferantur in caput vapores calidi et sicci, cum in cerebrum humidius pervenerint ab ipsius frigore et humore naturali temperati, hominem cautum, prudentem, et de multis dubitantem, cunctantem, et quaerentem multa, et multa scientem facient, sive ut melius loquar, ad praedicta faciunt aptum. Crescente adhuc calore, et constanter ac uniformiter ascendente praedicto calido siccoque vapore in caput, vehemens et magni consilii oculatissimus efficitur, atque Apollinis enthusiasmum illum de quo Plutarchus concipit homo et nescio quid jam supra vires agitat, cogitat, aggreditur, audacterque perficit; hic est ille ardor quem dicebat Virgilius a diis mentibus humanis addi. Et si rursus magis magisque creverit calor, atque etiam partes acriores ac solidiores materiae incaluerint, sursumque evaporaverint, et dum torrefiunt ardentes et torridae in cerebrum ferantur, furor, fanaticaque exagitatio, et insania exoritur, aut saltem ille sybillinus affectus quem Virgilius in sexto expressit: At Phoebi nondum patiens immanis in antro bacchatur vates, magnum si pectore possit excussisse Deum. Tanto magis ille fatigat os rabidum fera corda domans, fingitque premendo ^2-15.

  ¶   27

Hujusmodi genus hominum pallidos, macros videbis, carne laxa, oculis concavis, siccis, lucidis, cuteque levi praeditos, debiles, quietos, taciturnos cum non uritur melancholia, at si incendatur, tunc eosdem aspicies rubro colore infectos, micantibus oculis, audaces, feroces, robustos, furiosos, praecipue in vehementia adustionis. Hos gradus expressit in Amata Virgilius, quae in principio leviter conquerebatur, deinde concepto furore, bacchari incepit, tandem se occidit; idem in Sybilla, idem in Didone observatum fuit, quod Seneca in Hercule furente similiter effinxit. Dicendum est igitur crassum et melancholicum succum pro diversitate ipsius passionis, quam a calore concepto patitur, has affectionum differentias ex se producere; etenim contingit elevari ab ipso ad cerebrum vapores varios pro vario calefactionis gradu et cum spiritibus misceri, et sic cerebrum affici ac disponi ut longe alius atque alius quam prius erat appareat per vices homo, ut apte superiori aeri comparari possit, qui se diversum ostendit pro varietate vaporum qui a terra solis virtute calefacta oriuntur. Perfecta exustione et incinerato humore, si calor evaporaverit, timor et tristitia, paenitentiaque dictorum ac factorum, vitaeque taedium quoddam succedit, donec iterum concepto calore, iterum agitetur humor, cieanturque calidi vapores et sicci, fumum acrem lignorum referentes siccorum, ut quercus aut roboris antiqui; eademque audacia, eadem vis, ac tandem eadem reddit dementia. Hac ratione Alcmaeonem et Orestem agitatos fuisse credibile est, atque has immissas Furias, hanc fuisse Alecto quae Turnum excitaverit.

  ¶   28

Contingit autem sic fieri: apprehensa imagine et facta impressione in spiritus sub ratione rei admodum tristis et molestae, ut erat Turno perdere uxorem amatam pariter et regnum dotale jamdudum animo comprehensum, sic subito oritur ira et desiderium propellendi quod nocet; fit igitur vehemens spirituum agitatio et commotio; ex hac motione calor in sanguine, et praecipue circa praecordia, concipitur; deinde elevantur vapores, primum crassiores et frigidiores, et sic in principio lente et mediocriter dolere videtur. Succedente tempore, cum acrior fiat calor acriores etiam attolluntur vapores et tenujores, qui ventriculos et cerebri tunicas [82] vellicant; tunc saevae altius irae consurgunt; deinde, cum valde doluerit et acutissime quid agendum sit explicaverit, procedente et amplificato calore, fit furiosus, vel deficiente fit ineptus ad exequendum quae apte ac solertia magna excogitaverat; quare desperat, tacet, ac dolet. Quod cuidam principi Italo olim contigisse recentiores quidam historici narrant: cum enim maximis negotiis premeretur, variisque bellis implicatus pecuniae inopia laboraret, ille disertissime de rebus in quaestionem propositis disputabat, idemque prudentissime deliberabat quid foret agendum; at cum in rem praesentem veniret, postpositis omnibus bonis consiliis ad pejorem et prius in consultatione rejectam partem se convertebat; in hoc uno feminis magnopere similis, quas ajunt semper quod est pejus ex sibi propositis eligere.

  ¶   29

Sic etiam quampluribus usu videtur evenire, qui cum valeant acumine ingenii, quod potenter elegerunt impotenter exequuntur. Deficit enim calor, neque suppeditantur spiritus ad executionem consiliorum, in speculationibus paene toti consumpti; nam difficile est quod idem calor tam diu, tam ordinate et uniformiter perseveret qui simul consilio prudenti et maturae expeditioni possit sufficere. Amplius, multiplex est melancholicus humor; nam alter est secundum naturam, qui dicitur ater humor, quique est pars sanguinis, crassior, siccior, et frigidior, et hic facit homines robustos et stabiles; et cum accensus fuerit facit eas affectiones quarum meminit Aristoteles trigesima Problematum primo, qui vero est praeter naturam, et ab Hippocrate appellatur aqua, et facit homines pallidos, macros, debiles, timidos, ingeniosos tamen si mediocrem calorem humor hic conceperit; si paucum, omnino rudes, bardos, actionibus et scientiis ineptos. Ex his igitur quomodo et fortes et timidi, et rudes et ingeniosi possint melancholici vocari manifestum est.

  ¶   30

Quartum signum viri ingeniosi quod sit verum confirmatur; nam si ingeniosus est debilis, et debilis non est fortis, atque hic habet armos et humeros latos, distantes inter se, neque valde colligatos, probabile est ingeniosum, qui fortis non est neque robustus valde, colligatos humeros habere; ita enim natura comparatum est ut rerum contrariarum contrariae plerunque sint qualitates, quatenus scilicet sunt illae res contrariae. Dicamus autem quid sit habere armos colligatos, et quomodo et cur ingeniosus sit hujusmodi affectione praeditus.

  ¶   31

Colligatos humeros appello non exacte elaboratos a natura, non latos, non rectos, non distinctos, sed convexam quandam figuram et quasi gibbosam praeseferentes. Colligati autem humeri remanent et valde juncti quoniam naturalis calor est mediocris, vel quoniam parum terrae in composito aderat corpore, vel alibi occupabatur totus calor, nimirum circa interiorum partium formationem, quae in ingenioso sunt optime elaboratae.

  ¶   32

At rursus in eosdem nodos incidimus: nam si ingeniosus est melancholicus, et idem calidus et siccus, quomodo debilem aut mediocrem habet calorem, cum siccitatem caloris dicant cotem, unde fit valens et fortis? Et quomodo vim corporis formatricem, a qua contracti et informes extiterunt humeri, appellabimus invalidam et impeditam, cum sit idem ac calor valens? Et si melancholicus homo est, quomodo habet tenuem cerebri substantiam, ut ait Galenus in Artis medicinalis libro? Et si habet tenuem sanguinem et cerebri materiam, quomodo melancholia abundat, cum, ut dicitur trigesima sectione Problematum, sanguis melancholicus crassus sit? Idem autem secundum se ipsum non potest esse tenue et crassum, calidum et frigidum, robustum et debile.

  ¶   33

Hanc quaestionem movit alias vir quidem doctissimus Germanus, difficultatemque admirans, durum sibi ait videri quod nullus eam hactenus animadverterit; at satis super-[83]que ex his quae dicta sunt supra solutio patet, tum ratione duplicis humoris melancholici, tum ratione caloris, qui magnus extensive et intensive dici potest. Quin etiam, dicamus considerari et vocari hominem vel melancholicum vel pituitosum dupliciter: aut secundum totum corpus, aut secundum partes principales, ut cor, cerebrum, epar; et si melancholicus est, vel naturali melancholia, vel praeternaturali, et haec praeternaturalis est vel ex bile flava, vel ex sanguine, vel tandem ex atro humore adusto, et utcunque qui vel multo, vel pauco, vel moderato calore afficitur et movetur. Amplius ait ille vir: crasso opponitur tenuis et subtilis; tenuitas de aqueo et seroso dicitur humore; subtilitas ignis penetrationem et acumen designat.

  ¶   34

Ex his ad dubitationem dicamus ingeniosum esse calidum et siccum non secundum totam corporis molem, sed tantum circa praecordia et partes quas hypochondria dicunt; tenuemque ac subtilem habere cerebri substantiam, et fere flaccescentem, quod in anatome insignis et callidissimi furis observatum olim fuit a doctissimo viro; et melancholia qua abundant partes illae est quidem naturalis, plerunque tamen partes aliquas ex bilis flavae adustione generatas seu mixtas habet. Qui vero dicitur robustus et vegetus, ille secundum totum melancholicus est, et naturali melancholia, hoc est sanguine crasso et fibroso per totum corpus, eodemque multo calore extensive magis quam intensive affecto abundat. Verum ingeniosus habet debilem calorem secundum totum corpus, et praecipue circa stomachum; ex adverso circa jecur plerunque justo calidior est intensive, et circa praecordia sanguis fervet ob multas obstructiones quibus contingit affici omnes ingeniosos, quoniam eorum calor, a stomacho ad alias partes evocatus, vitiosam facit coctionem, unde pituita et crudus humor molestus est, qui plerunque sapientes, ut inquit Horatius, male torquet. Habet autem ingeniosus tenuem cerebri substantiam, non tamen tenuitatis aqueae, sed potius aereae; quorum enim cerebri substantia crassa est, et terrea, et pauco calore praedita, illos bardos et crassos dicimus; in stupido igitur, rudi, et bardo homine, pigroque, et nullius pretii sanguis est crassus, pituitosus, et frigidus, et referetur ad boves, senes, aut ad verveces.

  ¶   35

In robusto, et viro vegeto, et ut dicunt vigoroso, sanguis crassus quidem est, et fibrosus, et etiam calidus, qui terram et ignem referat, non autem ut superior aquam terra coinquinatam; et horum cerebrum firmum, et robustum, et solidum est, et ad quadam accedit fuscedinem, quale penitus fuerat illud cujusdam ferocissimi latronis, et audacissimi, quod in manu nobilis anatomici videre licuit; tales sunt tauris et leonibus similes. Qui vero tenui et calido pleni sunt sanguine aerem referente benigni sunt, jocis et risibus dediti; sed quoniam eorum calor non est vehemens, neque quodammodo qui ex hujusmodi sanguine elevati spiritus cerebrum petunt illud vellicant et excitant, effectus est ut multum non videantur ingeniosi; at quorum sanguis tenuis est, sed multo calore aduritur et figitur, praecipue circa praecordia, si moderatum habuerit sedimentum, dum elevantur ex hoc sanguine circa praecordia calefacto et, ut voce chymica utar, fixato, spiritus et vapores ordinati, et uniformes, ac mediocriter sicci, et propter siccitatem simul uniti in cerebrum tenui praeditum subtantia ferantur, illudque ipsum mediocriter vellicent et excitent, primum quidem redditur homo aptissimus ad sentiendum, deinde ad inquirendum, et inveniendum, et judicandum; cum autem subtiles sint hi spiritus, persaepe hominem faciunt inconstantem, et aliquando ex fastu, ut ait Scaliger, obstinatum. Hac igitur ratione proposita dubitatio solvi probabiliter potest, et sic patet quomodo ingeniosus sit melancholicus, melancholiaque aduritur circa praecordia, non autem quoniam sanguine sit praeditus fibroso, crasso, et terreo, quo abundat robustus.

  ¶   36

Per inferiora, ut supra dictum est, intelligere possumus extremas partes ut manus, pe-[84]des, ac genua. Dicamus igitur ingeniosum hominem habere inferiora, hoc est membra corporis extrema et a thorace remota, laxata, scilicet non arctata neque inter se stricte colligata; sed tales habere dearticulationes quae facile in omnem partem converti possint. Videmus enim adoloscentulos molliores habere laxiores dearticulationes, et ita laxe colligatas ut pollicis extremitas facile modo partem superiorem radii, modo inferiorem sive internam tangat.

  ¶   37

Ingeniosus igitur habet membra extrema laxe ligata. Causa est quoniam ingeniosus mollis est, humiditateque naturali abundat, neque multum terrae secundum molem possidet; qui talis est habet extremitates laxas; ingeniosus igitur extrema laxe colligata habet. Major propositio ex ratione ipsius humiditatis nota est; nam si humidum sicco opponitur, et quae sicca dura sunt, ergo quae humida erunt mollia, haecque facile ductilia sunt, et contrahuntur et deducuntur; quae talia sunt, ea laxa vocantur; ergo jure dicimus quod qui mollis est et naturali humiditate abundat, ille habet extrema laxa, et praecipue membra inferiora, ceu pedes, pedumque dearticulationes circa digitos et talos, et genuum dearticulationem.

  ¶   38

Non tamen credendum mollitiem et humiditatem simpliciter abundare in ingenioso, sed talem esse qualem videmus recentem ceram rubram, quae ductilis sit, et bene subacta, ut possit omnes rerum figuras suscipere. Hac autem similitudine puto nos facile posse doceri quomodo robustus non sit admodum ingeniosus, sed et quomodo juvenis et mollis sit aptus ad discendum et memorandum, senex vero et ineptus, et qui facile obliviscatur, et difficile addiscat, teneat autem quaecunque juvenis didicit. Mente itaque concipe ceram esse melancholiam, et resinam terebinthi referre bilem cum mediocri pituita conjunctam, sanguinem esse cinnabarim, quo rubra efficitur. Cujus opus est et colorare et simul miscellam constringere; si ergo superet plus nimio, cera difficile rerum formas suscipit, rumpitur, non est ductilis, sed durior permanet propter siccitatem; si superat terebinthus, omnibus rebus adhaeret, confundit, nec quas suscepit imagines rite retinet; si vero mediocris fuerit et apta compositio, et suscipit formas rerum et illas retinet apte. Ut cera bene subacta facile suscipit figuras, sic agitatus labore et disciplina praedictus humor afficitur, et rerum simulachra prompte admittit. Cum cera vetusta est non recipit nova, sed quae recepit idola olim diutissime retinet: sic antiquorum meminere senes, recentium memoriam non servant, quod a nobili quodam viro saepius dictum audivi, qui quaerebatur se aptissime versus virgilianos posse recitare memoriter quos puer didicerat, servorum autem nomina quin et filiorum saepissime memoria excidebant.

  ¶   39

Pars est haec posterior quintae proprietatis seu signi quod in ingenioso agnoscit Aristoteles, eum nempe habere partes quae sunt circa costas bene solutas. Porro per ea quae circa costas intelligo ego costas ipsasmet et sternum sive pectoris os, et modum loquendi graecum agnosco sic in principio Periermenejas: "sunt ergo ea quae sunt in voce", hoc est voces ipsae sunt conceptuum inditia; et primo Physicorum: "ea quae sunt circa principia scientiae quae de natura est determinanda", quod significat principia naturalia esse primum declaranda. Sic ergo et nunc dicit "quae circa costas debent esse bene soluta", hoc est costae debent esse bene solutae.

  ¶   40

Quid per solutum intelligamus supra etiam, dum proprietates robusti exponebantur, explicatum fuit, cujus armos dicebat Aristoteles latos esse debere, distantes, nec valde colligatos nec omnino solutos, nam dicebamus solutos humeros et male ligatos ac dearticulatos esse eos qui quasi cadere et per accidens corpori sive thoraci juncti videntur, ita ut non ejus cujus sunt humeri, sed quasi mutuo capti possint judicari. Talis enim dispositio arguit humoris praedominium et superfluam abundantiam aut nimium mollem materiam, et facile calori cedentem, [85] qui tamen illi impotenter et inordinate dominetur, ut cum plumam robustus vehementer projicere tentat. Ad rem igitur dico solutos quidem debere esse humeros, sed non simpliciter et omnino, ea scilicet ratione quae ostendit caloris imbecillitatem, sed bene, hoc est secundum rationem, ordinem, et perfectionem quandam, quae in mediocritate licet consistat, attamen magis ad dissolutionem accedit quam ad oppositum, sicut fortitudo magis ad audaciam et liberalitas magis ad prodigalitatem accedit. Fortis igitur simpliciter in medio sitos habet humeros, et ita affectos ut neque colligati neque dissoluti appareant; at ingeniosus habet bene solutos, hoc est commode junctos et non omnino, sed ita ut per eam solutionem non impediatur illorum operatio. Sic igitur possum dicere ingeniosum habere armos bene solutos, hoc est perfecte et probe dearticulatos vel solutos, hoc est laxe ligatos, ita tamen ut illorum actio non labefactetur.

  ¶   41

Causa vero propter quam ingeniosus tales habeat armos est quoniam habet mollem carnem. In illo igitur superat humor, et circa pectus est multus calor in comparatione ad reliquum corpus ipsius; quare cum eo in loco calor et humor dominentur, calor autem sit virtus activa et humor passiva ex qua formatur corpus, propterea ingeniosorum humeri et costae fiunt bene formatae, et armi probe constructi, propter humorem autem dissoluti, sed mediocriter propter calorem rationabiliter materiae praevalentem, eique dominantem, formantem, et terminantem. Existunt secundum naturam igitur ingeniosi tales.

  ¶   42

Dorsum vulgo appellatur pars corporis humani quae sub scapulis incipiens usque ad os sacrum per ea loca in quibus junguntur spinales vertebrae cum ossibus ilium protenditur; latitudo autem dorsi terminatur ubi incipiunt incurvari costae. Porro cum dorsum vocat Aristoteles in ingenioso non carnosum esse puto intelligendum praecipue partem illam quae immediate sub scapulis posita est, quaeque ex parte posteriori opponitur cordi, et cui sunt implantati musculi qui brachia ad posteriora deducunt. Hujus indicium est quod senes, qui prudentiores sunt juvenibus, minus sunt carnosi.

  ¶   43

Adde in eodem genere quae obaesiora sunt etiam minus perspicacia et callida; sic macras vulpes et lupas videmus esse plenis, et carnosis, et pinguibus astutiores ferocioresque, ut quos improba ventris exagitat caecos rabies ^2-16. Sed ratione hoc etiam confirmari potest: etenim si qui sunt ingeniosi calidi sunt circa pectus et cor, et subtiles habent humores, nisi adurantur; saepe autem aduruntur, adustique crassescunt, propter quod obstruunt venas meseraicas, unde fit ut difficili negotio transeat nutrimentum ad epar, et propter eandem causam amplius incalescat; quo praeter modum propter prohibitam transpirationem incalescente exsiccatur humor innatus stomachi, unde fit frigidior et concoctio vitiatur, et hac vitiata non generatur probus succus, ex quo fit nutritio diminuta; sic sequitur quod qui sunt ingeniosi plerunque non bene nutriantur; hi ergo sunt macri, tum secundum totum corpus, tum praecipue circa eam partem ubi viget magis calor siccus, quae est dorsum circa scapulas et pectus. Adde ingeniosos mollem habere carnem, ergo exactum tactum, quare et gustum, sunt igitur prompti ad varietatem saporum ac epularum cupiendam; fit igitur ut inde plura appetant quam possint digerere, et quamplurima comedant cum datur occasio; repleti igitur multo cibo potuque coctionem vitiant, et sic non nutriuntur, aut saltem malus sucus generatur in ipsis, quod opus est varietatis ciborum, ideoque ille ait: [86] vides ut pallidus omnis cena desurgat dubia ^2-17.

  ¶   44

At re vera puto propriam rationem propter quam non est carnosum dorsum ingeniosi esse quoniam multus illi calor ad igneam naturam accedens circa diaphragma et jecur adest; at multus calor igneus multum exsiccat; cui autem contingit a calore exsiccatio, illi multum carnis non adest; ergo hac ratione paucam habent carnem ingeniosi. Quodque multus calor igneus sit circa phraenes sive transversalem musculum et cor ipsis igneniosis jam supra fuit declaratum. Quod ergo, et cur dorsum non sit carnosum in ingeniosis patet.

  ¶   45

Hoc etiam requiritur ad ingeniosi hominis constitutionem. Primum autem per corpus album mixto rubore intelligo cutim; non tamen omnem, neque enim frons ruborem debet habere, et genarum cutis rubicundior est quam partes aliae faciei, quae vero pectoris candidior utplurimum est quam ea quae circa latera et jecur reperitur, et quae in manuum exteriore parte ruborem non requirit. Dico ergo corpus album in homine ingenioso requiri, hoc est omnino praevalere debere in illo alborem, ast ruborem deinde secundum diversa corporis loca additum iri, alicubi enim parum, alibi multum requiri, nullibi omnino deficere debere. Nam quamvis candida frons esse debeat, candida manus et digiti, nihilominus suspicio quaedam et imago ruboris etiam ab oculo notari debet. Causa est quoniam haec membra sunt viva, calida igitur, sanguinem et spiritum tenuem habentia.

  ¶   46

Si itaque ingeniosus est subrubeus, ergo in omni corporis parte rubor aliquis debet subapparere. Cum autem dico ingeniosum candidum esse mixto rubore, de facie puto praecipue esse intelligendum; id enim est magnopere secundum naturam ut facies candida, labra rubra, mentum cum candore parum ruboris habeat, ut vix sentiatur nasus magis quam mentum purpureus, et genae partem rosae exteriorem referant. Ceterum id coloris ex temperie ingenioso accidit, cum in ipso adolescente praedominetur bilis naturalis cum subdominio pituitae cum melancholia conjunctae, in quibus subtilior viget calor. Hunc colorem Tibullus in Apolline descripsit dicens: candor erat qualem praefert latonia Luna, et color in niveo corpore purpureus… ^2-18.

  ¶   47

Sed oritur dubitatio multiplex. Primum enim, si haec est propria ingeniosi passio, ergo cui non inerit, ille non est ingeniosus, at quamplures pallidi ingeniosi sunt. Amplius plerosque tali colore praeditos stupidos et bardos videmus; puerorum deinde hic est color, illi autem non apti sunt ad disquirendum, et inveniendum, et inventa discernendum, distinguendum, et judicandum, quod est proprium ingeniosi. Rursus, albo et roseo colore praediti sunt Germani et Poloni, quos plerunque simpliciores multo videmus, minusque astutos quam sint Itali. Amplius ingeniosi sunt Arabes et Aethiopes, Hispani et Poeni, hoc est sagaces et astuti, qui tamen nullum cum rubore candorem habere possunt, etenim nigri fere sunt, et ex his quidam carbonem extinctum referunt. Demum, si melancholiae subdominium habent sunt ergo terrei, ergo subnigri aut pallidi, nullam igitur cum candore habent concordiam. His igitur atque hujusmodi dubitationis posset debilitari sententia Aristotelis.

  ¶   48

[87] Quibus respondentes primum dicamus hanc esse quidem ingeniosi passionem, verum neque omni convenire, neque soli, neque semper, ut cum ingenioso convertatur ut risibile cum homine; sed sicuti medicum aut bipedem esse dicimus proprium hominis, ita ingeniosi proprius est color candidus cum rubore. Aut neque etiam hoc modo verum est, sed solum hoc signum ab aliis separatum nihil ostendit, cum aliis vero junctum facit ad ingeniosi constitutionem. Sic ergo describens hominem, illum appellavero animal sine pennis, bipes, latos habens ungues; si caepero unamquamque conditionem separatam, nulla hominem signifiabit, omnes tamen simul cum eo convertentur.

  ¶   49

Et ad primum quod facit dubitationem respondeo quod neque omnis ingeniosus est candidus et subrubeus, neque quicunque talis est, ille est ingeniosus, ut neque omne implume est homo, neque homo dici vere potest implumis, privatio enim habitum praesupponit. Vel forte dicam ingeniosum probabiliter sequitur talis passio, non tamen omnem necessario; amplius neque convertitur. Vel etiam ingeniosus duplex est: alter secundum naturam, alter vero ex accidenti. Qui secundum naturam ingeniosus est, cum sanguinem subtilem, quem biliosum sive naturalem bilem dicunt, et spiritus multos circa caput habeat, et pituita non careat, in hoc quod habitamus climate probabile est eum esse candidum et roseum; at qui ex adusta bile et pituita cum melancholia compositus sagax et acutus apparet, ille per vices potius, et non semper talis est; prior sibi semper est aequalis et constans, maxime sociabilis et benignus; posterior secum saepe dissidet ipse, neque sibi constat, neque eadem vis ingenii continue permanet. Quare passio haec praecipue ingenium ostendit quatenus est signum quod docet hominem probe temperatum esse ac secundum naturam dispositum.

  ¶   50

In his autem quos videmus candido et rubro colore praeditos stupidos et bardos esse probabile est talem colorem ex multa pituita cum sanguine conjuncta oriri; vel solum in superficie sanguinis est abundantia, interius autem deficit; aut sanguis est purus, non autem subtilis et biliosus, at dixi non ex sanguine puro colorari pituitam, sed ex bilioso calidoque vel melancholico naturali, ad hoc ut sit aliquis ingeniosus; ex Galeni enim sententia, melancholicus sanguis est causa propter quam rubea et fulgens sit tota sanguinis massa. Verumenimvero non sequitur, si ingeniosus est talis, quod quicunque talis est, ille etiam sit ingeniosus, non enim in facie, sed circa cor sanguinem melancholicum, in cerebro autem naturalem pituitam spiritibus et partibus subtilioribus melancholiae misceri oportet. Et si pueri talem plerunque habent colorem, neque ingeniosi sunt, illi non melancholico, sed puro sanguine abundant, neque tantus est eorum calor ut possit adurere humores et elevare spiritus uniformes et continuos; sed dissipati, diversi, inter se dissentientes cum sint, ac similes fumo qui attollitur cum incipiunt uri viminum fasces, ideo factum est ut stare loco nequeant, et nunc lugeant, nunc rideant, canant, taceant, optent quod non habent, despiciant quod sunt consecuti.

  ¶   51

Quod de Germanis et Polonis sive Sarmatis dicitur, forte negandum esset populos illos esse ingeniosos, quoniam robusti et bellaces; at ex altera parte, quae maxima sunt ingenii humani monimenta ab ipsis et paenes ipsos sunt inventa: primum enim horologiorum inventio ad ipsos refertur, item bombardarum, et quod maximum est, typographia et ars imprimendorum librorum omnem humani ingenii solertiam superat; ad ipsos etiam refertur inventio organorum et quarundam tubarum quibus utuntur recentiores tubicines. Quare non est quod dicas eos ingeniosos non esse. At forte contemplationibus dediti non sunt, neque in his valebunt admodum; causa est quoniam melancholico humore non abundant, aut quoniam non contingit adeo apud ipsos aduri humor hic ut aduritur apud Italos et Hispanos. Ferocissimi [88] autem sunt cum in illis aduritur bilis, et si pituita eisdem adesse videtur, colore candido nimirum id testante, ea potius in superficie quam in intimis corporis dominatur. Et quod de Aethiopibus et Arabibus adfertur, qui candidi non sunt, ingeniosi tamen, et quo nigriores sunt, eo sunt etiam acutiores, primum quidem id accidit propter solum natale, Aristoteles autem loquitur de his qui in quinto et sexto climate habitant; amplius, neque rubor in Arabibus et Aethiopibus deest, et quibus inest, illi etiam magis secundum naturam hominis sunt dispositi.

  ¶   52

Quid sibi velit Aristoteles per hanc vocem non reperio apud ullum. Puto tamen hanc esse sententiam, ut corpus exterius hominis ingeniosi debeat esse candidum rubore suffusum et purum; quae vox, ut mihi videtur, rejicit quosdam homines qui candidi quidem sunt, ruboremque purpurascentem habent, sed obductam modo faciem, modo manus, nonnunquam alias corporis partes lentigine quadam et furfure, aut fulvo, aut cinericio, aut subfusco, quod sane arguit, ut suo loco dicemus, bilis flavae aut atrae exustionem; quo fit ut tales homines iracundi, et obstinati, pervicaces, duri, increduli, asperi sint; ad serpentes enim et viperas aliquo modo videntur posse referri qui hujusmodi corio teguntur.

  ¶   53

Si igitur cujus corpus et cutis non est pura, quamvis sit mixto rubore candida, ille non est ingeniosus, ergo ingeniosus purum habebit colorem. Bene igitur Apollini, ut ingenioso, Tibullus colorem tribuit qualem contexunt amarantis alba puellae lilia, et autumno candida mala rubent ^2-19, et ipsum idem poeta dicit in corpore niveo, purpuram habuisse mixtam. Quod igitur purum in niveo corpore qui habeat colorem, hoc est non maculosum, ingeniosus sit ex his patet.

  ¶   54

Penultimum signum ingenii a pilis desumptum. Quid sit pilus supra dictum fuit. Ingeniosos talibus pilis praeditos esse docent vulpes, mustellae, et genus brutorum quod prae ceteris ingeniosius censetur. [*]
Inter aves etiam, quae molliores habent plumas solertes magis esse videntur, tum in nidis condendis et tuenda prole, tum in providendo sibi ipsis atque pullos conservando, ut de sitta ave, de mollissima manucodiata recensetur, ac aliis quamplurimis enumeratis ab excellentissimo Bononiensi ornithologo.

  ¶   55

Primum igitur pili in ingenioso valde duri esse nequeunt quoniam mollem habet carnem, et forte spiritus tenues et humores tenuiores si cum aliis comparetur hominibus; at quorum caro mollis est, sanguisque tenuior, illorum pili crassi esse nequeunt, quare neque duri; ingeniosus igitur pilos duros non habebit, sed quamvis crassiusculi forent propter carnis mollitiem, cujus pori apertiores possent esse, attamen ratione materiae ex qua oriuntur duri esse non poterunt. Dictum est non valde futuros duros, quoniam non erunt mollissimi ut leporum, id enim timiditatem arguit nimiam et caloris debilitatem, neque erunt ut aprorum setae, sed medio modo dispositi: crassiores propter pororum laxitatem, molliores propter materiam; unde mediocritatem quandam inter durum et molle obtinebunt.

  ¶   56

Iidem pili valde nigri esse non debent, nam melancholici humoris adustionem et sanguinis nimiam crassitiem ostenderent. Qui enim fumus crassior est, ille etiam [89] nigrior apparet; qui magis ad ignem accedit fit etiam magis albus, quod videmus si picem accendamus, aut resinam, aut colophoniam. Taeda etiam et pini lignum cum primum ignem concipiunt hujusmodi fumum nigrum emittunt, qui tenax est, crassus, et viscosus; et fere idem in ceteris etiam lignis videtur, ut qui ex his excitatur fumus primus crassior, idem etiam nigrior appareat, terra enim et aqua juncta simul cum ab igne patiuntur in principio nigrescunt, donec absumpto humore succedat vel albus, vel pallidus, vel aliquis alius color, quod in lateribus qui in fornace conquuntur clare apparet, et in luro a sole exsiccari caepto.

  ¶   57

Non ergo sunt valde nigri quoniam qualis cutis, talis plerunque est pilus; sed ingeniosi cutis nigra non est, verum candida et rosea; ergo neque ipsi erunt nigri. Amplius, si eos abundare sanguine dicimus pituitoso cum bile melancholiaque naturali temperato et ad purum sanguinem accedente, cum qui tales sint atros et adustos naturaliter non habeant humores, ergo neque pilos atros. Non tamen candidos, hoc enim est pituitae, quam insensatos facere homines et stupidos dictum est; non fulvos, quoniam hoc est bilis; non aureos etiam, ut de Commodo legitur imperatore, cujus crines aurea scobe perfusi videbantur, hujusmodi enim capilli moderatam caloris in bilem et sanguinem purum denotant actionem. Sed quoniam ad hoc ut aliquis vere dicatur ingeniosus requiritur ut permaneat, in speculationibusque ordinem et firmitatem observet, ideo tantum caloris habere debet quantum sufficiat ad faciendos humores crassiusculos et elevandos spiritus continuos et uniformes; quae actio cum sanguinem melancholicum requirat, hoc est crassiorem, nimirum et fuligines quae inde elevabuntur, ex quibus pili nascuntur, aliquid nigroris contrahent. Quare quorum hominum capillos dicunt esse pulchros, hos volunt aureos et crispos esse in extremitatibus, at prope pellem subnigros, et ad colorem castaneae maturae accedentes quam ex arbore circa principium novembris excerpimus. Hac ergo ratione ingeniosorum pili neque valde nigri esse debent, neque valde duri; aliter ingenium non arguerent.

  ¶   58

Qualis sit oculus charopus in characteribus fortium explicatum est. Adde etiam ex Thesauro linguae graecae charopum oculum vocari gratum et jucundum, et charopi apud Graecos vocantur qui cordis laetitiam vultu produnt. Haec passio videtur jure ingenioso convenire, quoniam ingeniosus est secundum naturam humanam bene dispositus, ast quoniam spiritibus plenus est, ingenioso ideo oculi laeti ac jucundi videntur. Ceterum, color hic a Latinis caesius dicitur, testante Aulo Gellio, qui in confinio fulvi et viridis cum aliquo splendore positus est. Pulchrorum et fortium oculos tales esse ait Lucianus, et in hoc utrique conveniunt, quod probe temperati sint et dispositi, quamvis magis ad animam et formam referatur ingeniosus, ad materiam vero et corpus bene compactum magis reducatur fortis et robustus. Homerus leonibus charopos assignat oculos, quo nomine etiam Germanorum oculos in Mario vocat Plutarchus, et interpres vertit horrendos, quasi qui spectantibus terrorem incuterent.

  ¶   59

Ego sane cum alias diligenter leonis jubas, pilos, oculos, et totum corpus spectassem, nullam penitus similitudinem inter ipsius colorem et eum qui in oculis Germanorum existit potui animadvertere; leo enim fulvus omnino erat secundum pellem, et oculi splendentes igneum quoddam, obscurum tamen, videbantur referre, quorum neutrum spectabam in oculis Germanorum, qui floris lini colorem aut caeli exaequeant potius. Per charopum [90] igitur intelligerem laetum, jucundum, et benignum, qualis profecto est eorum qui multis iisdemque subtilibus et sanguineis abundant spiritibus, quam sane proprietatem in ingeniosis supra agnovimus. Si ergo ingeniosus multis abundat spiritibus claris, tenuibus, et calidis, cum hi jucundum et hilarem oculum possideant, quae hilaritas nascitur ex calido et humido, tenui et illuminato sive etiam caesia sit coloratio sive non, hic color et aspectus dicetur charopus.

  ¶   60

At quoniam mihi non carere dubitatione videntur omnino ea quae hactenus de ingenio dicta sunt, neque ex praedictis satis liquere puto nunquid sanguinis crassi et melancholici, an vero subtilis et biliosi sit passio haec de qua loquimus, ingeniosaque propensio hunc ipsum tanquam materiam an illum requirat sanguinem, aut aliquem alium humorem; siquidem Aristoteles videtur sentire in trigesimo Problematum quod ingeniosi melancholica praediti fuerint temperatura, et ideo melancholicus sanguis materia sit ingenii, quod supra etiam observabamus; ex altera parte dictum est Galenum, medicorum facile principem, sensisse in calido et tenui sanguine ingenium positum esse; alii sanguinis et igneorum spirituum dotem vocavere, quod vix videtur probabile, cum obtusa et crassa quaedam quotidie sese offerant ingenia multo sanguine multisque spiritibus abundantia, et e converso quidam sint ingeniosissimi et maxime sollertes in quorum facie ac temperamento nihil sanguinis elucescit, ut fere chamaleontes possint putari: ideo quando sese iterum offert occasio loquendi de ingenio, cum jam quid sit dixerimus, nunc qualenam sit, et quotuplex, et cur tot sortiatur differentias dicere tentemus, neque id grave sit legenti quando scribenti fuerit leve.

  ¶   61

Quidam putarunt ingenium in brutis aeque atque in hominibus esse, et nullo alio nisi ipso magis et minus differre. A qua sane opinione non visus est abhorrere Plutarchus in eo libro quem inscripsit Quod ratione utantur bruta, ubi quam ingeniose agant, qua ratione modoque sibi caveant exacte disputat. Siquidem determinantes ipsum quaerere, invenire, et inventa judicare an ex usu quaerentium sint esse ingenii essentiam aut opus proprium, quibus haec aut horum vestigia adesse viderunt, illa ingenium habere ac etiam rationem putarunt; magisque ad hoc persuadebantur quando quosdam homines adeo rudes, bardos, ineptosque videbant ut potius caudices aut stipites quam homines haberentur. Videbant praeterea pueros, in quibus ratio et intellectus futurus est, adeo male scire, cognoscere, quaerere, et reperire, et judicare quid sibi foret utile aut inutile ut multae bestiae longe ipsis magis intelligentia, et judicio, et prudentia instructae apparerent; et adeo plurima a pueris praeter omne rationis vestigium fieri videbant ut aliquando dubitarent potius bestias quam homines vocandos esse pueros.

  ¶   62

Putarunt quidam aut esse partem concupiscibilis, aut sine hac non esse ingenium; at sane licet ingenio agere ut in contemplationibus, ubi nullam partem habet concupiscibilis appetitus. Quidam recentiores, qui magni putantur philosophi, opinati sunt ingenium irascibilis potentiae passionem esse, neque sine irascibili esse pose; at sic in omni animali esset ingenium, bruta enim et ipsa irascibilem habent appetitum, at cum ratione esse ingenium diximus, vel ipsamet ratio quae non est in brutis. Insuper, si in quibus est ira, in illis etiam inest ingenium, ergo in infantibus, cum manifesta et certa sit ira, etiam ingenium esset. Demum, si ingenii proprium est quaerere et invenire, at irascibilis rejicere et repellere malum et quod dolorem infert aut illaturum putatur, patet has potentias habere diversa objecta, quare et diversas esse penitus inter se; ergo ad rationalem potentiam, non autem ad appetitum, aut ad motivum principium, aut vegetativum pertinebit ea habilitas quam ingenium dicimus. Cujus exitus ad actum hic esse videtur, ut primum sensu et intellectu cognoscat homo; deinde ingenio ex his quae cognovit utatur ad disquirendum et inveniendum quid in re cognita sit conducibile; judicio inventum determinet. Quare, sicuti est ejusdem potentiae videre colores, et animadvertere quod ille sit color, et judicare quod colorem sentit, pariter ejusdem erit potentiae et quae-[91]rere, et invenire, et judicare quid sit verum et bonum aut oppositum. Ex his igitur patet ingenium esse vim et potentiam animae ratiocinatricis quae ad intellectum refertur.

  ¶   63

Videtur etiam quod ingenium et judicium sit idem re, differat autem ratione; nam haec vis est ingenium quatenus invenit, quatenus autem inventa judicat judicium dicitur. Si ergo tale est ingenium quale definivimus, ergo bene diximus quod virtus est et potentia quaedam, quandoque enim homo utitur ingenio et judicio, quandoque non; ergo aut in materia est, aut non sine materia, ubi enim potentia, ibi est materia. At si utitur corporis particulis, vel similaribus, vel dissimilaribus: non dissimilaribus sane, quoniam non videtur potentia organica, neque homo indicat aut oculis aut auribus, sed videt atque audit, similiter neque manu aut pede; sed neque similaribus, ut sanguine, ossibus, nervo, carne, et similibus. Clarum enim est quod ad inveniendum et judicandum his non utimur, quare ingenium non videtur habere organum certum quoddam, neque propriam et determinatam esse materiam ejusdem, sed aut toto corpore homo inquirit et judicat, aut certis quibusdam partibus interioribus, quae quales sint nunc est perscrutandum.

  ¶   64

Profecto, si inquirere est quoddam agere, et penetrare, et in partes varias ferri, et judicare, supponitur opposita cognoscere; hoc autem est quoddam suscipere; ergo potentia quae inquirit et judicat cognoscere debet; at cognoscere est cognoscibilium formas apprehendere; ergo et denudata esse debet ab omni contrarietate, et aeque ab omni distare et sejunctam esse. Cum ergo quatenus est cognoscitiva rerum omnium omnibus careat, et facillime omnia admittat, et admissa retineat, erit sicca et humida, et neque sicca neque humida, sed aeque ab utroque extremo distabit: medietas ergo est passivorum.

  ¶   65

At quatenus inquirit et investigat debet penetrare et disjungere ab invicem quae naturaliter sunt sejuncta et actu tamen inter se confusa; et eatenus calidam et igneam naturam sapit, promptitudinem etenim quandam ad motum designat, quae ignem refert. Sunt ergo passiones prudentis ingenii forte non multum ab ignis qualitatibus remotae, quas expressit in Aenea Virgilius, dum ait: atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc, in partesque rapit varias, perque omnia versat ^2-20.

  ¶   66

Verum, quoniam ingeniosus conjugit et cogit simul multa praedicata, et hoc est opus frigoris, sine hac qualitate non erit: quare medietas erit activorum, et ideo prudens gravis est, et in actionibus non est praeceps. Ingenium igitur non est potentia quae requirat materiam subtilem, calidam, penetrantem, et ad motum promptam, sed necesse est etiam talem esse quae quod recepit jungat, retineat, et in eodem statu permaneat; quae enim potentia retentrice carent ingenia in principio quidem videntur aptissime disquirere, at parvo temporis momento confunduntur, neque priora aut posteriora disponunt et retinent. Quod autem dat stabilitatem et firmitatem in actionibus est grave et siccum, hoc autem terra est secundum analogiam.

  ¶   67

Spiritus igitur quibus utitur ingeniosus, quique sunt materia ingenii, sunt ignei et terrei, ut inquisitionem aggredi, et inventionem perficere durando, et inventa retinere possint. Sed haec sunt contraria duo, toto genere distantia et extrema, quae nusquam sine mediis necti simul possunt; at media sunt aer et aqua; oportet igitur hanc materiam et substantiam quae ingenii rationem sustinet in se suscipere aquam et aerem, vel eorundem elementorum vires et potentias, quales sunt humiditas, qua cognoscibiles recipit formas, et frigiditas, qua omnia cognita simul nectere valet atque cogere. Ex illis ergo quae his [92] quattuor elementis proportione respondent, in nostro corpore, mediante calore naturali animato, constituitur et conflatur medietas certa, hoc est quoddam corpus tenue et subtile, aptum fieri sursum, movere, et penetrare, suscipere ac retinere, durareque uniformiter, et huc atque illuc circumverti, et per omnia versari, et tanquam Proteus omnia fieri; atque hoc subjectum et materia ex qua instrumentum est illius virtutis quam vocamus ingenium.

  ¶   68

Hujus igitur compositi, si primum respexeris principium ex quo, erit humorum naturalium massa certo modo disposita in vasis, circa cor praecipue existens. Cui suppeditat penetrationem et acrimoniam bilis; at firmitatem melancholia naturalis; promptitudinem ad admittendum atque ad recipiendum sanguis et pituita, quae utriusque bilis, tum flavae, tum atrae, excessus temperant. Et ex his, ut ex terra sole calefacta elevantur spiritus calidi, celeres, sicci, prompti ad omnia peragenda quae vehementiam, celeritatem, violentiamque requirunt, ut ventorum turbines, et fulmina, ac fulgetras, comaetas, cadentes stellas, et hujusmodi, sic ex melancholico sanguine circa cor existente, dum incalescit et aduritur, spiritus elevantur qui non minus hominem quatiunt et agitant quam venti et turbines percellant aerem. Quare etiam quodammodo vere dixit recentior philosophus qui de anima scripsit quod ingenium est dos sanguinis; nam etiam si non in sanguine primum, tamen in eo quod ex sanguinea massa consurgit reperitur.

  ¶   69

Materialis igitur ingenii descriptio poterit esse hujusmodi: ingenium est vis et potentia quae consistit in corpore subtili et spirituoso elevato a sanguinea massa per calorem cordis naturalem ad cerebrum uniformiter ascendente. Quoniam igitur est a corde, ideo est calida; quoniam autem ad cerebrum pervenit, quod est frigidum et humidum, adeo temperatur ut fiat medietas activorum; et quoniam recipit ac retinet est passivorum principiorum. Ab extremis omnibus remotum, ut statuatur quoddam subtilissimum corpus quod neque calidum neque frigidum, neque humidum aut siccum, durum aut molle, grave aut leve dici possit, quoniam aeque ab omnibus distat extremis. Et sic materiam habemus ingenii, necnon et efficientem causam, forma et finis cui erit ipsamet hominis anima, quae dum juncta est corpori non operatur nisi phantasmatum speculatione et organis.

  ¶   70

At hujus corporis subtilis causa, cujus gratia est ut possit omnium sensibilium imagines recipere, et propter hoc omnibus principiis sensibilium caret, atque omnia habet, quare et his quae illa sequuntur; hujus propria et naturalis forma est illa ratio ac proportio quam proprie dicimus ingenium, habilitas nempe aptitudoque ex certa illa atque armonica praedictorum humorum proportione resultans, qua utimur ut recte discernamus verum a falso, bonumque a malo, judicemus, et eligamus. Hoc igitur ingenium est; hae sunt illius proximae causae.

  ¶   71

At prima quidem Deus est, a quo omnia optima procedunt, omne enim donum perfectum et omne datum optimum desursum est a Patre luminum. Ingenium autem et intellectum esse optimam et perfectissimam rem docet Aristoteles tertio Ethicorum, illud ipsum vocans bonum pulcherrimum quod a natura homini inest, neque ab ullo alio accipere aut discere licet, non ergo studio aut arte comparatur ingenium, sed ea vis est quam pro sua benignitate Deus nobis donat; unde a veris philosophis et Christianis theologis intellectus et rectum consilium dona Spiritus Sancti sunt vocata. Secundam causam universalem Arabes et astrologi dicunt caelorum certum aspectum, quo materia certo modo disponitur ad suscipiendam naturalem, hoc est a Deo, naturae auctore, procedentem dispositionem.

  ¶   72

At praeter caelum caelestesque aspectus, vis formatrix ea est cui tanquam causae propinquiori hujus dispositionis materialis quae nata est suscipere perfectam ingenii formam attribuenda est fabrica. Homo enim generat hominem, et non lectus lectum, dicebat Aristoteles, illumque ciet ac generat una hominis vis. Quare insita semini virtus, auxilio materni caloris proportione respondentis calori solis, qui de seminibus mandatis terrae excitat vim illis inexistentem et plantas producit, ea est quae fabricans hominem miscet, etiam et alterat, et disponit quat-[93]tuor humores, prima quattuor hominis materialia principia, ita ut fiat massa quaedam primum sanguinea, ex qua oritur, deinde organum ad suscipiendum intellectum et ad exercendas operationes quae sequuntur intellectus adeptionem accomodatum.

  ¶   73

Cur autem, cum una sit hominis forma, non tamen sit unum et idem omnium hominum ingenium causam puto praeter Dei voluntatem unam posse dici: variam scilicet dispositionem et secundum magis et minus alteratam praedictam materiam, quae prima suscipit ingenii formam; ut enim quod idem sonator et tibicen aliquando melius, aliquando pejus sonare videatur, ipse non semper est causa, sed tibiae et cytharae tribuendum est, quae quandoque magis, aliquando minus bene disposita est et chordis bonis munita, sunt enim quaedam chordae (quas falsas vocant) quae nunquam quovis adhibito studio ut armonice cum aliis conveniant fieri potest; ita, quod anima una et eadem aliter atque aliter sit disposita et aliquando neque sibi constet neque cum aliis conveniat non ipsi, sed diversae dispositioni organorum et huic praesertim supradicto corpori medio tribuendum est; nascitur haec varietas dispositionis forte a causis accidentalibus, aliter enim dispositus pater et mater (aut animo, aut corpore, vel propter affectus et passiones ceu laetitiam metumque et hujusmodi; vel propter cibos, vel propter loca et regiones vel anni tempora) aliud semen producunt ac procreant, unde et diversi seminis vel diversimode affecti vim diversam et diverso modo dispositam esse probabile est, quare factum est ut frater a fratre mirifice differat, et unus cessare et ludere et ungi praeferat Herodis palmetis pinguibus. Alter, dives et importunus, ad umbram solis ab ortu silvestrem flammis et ferro mitigat agrum ^2-21.

  ¶   74

Habemus ingenii causas, et cur ita inter se differant. Nunc ejusdem passiones ac proprietates videamus. Ac primum supponamus judicium et ingenium non differre inter se secundum rem, sed secundum rationem et considerationem tantum; amplius electionem et judicium in actu se mutuo consequi, ita ut posito uno ponatur alterum, et ablato auferatur. Quamvis autem ingenium atque intellectus, ut etiam Socrati referente Xenophonte videtur, minimum habeat cum corpore comercii, a corporea tamen laeditur imbecillitate et mala dispositione, quoniam illa praedicta massa, quam materiam sive subjectum in quo est ingenium vocant, si male fuerit temperata, mentem impedit ne perfecte suo munere fungatur, aliquando enim oblivio, maeror, furor, obstinatio, animi dejectio, et desperatio, aliquando etiam animi quaedam motio et elatio a corporis insolita dispositione provenit. Ergo idem ipsum corpus male affectum ingenio et menti quae illo utitur oberit ne possit apte inquirere, et invenire, et inventa judicare, et judicata eligere, et electa ad actionem revocare.

  ¶   75

Prompti igitur ad intelligendum, et inveniendum, et inquirendum erunt quorum spiritus sunt tenues, calidi, et mediocriter sicci; quare celeres sunt in suscipiendis imaginibus et mutandis, vertendis et pervertendis, non igitur quiescunt imagines; at quies imaginum susceptarum memoria est; jure igitur dictum est quod ingenio prompti ad intelligendum et judicandum memoria non valent. Possunt tamen reminiscentia non mediocriter uti, est enim discursus quidam, aut non sine discursu reminiscentia; qui ergo judicio atque ingenio perfecto sunt praediti excellenti utuntur discursu, cujus, ut dictum est, conclusio judicium est, et electio, et in his calor et pura bilis id praestat. 

  ¶   76

Qui vero tardiori sunt ingenio, nec facile discunt, minus tenues et minus celeres spiritus habent; iidem quieti propinquiores sunt, quod igitur susceperunt retinent, et ideo magis quam priores dicuntur esse memores, magisque ater humor in his dominatur, et terram sapiunt. Idem refert Chalcidius sensisse Platonem, qui ingenium vocat vim quandam animae simillimam cerae, quae si perfecta est facit homines acutos ad intelligendum, et celeres ad discendum, et solertes ad judicandum, et perspicaces ad eligendum quid in unaquaque re sit conducibile, verum, vel bonum. Cerae autem, ut dictum [94] est, natura videtur universales differentias ingenii explicare: quae igitur cera durior est, ea ideo difficilius suscipit rerum imagines, at cum primum illas assumpserit, diuturnius retinet; quae vero nimium mollis est imagines quidem promprissime recipit, at cum primum impressor discedit, simul secum etiam imago recedit et aboletur, ut in aqua apparet, atque in illa cera rubra quae multum et plus quam par esset terebentinae habet admixtum, nam facile quidem imprimitur, sed adeo prae sua mollitie adhaeret imprimenti sigilo, ut non remaneat sigillatio facta. Sic igitur accidit ut quidam ingeniosi obliviosi sint, quidam pariter stupidi et bardi homines parum habeant memoriae quoniam imagines non suscipiunt: priores igitur quoniam non retinent, posteriores quoniam non recipiunt obliviosi dicuntur. 

  ¶   77

Jure autem oblivio videtur sequi homines ingenio carentes quoniam oblivio ex frigido est et humido; nam illud non bene recipit, humidum non retinet, ut videmus in aqua aut coeno gelu rigente, breviter enim quam caepit formam gelu servat. Sed ingenium in temperie optimarum qualitatum videtur positum esse, quare qui non habet calorem vegetum in specie humana non potest esse ingeniosus. Ut igitur plerunque judicio et ingenio prompti parum memoria valent, ita qui memoria parum valent non sequitur ideo sunt ingeniosi, non enim valet consequentia conversa: nam propter frigus obliviosi non sunt ingeniosi, sed stupidi; qui vero propter calorem, ac summam celeritatem, et imaginum agitationem sunt obliviosi, illi possunt esse ingeniosi. 

  ¶   78

Ex hoc ergo, cum calore multo abundent variasque imagines agitant, patet quod dicebat Plato, difficile esse reperiri hominem ingeniosum qui idem non sit mansuetudinis et modestiae expers. Vidimus hoc in ingeniosissimis pictoribus et scultoribus et quibusdam poetis nostrorum temporum qui immansueti et fieri, truces et immodesti erant, et rato qui maximi in artibus aut scientiis aliquibus excelluerunt, iidem maximis vitiis detenti non fuere, maximae enim (ut supra dictum est) virtutes a maximis vitiis circumseptae atque obsessae sunt plerunque. Causam puto quoniam mansuetudo et modestia, comitas et placiditas, sive humanitas et benignitas et virtutes moris quaedam mediocritates sunt et ad nescio quendam timorem accedunt; at mediocritas excessui caloris repugnat, timor vero ad frigus refertur, igitur modestus et mansuetus excedentem calorem non habet, at ingeniosus excedit in calore sicco, qualis est qui ab ignita terra elevatur, et a praecordiis ad caput feruntur multi spiritus; igitur vir talis raro modestus ac mansuetus esse potest, prout testatur Aristoteles etiam undetricesima sectione Problematum septimo, dicens ingenio et doctrina praeditos ideo ceteris esse injustiores, quoniam acrius et subtilius quam alii voluptates et foelicitatem rimantur et sectantur, quae res raro aut vix sine aliorum offensione et injuria acquiri possunt, acriter autem rimari et subtiliter reperire posse rerum differentias et qualitates ingenii est opus atque hominis multis spiritibus abundantis.

  ¶   79

Multum etiam discriminis a loco et regione illi advenit; nam fervens est ingenium, truxque, et ferum in his qui loca frigidissima colunt, quoniam a circunsito frigore concentratur calor, et spiritus ne foras exire possint prohibentur. Unde sicuti olla humore plena igni apposita, si bene cooperta fuerit, amplius effervescit, et cum multo strepitu spumam et humorem emittit, eadem sane ratione cum frigus circumpositum poros cutis obstruat, calorque interior crescat, a frigore in partes intrinsecas rejectus atque coactus, contingit spiritus vehementes, perturbatos, ardentesque caput petere; unde et dum loquuntur et dum aliquod aliud negotium tractant quasi furore percelli videntur. Bellaces igitur sunt hujusmodi viri, obstinati, duri, truces, et fortes; et eadem de causa corpus magnum, album cum rubore, et musculosum sortiti sunt, nisi sub circulo polari habitent, iis enim in locis ob nimium frigus livorem contraxere quendam, et mediocri sunt corpore praediti, quamvis satis secundum humeros lati sint, et robusti, quod idem Aristoteles in Problematis dicebat.

  ¶   80

[95] Et eadem forte est causa qua confirmari poterit dictum cujusdam scriptoris Galli, quaerentis causam propter quam Galli et Germani cum quodam hostili irrisu, per petulantiam et procacem quendam in modum saeviant in hostes, et quasi ridentes iisdem victis insultent, eos raptent, feriant, dilanient. Ex altera parte, meridionales, ut Afri, Arabes, Hispani, Aegyptii, Syri, cum quadam tristi iracundia atque acerba amaritie desaeviunt in victos, ut hi ex affectu irae et cum dolore ferrum exerceant, illi vero ex odio et cum voluptate hostilem sanguinem petulanter effundant.

  ¶   81

Vir ille diversis id tribuebat complexionibus. At crederem intimius esse considerandum, et supposito quod hoc verum sit, dicerem causam esse quoniam Meridionales sunt melancholici, et adusto humore abundant, et interiora illis frigent quoniam exteriora maxime calescunt, et sic evocatur calor; quare cum objecti praesentia contingit quod interior hic humor melancholicus accendatur, qui austerus et acerbus est, et totus maestitiam spirans, saevitiam cum maestitia ac dolore quodam exercent. Ex adverso, Galli ac Germani, quorum interiora multo calore abundant, multoque bilioso sanguine referta sunt, prout eorum cutis et corpus totum testatur, laetabundi ac cum voluptate et hostili sarcasmo crudeles sunt.

  ¶   82

Quod autem viri illius Gallici dictum verum sit cognoscet qui historias leget Italicas, ac contemplabitur qua ratione in Italos saevierint quondam Galli, Germani, Gothi, Vandali, Longobardi, et quomodo Graeci, Mauritani, Saraceni, et Arabes eosdem affecerint. Amplius, Gallis et Hispanis alternatim bona pars Italiae subjecta fuit: qua ratione illius regionis populi ab utrisque tractati fuerint ipsi testari poterunt.

  ¶   83

Julius Maternus inquit Scythas esse ingenio fero et truci praeditos quoniam biliosi et melancholici sunt. Si modo Scythas vocat quos nos Tartaros dicimus et Moscovitas; hos enim persaepe vidimus temperamento bilioso et melancholico praeditos, subnigri enim ac lividi sunt, crassoque abundant sanguine, sive quod lac concretum cum sanguine potent equino, sive quod multo melle vivant; vel quod externum ingens frigus interna multo calore impleat, unde aduritur bilis ac sanguis, et sic fit crassior multo quam sit in Germanis, externas vero partes mortificat, stringit, ac lividas facit.

  ¶   84

Gallos ille vocat stolidos et gloriosos, quod ego non video. Stolidi fiunt quorum spiritus sanguinei et pituitosi sunt, et facies purpureum habet cum albore colorem, sed paene remissum; tales sunt pueri et foeminae. At acutissimos plerosque ac prudentissimos reperies Gallos, propriamque illorum esse vehementiam et promptitudinem ad agendum, quae ex bilioso habitu et subtili oritur sanguine, omnes enim paene sunt roseo colore praediti, aureis et flavis crinibus, oculis laetis ac ridentibus decori.

  ¶   85

Italos idem vocat acutos, et inter hos praecipue Siculos et qui tractum Neapolitani regni incolunt. Puto Italos esse inter se diversissimos quoniam sub quadragesimo quinto gradu major pars Italiae vel circumcirca posita est, vel magis quoniam per montium, paludium, lacuumque diversitatem, variamque habitudinem ad solem ac caelum, et aquarum ciborumque differentem naturam adeo diverse afficiuntur ut non videantur ejusdem, sed longe remotarum regionum, homines qui ultra et qui citra Appeninum habitant. Olim Siculi imbelles habebantur; lascivos et dicaces vocat Quintilianus; quidam patrius illorum scriptor instabiles, molles, ac seditiosos appellat, quod probabile videtur, nam caeli solique bonitas et ubertas eos molles corpore facit, sic enim multo humore alente, ut ait Albertus Magnus, verisimiliter abundant; quare molles sunt, feminasque referunt; instabiles igitur, nam qui molles sunt facile patiuntur; pati autem est moveri; qui facile moventur sunt instabiles; ceterum si sunt instabiles, rationabiliter etiam sunt seditiosi, illi enim facile seditiones agitant qui suis principibus fidem non servant; tales autem sane qui mobiles, qui inter se contentiosi, qui tumultuosi existunt, quae omnia in sui ratione inconstantiam et instabilitatem accipiunt.

  ¶   86

Ille idem auctor avaros dicit Syros, et Arabes, et Phaenicios. Cujus indicium est quod prae ceteris Phaenices om-[96]nium primi mercaturam et navigationem exercuerunt; hoc autem desiderio rei familiaris augendae fecisse probabile est, quod desiderium subolet nescio quid avaritiae, siquidem avaros aeris avidos vocamus. At Syri avari erunt quoniam timidi; timiditas autem his inest quoniam et interna frigiditas quam diximus omnibus fere meridionalibus adesse, et iis qui prope tropicum habitant propter externum calorem. Arabes autem, si qui alii populi, latrocinium exercent et rapto vivunt, vel id cogente regionis quam habitant sterilitate, vel quoniam Phaenicibus sunt sicciores et minus frigidi; melancholici autem proprium est, si quando incaluerint, vehementer appetere et impotenter quaerere, quod etiam clare apparet in his qui Aphricae Caesariensis et Tingitanae deserta colunt.

  ¶   87

Quod de Persis olim et hodie quoque fertur, esse eos jactabundos et elato animo praeditos, ac praecipue qui Taurisium incolunt, deliciososque esse Assyrios, verum non forte locorum natura id facit in Persis, sed quoniam imperare jam per longissimum tempus assueti sunt, Medi autem et Bactriani parere; quare illi jactabundi, elati, ac superbi, Medi autem, cum parere soliti sint, nescio quid servile meditantes, veneri ac vino indulgent. Sed in multis horum populorum vulgaribus et inveteratis institutis, sive illa virtutem sive redoleant vitium, naturalis propensio superata apparet: ad prudentiam itaque et scientiam, hoc est ad contemplationes et actiones veras et rectas perficiendas, requiritur ingenium et judicium certum, atque ut hoc sit certo quodam modo disposita debet esse sanguinis massa.

  ¶   88

Sed cur alii aliis moribus et studiis tenentur? An quoniam ingenium est inventor mediorum, sine mediis enim non est rationis opus. Media suppeditat sensus. Diversis in locis diversae res et diversimode affectae reperiuntur, quare et diversae apparentiae, inde opiniones diversae, quare et mores et studia. Prudentia autem et scientia ambae in sua definitione rationem capiunt. Sed ad rem: ingenium aptum ad inveniendum, acre, et subtile habet corpus maxime sensitivum; et quod est actionibus aptum magis abundat bile et sanguine puro; quod vero commodius est speculationibus et scientiis magis melancholicum est; scire enim est quiescere quoddam, et scientia est quies, ut primo De anima, at agere et actio est motus et movere.

  ¶   89

Contingit autem viros in actionibus magnos raro valere in contemplationibus, et e contra, quoniam quod paratum est ad motum ineptius est ad quietem. Ut cubus lapideus sphaeraque differunt quoniam cubus ad quiescendum idoneus est, sphaera vero ad motum nata videtur, conveniunt autem utrique in materia lapidea, similiter activi et contemplativi in hoc quod ambo melancholiam habent convenire videntur; at contemplatores per se, ut scilicet durent spiritus uniformes, et cum quadam quiete recipiant et retineant contemplandas imagines; at actionibus dediti per accidens fiunt melancholici, adusta nempe bile et sanguine crassiori effecto; unde qui in juventute ingeniosi indagatores vocabantur, iidem cum consenuerint judicio exacto praediti dicuntur. Utrique igitur effecti sicciores, non tamen simpliciter: sicci secundum cerebrum acutiores apparent, prudentiae autem, et scientiae sive perspicaciae, et judicii perfecti non parum in sicco repositum esse videtur. Vel teste Heraclito, quem ajunt dicere solitum: "in luce sicca habitat sapientia", hoc est in spiritibus tenuibus et luminosis, non obscuris et frigidis, at siccis positam esse ingenii vim et judicii acrimoniam. Idem putabat animae sapientiam corporis sanitati maxime esse similem, cum utraque siccum ad suam requireret existentiam.

  ¶   90

Mihi autem videtur subjecto et materiae quae ingenii susceptibilis est quasdam tanquam passiones accidere, et hoc praesertim ordine: stuporem, ruditatem, tarditatem, ambiguitatem, varietatem, instabilitatem; quibus opponuntur habitus oppositi, et a quibus denominantur homines furiosi, fervido ac turbulento ingenio praediti. At prudens et ingeniosus in medio positus est. Accessus autem et recessus a prudentia ad stuporem aut furorem causatur a caloris dispositione ut ab [97] agente instrumentali, et ab humoribus qui in corde sunt eorumque mixtione ut causa materiali, prout magis aut minus accedunt ad supradictam temperiem.

  ¶   91

Praevalente igitur pituita frigoreque fit stupor. Si vero cum frigore melancholia praedominetur asinina ruditas et indocilitas quaedam emergit. Si melancholicus humor praevalebit cum mediocri calore et bile flava tarditas quaedam ingenii quidem, ut in Catone fuit, apparebit, quae tamen vinci studio potest. Et si per adauctum aetatis calorem succus melancholicus incaluerit amplius probabile est ex ipso spiritus elevandos esse qui materiam severitati, prudentiae, et honestis desideriis suppeditent. Et si pituita praevaluerit cum aequali sanguinis et atrae bilis subdominio ambiguitatem quandam et haesitationem in omnibus continuam aspicies, ita ut qui hanc sortiti sunt temperiem semper in consultationem dubiosi omnia revocent, nihil asserant sustineantque semper, ut Pyrrhonii, assensum, et quasi novi Arcesilai quid sit affirmandum aut negandum nescient. Si vero bilis flava cum subdominio sanguinis praestiterit varium, et mutabile, femineumque dabit ingenium, et instrumenta intellectui adeo invalida parabit ut qui tale sortiti sunt temperamentum futiles, instabiles, volubilesque magis quacunque avicula sese offerant. Et si loco bilis dominabitur humor ater cum sanguinis subdominio et modica bile perspicacia orietur, et ad inquirendum subtilitas cum acrimonia quadam, sed plerunque apte inventa, probe discussa, et acriter judicata nonnunquam inopportune, inepte, ac praeter rationem executioni mandabuntur. Taliaque ingenia eruditionibus ac doctrinis magis quam actionibus et negotiis videntur esse idonea.

  ¶   92

In his autem temperamentis supponendum est calorem naturalem, tanquam plectrum, ab anima et voluntate, tanquam a manu et musica, motum diverso modo agere, mutare, alterare, exercere; et illam materiam humorum, ut chordas testudinis vel cytharae, variis causis, rationibus, et occasionibus pro susceptarum rerum per sensus varia imagine continue mutari, donec steterit et certam susceperit formam et habitum, unde homo dicitur vel prudens, vel sciens, vel perspicax, aut ineptus et iners.

  ¶   93

Si autem contingerit quod bilis et melancholia praedominatae fuerint, utraeque tamen naturales et harmonice inter se, ut supra dictum fuit, jungantur, ut duo et unum, temperataque fuerit horum siccitas a pituita et sanguine, his duobus humoribus in sesquialtera proportione consentientibus efficitur prudentis materia. Hanc igitur materiam sive humorum massam in corde et circa ipsum existentem, cum mediocris moderatusque calor, et benignus accenderit, elevantur spiritus qui a cerebri opportuna, hoc est benigna et naturali frigiditate elaborati, sensatum, prudentem, modestum, justumque efficiunt hominem, nempe naturaliter aptum et dispositum ad acquirendas virtutes hujusmodi. Hicque ille est qui optime possit opposita.

  ¶   94

Hujus sic dispositi intellectus, quando nactus fuerit opportune instrumenta, si ad optimas traductus fuerit exercitationes et disciplinas, divina ac vera Dei imago apparebit. Quod si ex hac temperata probe humorum massa diu, multumque, et propter longam caloris actionem multum prioris humoris evanuerit, calliditas et vafrities exorietur, praevalente nimirum siccitate cum calore; si vero bilis minor fuerit, eodem calore manente, ex melancholiae praedominio gravitas et stabilitas cum severitate elucescet, qualem fuisse ferunt Fabium Maximum. Callidum vero dixeris Annibalem, Eumenem, et Lysandrum, quorum ingenium resolutum, exercitatum, promptissimum ad actiones, quale ajunt habuisse Julium Caesarem, qui in celeritate ponebat spem omnem, omneque bene gerendae rei momentum, ad praedominium bilis utriusque cum mediocri sanguinis et pituitae subdominio referendum est. Quicunque hoc sortitus fuerit ingenium et temperamentum irritatus immitis erit, neque ad parcendum inimicis paratus, nisi per assuetudinem et disciplinam aut dissimulationem in ipso ascititia et non naturalis fuerit ad clementiam et mansuetudinem dispositio, qua volebant [98] quidam omnino Pompejum secundum naturam propriam carere, quem Cicero ajebat, dum cum Caesare gerebat bellum, jam syllaturire, hoc est in crudelitatem et saevitiam inclinare, ac incipere Syllam imitari, proscriptionesque civium meditari.

  ¶   95

At si supra hanc eandem humorum temperiem calor magis magisque se efferet, fervidum quoddam et ad mala omnia inclinatum orietur ingenium, crudele, immansuetum, nihilnon arrogans sibi, et qualem volunt fuisse Achillem, Thaetydis filium, Mariumque seniorem. At si melancholia acriter praedominata fuerit cum bile multa et pauco sanguine et pituita, cum massa haec calorem conceperit, furere hominem videbis, cui ut Sybillae non vultus, non color unus, non comptae manebunt comae; et supra solitum dum concepto multo calore aduretur utraque bilis, fiet robustus, acer, solers, futurorum etiam quae non novit vates, et propheta, et poeta, qui etiam ex tempore versus fundat, atque omnino insanus, et qualem dicebat Horatius esse illum quem vesanum tetigisse timent fugiuntque poetam qui sapiunt, agitant pueri, incautique sequuntur ^2-22; hos eosdem saepe antiqui phanaticos et quasi a demone obsessos putarunt. A quibus cum recesserit calor et omnis deferbuerit vapor igneus, tunc neque se loco movere posse videntur, neque corpus sustinere, et plerunque dictorum et factorum non meminere. Ex his itaque quid sit ingenium et judicium, et quae ipsius materia, et quomodo sit intellectus instrumentum, et quales ejusdem sint passiones et differentiae manifestum est.

  ¶   96

Patet etiam pro spirituum quos diximus esse ingenii materiam tenuitate alios aliis esse ingeniosiores. Quare qui in locis salubrioribus et depuratiorem ac tenuiorem aerem habentibus habitant naturaliter etiam acrius ingenium et judicium plerunque consequuntur; idque dicitur plerunque fieri, non enim ideo negatur summos posse viros et magna exempla daturos vervecum in patria, crassoque sub aere nasci ^2-23; nihil enim mortalibus arduum, nihilque est adeo difficile quin facies cum voles, etenim labor omnia vincit improbus ^2-24.

  ¶   97

Aristotelicis signis ingenium demonstrantibus bonum, excellens, et ferax addunt alii ne corpus sit valde magnum nec valde parvum; nam homo longus raro dicitur sapiens, parvus autem vix bene potest discurrere, in parvo enim loco magnus rerum numerus et amplum agmen ordinate se explicare non potest. Capilli omnino medii inter molles et duros, nigros et flavos; sic enim praedominium bilis utriusque cum mediocritate naturali docent. Dentes mixti, ut scilicet quidam sint lati, quidam deinde stricti, et iidem rari potius quam densi, parvi quam magni. Lingua mediocris et subtilis, non longa; quorum enim longa et subtilis est, illorum crudele et malignum est ingenium, referuntur enim ad serpentes. Manus graciles, sunt enim non boni habitus ingeniosi, quare extrema sunt gracilia; molles etiam manus habent quoniam illorum caro mollis est, et quoniam eorum materia mollis, et naturalis calor non admodum vehemens extensive, sed potius intensive; ideo digiti longi sunt, etiam graciles, nam si longi et crassi robusti essent. Vocant quidam ingeniosos qui femora carnosa habent; ego depiges et femora pauca carne et eadem laxa, molli, et flaccida praeditos dicerem ingeniosores iis qui oppositam dispositionem habent hac una ratione, quoniam debiles et non bono habitu praediti sunt ingeniosi, ut supra ostensum fuit.

  ¶   98

Quod addit Porta, ingeniosos habere oculos obscuros, an Aristoteli contradicit, qui supra dicebat ingeniosi oculum esse charopum et humidum. Hunc exponebamus jucunditate ac splendore plenum, nam multis spiritibus, iisdemque tenuibus et puris refertum dicebamus ingeniosi caput et cerebrum; quare si ingeniosus multis, iisdemque puris spiritibus abundat, obscu-[99]ros oculos, et ut vulgo dicitur mortificatos non habebit. Idem ait oculos debere esse magnos; at Aristoteles, ut refert Diogenes, parvos habebat, qui genus humanum ingenio superavit, et omnes extinxit stellas exortus uti aetherius sol ^2-25. Ego crederem oculos debere esse mediocres: vulpes, quae malitiosae sunt, et maxime astutae, parvos habent; videtur autem astutia excessus quidam ingenii.

  ¶   99

Addunt nonnulli frontem in rectum porrectam. Ego dicerem magnam et quadratam, ita tamen ut magnitudo non sit excedens; nam si quorum frons est parva, illi sunt indisciplinabiles, ut infra dicit Aristoteles, ergo quorum non parva, illi non erunt indisciplinabiles, sed dociles, namque passio praecipua ingeniosi est docilitas. Quadrata igitur frons esse debet, neque convexa, et multo minus etiam concava, verum plana et aequalis, non turbida, non nebulosa, non tristis, sed in his omnibus mediocris.

  ¶   100

Capilli non crispi admodum; nam crispi fervorem quendam nimium indicant, bonum autem ingenium mediocritatem requirit; non crassi, non recti, sic enim duri essent, et suilli. At sane rarae texturae sunt plerunque qui ingenio pollent, debiles enim; quare hac de causa non admodum pinguem nacti sunt faciem, quoniam multa pinguedo remissionem quandam caloris denotat, et paucitatem. Hi vero qui ingenio valent calore abundant, temperatiori quidem, sed potius ad excessum quam ad defectum vergenti, at ut saepe diximus, intensive potius quam extensive.

  ¶   101

Addit Porta supercilia magna, rara, commensurata. Quid per magnum intelligat dubium est: si significat pilos longos, id consentit cum publico Venetorum adagio, qui hominem magno praeditum judicio, et vere prudentem, et callidum putant cujus supercilia sunt longa et crispa, utpote cui multus sit in sincipite calor; at si per vocem "magna" intelligit extensa, et longa, et lata, et crassa, id profecto non est verum, siquidem accidens hoc nescio quid obscuri, terrestris, et belluini in spiritibus docet esse. Cum enim ex fuligine oriantur pili, quae excrementitia pars est ejus ex quo sunt spiritus, quale est excrementum, ut medicis videtur, talis etiam natura est eorum quae talia edidere excrementa. Quod si rara sunt supercilia, pauca est fuligo, paucum excrementum, quare et tenuiores spiritus. Et si longi pili, uniformis calor, et intensior si in extremo praecipue sint crispi. Ceterum sibi constare non videtur, nam eodem in capite dicit ingenioso oculos esse obscuros, paulo infra vocat splendentes; item ait in eodem loco faciem debere esse graciliorem, paulo infra mediocrem et pinguiusculam; addit etiam manus graciles et molles, et paulo post articulos fortes et bene solutos, verum si fortes, ergo robusti, ergo duri, non igitur molles, ut ille inquit, neque forte bene soluti.

  ¶   102

Asserit idem ingeniosum oculis magnis praeditum esse; e contra, libro tertio capite primo, etiam ex Aristotelis auctoritate, grandiores oculos improbat, et ad boves refert, utpote qui pigritiam, segnitiem, inertiam indicent, quod exemplo Domitiani confirmatur. At revera grandes oculi, cum multum et excedentem in cerebro humorem adesse pronuntient, neque humoris multitudo ad bonitatem ingenii sit utilis, nescio qua ratione oculorum magnitudo ingeniosum demonstrare possit, et eo magis cum ipsemet Aristoteles mediocres probet: ingenium enim virtus est, et omnis virtus in mediocritate posita est.

  ¶   103

At dixeris: "Socratis magni erant oculi, et tamen praestantissimo fuit ingenio praeditus". Huic respondeo objectioni dupliciter. Uno modo, ingeniosum dicimus habere plerunque oculos mediocres, non tamen tollitur quin etiam aliquando reperiri possint ingeniosi quorum oculi non sint mediocres, sed vel magni vel parvi; non enim necessario sequitur "est ingeniosus, ergo habet oculos mediocres", et "si non habet oculos mediocres, ergo est non ingeniosus".[100] Amplius, quis est qui dicat Socratem fuisse ingeniosum? Ego stupidum, bardum, ebriosum, libidinosum, male feriatum legi judicatum a quodam physiognomo, quod idem ipse non negavit, suas malas inclinationes ope doctrinae se superasse professus.

  ¶   104

Additur a quibusdam modicus risus, et brevis. Porta fletum et derisionem modicam etiam adjungit, at videtur dubium; nam si ingeniosus habet spiritus leves, puros, et splendidos, hi profecto sanguinem referunt; a sanguinis abundantia in ventriculis cerebri recepta fit delirium cum risu; ad delirium igitur videretur accedere ingeniosus. Amplius, si risus in calore et humore consistit, cujus indicium est quod antiqui poetae Venerem vocant risus amatricem, quae calorem et humorem requirit, et ideo in mari nata dicitur, cur igitur ingeniosi non sunt risui dediti? Et eo magis cum paucos reperias ingeniosos qui iidem non sint magnopere venerei!

  ¶   105

Responderi forte posset ingeniosum si adolescentulum capiamus, et in principio, cum nondum ex adustione adaucta est melancholia, esse latum ridentemque, quod de se ipso testatur Horatius; at cum adaucta aetate amplius aduritur sanguinis et humorum qui in corde sunt massa, quando tunc magis melancholicus et crassior fiat sanguis, minuitur risus. Atque ingeniosi proprium est inquirere et cogitare; qui vero cogitabundi sunt gravitatem, non risum praeseferunt, et ni fallor, propensiores sunt ad fletum quam ad risum, magis enim sequitur cogitantes et alta contemplantes fletus quam risus; acres enim spiritus in contemplationibus in cerebrum feruntur, et eo totus sursum trahitur calor; quare aduruntur humores, salsique fiunt, et descendentes vellicant oculorum angulos, unde fiunt lachrimae contemplantibus et attente aliquid considerantibus. Homines item sanctissimos et gravissimos raro risisse, saepissime flevisse legitur; et si Democritus ridebat curas necnon et gaudia vulgi, faciebat id quoniam ineptias putabat, et nugas, quae ab hominibus impotenter aut fugiebantur aut desiderabantur. Non irrident autem ullos ingeniosi viri, nullos subsannant naturaliter, quoniam passio haec ignorantis et insensati est, non autem ingeniosi. Nam ingeniosus cum subtiliter judicet, ac penetret multa quae alii rident in aliis tanquam mala, turpia, et in semet ipso pejora et majora aliquando animadvertat, excusat illos, et miseratur potius quam alienas derideat imperfectiones vel damnet. Et tot de ingeniis eorumque signis dicta sufficiant.

  ¶   1

Quem rudem et hebetem virum dicimus Aristotelicus interpres insensatum sive insensitivum vocavit. Quae dispositio ingenioso opponitur; at oppositorum eadem est cognitio; jure igitur una post alteram ponenda fuit, et facile ex praedictis qualis sit haec passio patebit. Primum itaque quid hebetudo sit, ingeniique ruditas dicamus; deinde, unde procedat; ex his quaenam sint passiones ejusdem exponemus.

  ¶   2

[101] Si hebes ingenium acuto et acri opponitur, et acre dicat habitum secundum naturam, profecto hebetudo est privatio quaedam et praeternaturalis dispositio, ut surditas et caecitas. Quare si oppositorum sunt oppositae differentiae et definitiones, quoniam definientes ingenium diximus illud esse vim et potentiam secundum quam homo potest facile quaerere, discere, et invenire quid in unaquaque re bonum sit, aut verum, ergo hebetudinem ingenii dicemus esse naturalem impotentiam secundum quam homo non facile potest quaerere, discere, aut invenire, et judicare quid in rebus sit verum aut bonum.

  ¶   3

Est ergo de secundo genere qualitatis ingenium, et ingenii hebetudo, et ruditas, et acrimonia; et ut molle dicit impotentiam resistendi, durum autem quod facile resistere potest sectori, ita ingenii acumen dicit potentiam, ruditas et hebetudo impotentiam et inhabilitatem. Qua qui affectus est cum difficultate inquirit, et quoniam imperfecte discurrit, male discit ac monstrata recipit, difficileque patitur passione illa quam perfectivam vocant; et quoniam non discit ab alio, neque a se ipso invenit apte, ideo ita dispositus est naturaliter ut illi qui affectu impediuntur, illis enim accidit a passionibus obtenebrari et impediri judicium; huic autem a naturali, hoc est interno principio accidit error. Contingit igitur, vel in totum et simpliciter, aliquem laesas habere omnes ingenii vires et operationes, ut neque ex se inquirat, neque ab alio discat, neque demum invenire quidquam possit, aut ab aliis inventa judicare sint vera necne, aut bona. Contingit etiam aliquando apte ex semet ipso res invenire, inepte tamen discere, aut etiam ineptius judicare. Quid igitur sit ingenii hebetudo, et quotuplex ex his manifestum est.

  ¶   4

Et si acrimonia ingenii et hebetudo sunt contraria, igitur circa idem subjectum versabuntur, ut caecitas et visio circa oculum; sed opposito modo dispositum, quoniam opposita resultare debet forma. In massa igitur quattuor humorum in cavitatibus cordis existentium, et in spiritibus qui exinde a calore naturali elevantur, et per arterias in cerebrum cerebrique ventriculos feruntur, ingenii consistit hebetudo, haec enim acuti ingenii materia est. Quare cum massa haec erat harmonice disposita et calefacta, ut dictum est supra, fiebat acumen; nunc autem inconsonanter si bilis flava et atra misceantur, et medium superent extrema, fiet omnino hebetudo, quam sequentur signa ab Aristotele enumerata. Propriam igitur materiam hebetudinis dices multam pituitam, aliquando cum melancholia praedominantem aliis duobus humoribus, ac praecipue bili naturali, quam sanguinis dicunt florem; aliquando sanguini mixtam, et ceteros humores superantem; propterea insensati aliquando pallidi et fusci, aliquando crassi et subrubei spectantur. Sic materiam et formam hebetudinis habemus: bona itaque et consonans temperies ingenium, mala et disonans ingenii docet ac notat ineptitudinem. Finem non habet hujusmodi inhabilitas, nam finis bonum est, et privatio vero bonum non est; amplius nemo ingenii ruditatem, nemo caecitatem nisi stultus aut male sanus desiderat; bonum autem est quod omnia appetunt.

  ¶   5

Causa efficiens hujus ruditatis est virtus naturalisque vigor deficiens debilisque, vel a materia rebelli impeditus, vel tandem caloris naturalis imbecillitas, aut ejusdem impedimentum ne possit agere atque operari prout natura hominis requirit. Quid ergo passio haec sit, et qua ratione efficiatur, quaeque ejusdem sint causae universales ex his manifestum est. Nunc passionum causas quas proponit Aristoteles investigemus. Harum prima est:

  ¶   6

Ut sit propositio demonstranda: rudis et insensatus collum, hoc est praecipue cervicem habet carnosam. Quod sit vera propositio patet ex his quae infra dicentur, hujusmodi col-[102]lum taurorum esse; hi autem rudes et insensati sunt; hoc est, neque astuta animalia neque callida vocantur quae tauros et boves referunt. Amplius, obaesos homines non dicimus ingeniosos et vafros, quales fuisse ferunt Dolabellam et Antonium, quos non timere profitebatur Caesar; sed pallidos et macros, qualis erat Cassius et Brutus. Cur igitur insensatus habet collum crassum, hoc est multa carne et multa pinguedine plenum? An quoniam ingeniosus opposito modo dispositus est? Verum id non est dare causam, sed probare tantum ipsum quod est.

  ¶   7

Dicendum est igitur insensati calorem esse posse multum et magnum extensive, non tamen intensive; non enim ad igneum accedit, sed proprie aereus est, et terreus, nam ingeniosi in se nescio quid igneum habent. Quare si insensati calor non est igneus, sed remissus, cujus talis est calor, illius spiritus non sunt ignei, tenues, et acuti, sed remissi, crassi, et obtusi; at spiritus et calor hujusmodi alimentum et sanguinem defert atque applicat corpori, non tamen illud ipsum resolvit applicato alimento, neque resoluto per igneum et excedentem calorem carnosum et pingue fit corpus; igitur insensati carnosum erit corpus, quare collum et crura. Sed dices: cur potius collum quam reliquas partes attulit Aristoteles? Hanc puto causam, ut doceret spiritus qui caput petunt habere calorem remissum; cum enim ad caput feruntur per collum et venas jugulares transeunt, si igitur eo in loco existentes, antequam cerebrum intrent, dant signum caloris remissi, neque subtiles aut acutos se praebent, tanto minus erunt cum cerebrum intrarint atque ab illius naturali frigiditate fuerint refracti.

  ¶   8

Eadem passio etiam cruribus quae convenit collo accommodatur. Insensati igitur crura carnosa, et quod hoc sit verum ex praedemonstratis patet. Nam si ingeniosus habet carnem mollem, et est non boni habitus, et macer, ergo cujus caro non est mollis, sed dura, et plena, ac boni habitus, ille non est ingeniosus, sed potius insensatus; at cujus caro est dura, ille robustus est; robusti crura sunt bene carnosa, siquidem musculosa, et colligata, ac sursum contracta; jure igitur dictum est quod insensati crura sunt carnosa. At nos proter quid nunc venamur, et profecto videtur eadem causa; nam calor cum a principio suo, nempe a corde, elongatur, cum secundum se crassus quidem sit, non tamen terreus, sed neque igneus, verum austrinum et vaporosum referat halitum, potest quidem concoquere alimentum, idque applicare ac replere, non tamen tantus est ut possit resolvere. Sicut igitur videmus austrinos vapores caput replere, sensus aciem remittere, somnum excitare, mentem sive mentis aciem hebetare, sic calorem hujusmodi corporis quidem partes replendo carnosas facit, animi tamen acumen sua crassitie ac humiditate retundit, in sicco enim repositum esse animi vigorem ac mentis sanitatem supra dicebamus.

  ¶   9

Tanquam synonimum videtur usurpare nomen utrunque, et hanc passionem non solum cruribus, sed etiam manibus et brachiis tribuit; neque forte injuria, siquidem eadem est ratio et causa, nisi quid praeternaturale impediat, quae alit et brachia et crura. Attamen non credo omnino esse eadem nomina complexum et colligatum; sed putarem quae circa suras et crura complexa dici, cum scilicet musculi non sint ita distincti ut appareant quomodo in forti dicebamus, sed in insensato ponimus eos apparere inter se complexos et conjunctos, ut eorum distinctio non animadvertatur. Colligatos eosdem dico quasi ad operandum et movendum paene ineptos; sic enim in forti ponebantur humeri non admodum colligati, utpote qui commode ad operationem propriam obeundam prompti essent, sic etiam hoc loco colligatas dico partes quae circa [103] crura, quoniam qui insensati sunt ad motus et ad operationes sunt tardi et inepti, quare et propter id etiam contingit quod quae ad motum in brachiis et cruribus deserviunt instrumenta, quae proprie sunt musculi, colligata et quasi impedita appareant. Sicut enim bonus sector judicari potest qui bona habet serram, ita non bonus erit qui non bonam in suis sectionibus serram usurpare solet. Quod igitur, et propter quid insensatus habeat collum carnosum, et crura et brachia colligata et complexa, ex his patet.

  ¶   10

Sed dubitari continget nunquid fortis et robustus sit insensatus, et e contra, an insensatus sit robustus. Videtur enim primo aspectu fortem et insensatum in idem recidere, quibus enim insunt eadem signa, et consequentia signorum iisdem etiam videntur inesse. Quare si fortis et insensati sunt eadem signa, probabile est omnem insensatum esse fortem, et versa vice, fortem ac robustum, eundem esse insensatum.

  ¶   11

Major nullam videtur habere dubitationem, signum enim et signatum sunt ad aliquid, et quorum effectus sunt iidem, etiam adsunt eaedem passionum et affectuum causae; quorum eaedem causae et principia, illa secundum substantiam sunt eadem. Minor probatur primum ex Aristotele: nam pili in utroque sunt duri, pedes magnos utrique habent; id etiam in sue videmus, qui rudis, insensatus, et idem fortis est; collum etiam fortis et insensati crassum et carnosum est; dura etiam in utroque caro, nam nisi in insensato esset dura, ergo mollis, quare insensatus esset ingeniosus. At sane oppositum ratio persuadet: nam quorum diversae sunt operationes, illorum etiam sunt principia et causae diversae, quare etiam essentiae; non igitur idem ullo modo est insensatus et robustus. Amplius, neque verum est signa unius et alterius esse eadem, saltem collective, quae enim sunt in uno, illa eadem juncta simul in alio non erunt; ex quo manisfestum est neque omnem fortem esse insensatum, neque omnem insensatum fortem; sed bene possibile est quandoque simul jungi, non autem semper.

  ¶   12

Notandumque est duplicem esse posse causam hebetis et insensati, alteram in spiritibus positam, alteram in cerebro et instrumentis potentiae ingeniosae deservientibus. Porro spiritus duplici de causa etiam producunt hebetudinem: aut quoniam crassi sunt propter pituitam et propter frigiditatem, et qui tales sunt nusquam sunt fortes aut robusti; vel crassi sunt propter sanguinis naturalis crassitiem, a qua elevantur; et tunc vel multo calore sunt affecti, vel pauco: si multo, iidem sunt insensati, robustique, et audaces; si autem fuerint mediocri calore praediti, insensatum quidem efficient hominem, et robustum etiam, non tamen audacem; rursus si spiritus in altero peccarint extremo, et plus justo subtiles fuerint, etiam insensatum facient, non tamen simpliciter, sed ardelionem, multa principiantem, multa molientem, plurima promittentem, nihil agentem, penitus judicio carentem, et paene ridiculum. Si vero propter malam cerebri dispositionem, quod scilicet vel nimia sit refertum pituita, vel meatus obcaecatos et distortos habeat, vel praeter rationem melancholia abundet, ille idem erit quidem rudis et insensatus, nequaquam tamen fortis aut robustus. Signisque hae dispositionum differentiae propriis cognosci poterunt omnino.

  ¶   13

Quare ad argumentum in contrarium allatum neganda est minor; ad cujus probationem, cum dicitur in utroque pilos esse duros, et duram carnem, et carnosum collum, et extremitates magnas, primum meminisse oportet insensatum vel a spiritibus fieri, vel propter instrumenta talem esse; et eum qui a spiritibus duplicem esse, vel a melancholicis, vel a pituitosis: qui propter crassitiem spirituum a pitutia elevatorum, et qui referant nebulam illam quam autumno super paludes difusam videmus, illi non habent pilos duros, sed planos mollesque, et quandoque propter obstructionem meatuum subtiles, et hi nullum vestigium fortitudinis possident; qui vero a melancholico humore sunt crassi et duri propter [104] caloris defectum, ut in asinis, hi etiam nullam fortitudinis nobilis partem praeseferent, quamvis aliqua signa habeant patientiae et tolerantiae.

  ¶   14

Amplius, neque unicum signum fortitudinis in corpore observatum subito fortitudinem aut robur necessario infert ac demonstrat. Nec verum est quod insensati caro semper sit dura, insensati enim plerunque oedematosi sunt quodammodo, quorum caro non est dura, quinimo laxa adeo ut nihil magis laxi et mollis reperiatur. Neque idem est collum robusti et insensati; nam collum insensati non solum carnosum est, sed adipe multo refertum; at robustus collum habet latum et amplum, non adiposum, sed magis osseum, et ejus amplitudo non propter carnis vel saevi multitudinem, sed propter vertebrarum et ligamentorum magnitudinem sese explicat. Quod ergo non omnis robustus sit insensatus, et insensatus omnis non sit robustus, et cui insensato accidat esse robustum ex his patere arbitror.

  ¶   15

Ante tamen quam ulterius procedatur, advertendum est quosdam legere quae circa collum et crura debere esse colligata et complexa, idque de vasibus praecipue intelligere, quod Polemoni videtur; ut sit sensus insensatos homines habere vasa quae sunt circa collum et carnem crurum, atque in ipsis cruribus, immanifesta et quae sensu vix percipiantur; sic ergo sunt complexa a carne, et colligata, ut conspici nequeant et vix possint sejungi. Causam esse putarem quam prius attuli, sanguinis scilicet ac spirituum remissam caliditatem, quae neque dilatat neque explicat vasa prout recta et perfecta hominis constitutio requireret.

  ¶   16

Quidam putant subesse mendum in textu Aristotelis, quid enim commune sit ingenio cum acetabulis coxarum se nescire ajunt; sed per cotylas κότιδα, id est occiput legendum credunt, ut sit sensus Aristotelis hujusmodi: insensatus habet occiput rotundum et prominens, in quo sane videbitur cum robusto convenire, cerebelli enim amplam vim et validam dispositionem notat, quare motus principium validum, et validius multo quam ipsius sensus. Quod si res ita se habet, ut κότιδα, non autem cotylam legere debeamus, facilis est demonstratio hujus accidentis, quod ut dixi virium robur naturaliter indicat. Sit igitur ex eodem principio demonstratio.

  ¶   17

Quorum occiput est rotundum, illorum cerebellum amplius est; quorum tale est, eorundem etiam portio nervorum motivorum seu principium motivum proportionate majus est quam sensitivum principium; quare illi ad motum aptiores quam sint ad sensum; minus igitur sensati, quare eorum caro non est valde apta pati; si inepti ad patiendum, ergo ad sentiendum etiam sunt inepti; qui tales sunt vocantur insensati; ergo quorum occiput prominens est, et cum quadam rotunditate majore quam naturalis, illi sunt insensati. Quare si quos posteriorem capitis partem prominentiorem habere cum quadam rotunditate conspexeris, illos corporeis valere viribus dices, quod probationi propositum fuerat; verum ingenio parum valere putabis.

  ¶   18

Insensati signum tertium est, vel si etiam placebit quartum, si crura a collo diviseris. Porro quid per contractionem membrorum intelligamus supra declaravimus: ea membra prae ceteris dicimus esse contracta quae perfecte et probe a natura non fuere elaborata, distincta, et fabricata; sic contractum et attractum vulgo a frigore dicimus hominem cujus pedes manusque sese explicare nequeunt prae frigore. Si ergo humerorum contractio arguit caloris innati imbecillitatem et imperfectionem, et praecipue circa cor, quod omnis caloris et virtutis est fons et principium, oportebit utique spi-[105]ritus esse subfrigidos, non ergo acutos, celeres, et tenues. Probabile est igitur quorum humeri sunt contracti sursum, et crassi, et quodammodo gibbosi, illorum spiritus non esse acutos, et calidos, et celeres, sed crassos et tardos; at qui tales sunt vocantur insensati; quod ergo humerorum mala dispositio membrorumque mala conformatio et foeditas jure pariant ingeniorum socordiam et ruditatem ex his potest colligi, non quod quorum humeri sunt tales, illi subito sint insensati, sed quod utplurimum qui habent humeros sursum contractos, non explicitos, non expansos, videntur insensati et non subtili ingenio praediti.

  ¶   19

Quartum signum a fronte deductum. At sane omnia haec signa quae ingenii acrimoniam vel obtusitatem designant aut a capite, aut ab his quae circa caput sunt partibus paene decerpta sunt, quoniam aut cerebrum est ingenii subjectum, aut principale instrumentum quo utitur qui secundum ingenium operatur; quod forte verum est, nam homo ingeniosus ingenio utitur, et cerebro, sicut qui valet sanitate et corporis particula.

  ¶   20

Frontem magnam, carnosam, et rotundam ingenii hebetudinem significare est Aristoteles sententia, boves enim et asini, quorum magna est frons, id in parte ostendunt. Quidam neoterici qui de his notis scripserunt putant parvam frontem indocilitatis esse indicium, magnam tarditatis, rotundam vero hebetudinis; at uti ego puto, non facile est harum passionum propter quid invenire. Tentandum tamen est afferre aliquid, ne penitus a suscepto munere deficiamus; ac primum propter quid insensatus magnam frontem habeat.

  ¶   21

Frons dicitur totum spatium quod a superciliis incipiens usque ad sinciput versus suturam coronalem scandit, quo loco capillorum radices incipiunt; et haec frontis dicitur latitudo. Longitudo autem ab altero ad alterum temporum versus suturam quae apud petrosa ossa porrigitur, quo loco etiam capilli perveniunt, ita ut ex tribus partibus capilli frontem terminent, quartam partem claudant supercilia; et haec longitudo frontis vocatur, spatium inter utraque tempora interceptum, per quod lineae et signa quaedam conspiciuntur inducta, quibus quidam nebulones, falso sibi physiognomi nomen vindicantes, de futuris rerum contingentium eventibus et de his quae a libero pendent arbitrio aliquid certi praedicere se posse credunt, aut saltem idiotis persuadere conantur. Movetur autem sola in nostro corpore cutis frontis naturaliter: a superciliis versus sinciput, item a sincipite ad supercilia, et tertio modo corrugari etiam contingit versus nasum. Magna igitur frons est quae secundum longitudinem et latitudinem excedit. Immodicam vocat Albertus et Rhasis, et hebetudinem portendere putant; quod sit verum docent ex hoc, quoniam tali fronte praediti referunt ad boves, si contigerit esse robustos.

  ¶   22

Causam venatur Porta, et ait esse materiam abundantem aut agentis operationi inoboedientem, aut partem cerebri anteriorem esse magis pituitosam. Verum, ex his tribus rationibus quas Porta affert, prima non multi esse videtur momenti, non enim vera est propositio quae ait: ubi magnitudo et multitudo materiae, ibi est imperfectio et vitium; nasus enim magnus plurimum habet materiae, attamen probitatem morum, ingenium acre, et purum judicium denotat; item in capite magno uberior est materia quam in parvo, at parvum nunquam bonum, magnum autem non semper malum dicunt medici. Amplius non video quomodo sequatur: magna est frons, ergo multum materiae adest in capite, ergo est inoboediens causae efficienti.

  ¶   23

Quare forte dicendum est: quorum magna est frons, illorum os magnum est etiam; at sub magno osse magnus est locus, et magnum cerebrum, et multum frigoris in ipso, quod ejus qualitatis est principium, ut cor caloris; quare nisi latum sit pectus, et consequenter multus calor, probabile est in caput spiritus cum pervenerint nimium refrigerari, et ideo [106] non acres, non calidos, non acutos ac penetrantes esse, unde fieri possit discursus acutus et subtilis, et ingenium perspicax et acre.

  ¶   24

Dicemus igitur: quorum magna est frons, illorum magnum etiam est sincipitis os, magnus igitur locus qui imaginationi est attributus; at in magno loco et improportionato dissipatur virtus, et spiritus, et calor, ut patet in vaporibus paucis qui petunt partes aeris superiores, qui quoniam pauci sunt in nubes non vertuntur neque consistunt; dissipati spiritus debiliores sunt, et ideo hebetiores ad penetrandum efficiuntur, quare et acies ingenii minus subtilis existit.

  ¶   25

An videtur putandum sub magno osse, si contingat calorem naturalem hominis non esse firmum et valentem, reperiri posse rudem et indigestam cerebri molem, imperfectam igitur potentiam et virtutem habentem. Quae quoniam capiat imperfecta et rudi quadam ratione rerum imagines, effectum est ut intellectus, qui non operatur quousque in corpore existit, nisi phantasmata speculando, dum ea, quoniam imperfecta sunt, et confusa, contemplari aggreditur, perficere suam non possit operationem, et sic rudis et hebes vocatur homo. Quod ergo rudis signum sit frons magna, et propter quid probabiliter id possit asseri ex dictis est manifestum.

  ¶   26

Eidem insensato inest etiam frons rotunda, quam interpres circularem vocavit. Per rotundam intelligit quidam recentiorum convexam et ad extra prominentem; Porta hanc asinorum esse propriam ait, sed vidit etiam ipse hanc difficultatem, quomodo frons possit esse magna, carnosa, et ut quidam dicunt plana, deinde etiam gibbosa et convexa; nam si plana est non est convexa, et si convexa est non est plana, maxime enim alterum ab altero distat. Solvens igitur ait duas esse partes: unam inferiorem et circa supercilia, quae pars proprie in his qui sunt rudes est magna, plana, et carnosa; altera pars superior, quam ait ille cum sincipite jungi, et haec pars si fuerit rotunda et gibbosa denotat ingenii ruditatem, et hominem insulsum et ineptum. Hoc autem quod dixit in asini fronte contemplari posse ait, pars enim asininae frontis quae supra oculos plana est, quae vero ascendit versus sinciput rotunda est. Quare si asinina vis corpus effinxit asininum, et in ipso has et hujusmodi impressit qualitates, cui tales insunt proprietates, illi inesse vim asininae naturae similem probabile est; cui autem asininae qualitates insunt corporis, eidem et similes in anima elucescere credendum est.

  ¶   27

At propter quid insensatus habeat frontem rotundam quatenus est insensatus non videtur esse dictu facile; quod autem conversa sit vera ex superiori causa inferri potest. Si enim cui multus est locus sub osse sincipitis, ei non est unita virtus, et multa materia inelaborata adesse potest; si accidat ipsum habere calorem cordis aut moderatum aut remissum, cum qui habet rotundam, et praecipue convexam frontem, illi adsit multum capacitatis sub osse sincipitis, multusque locus, et si debet repleri multum corporis et spirituum requirat, manifestum est quod ille cui pauci adsunt spiritus paucusque calor, si habebit frontem magnam et convexam, cum refrigerentur et remittantur eo adducti spiritus quoniam dissipantur, quod etiam erit rudis et insensatus. Non tamen omnis insensatus et rudis talis erit, possibile enim est frigidos crassosque esse spiritus in quibus est hebetudinis ratio, et frontem deinde nec magnam esse, neque prominentem; quod videre licet in suibus, quorum frontes et parvas et depressae sunt, non tamen ob id sunt ingeniosi et callidi.

  ¶   28

Tertia proprietas quae insensatum docet est frontis carnositas. Quorum igitur cutis crassior est, et partes circa tempora pleniores ac multa carne refertae, illorum ingenia sunt rudia ac crassa, quod signum est remissi circa hanc partem caloris et spirituum crassiorum; quare cum calor remissus possit quidem attrahere ac apponere, non autem resolvere et consumere, patet in his frontem carnosam carnosaque tempora existere. Quod [107] ergo insensatum significet frons carnosa, magna, et rotunda, et cur quibus hae insunt passiones adsit etiam ingenii hebetudo et ruditas patet.

  ¶   29

Quintum signum ex eodem fonte depromptum. Quod autem insensati oculus sit pallidus, hoc est quasi dormitabundus, et qualem habent qui comate vel lethargo laborant, ex hoc potest confirmari, quoniam ingeniosi oculus est hilaris vividusque, ergo ex opposito insensati oculus erit turbidus, maestus, et pallidus. Hunc referrem ego ad colorem oculorum boum aut ovium; illae enim ipsae cum mirifice sint insensatae tales habent oculos pallidos sive aqueos et obtusos, hoc est nescio quo modo maestos et pavorem praeferentes.

  ¶   30

Ceterum, hujus affectus facile est rationem assignare. Si enim insensatus habet crassos, aqueos, et frigidos spiritus, et cerebrum eodem modo affectum, cum quale sit cerebrum et spiritus qui in cerebro existunt, talis sit substantia, color, et habitudo oculorum, manifestum est quod insensatus oculos aquam cum pauca terra conjunctam referentes ac spiritibus destitutos habebit; tales autem oculi vocantur pallidi propter naturam humoris, et obtusi propter defectum spirituum. Ex his ergo quod et cur insensatus tales habeat oculos patet.

  ¶   31

Sextum signum est quod concomitatur insensatos. Omnino autem insensati secundum totum corpus carne, et ea quidem pituitosa pleni sunt; abundant enim pituita et mediocri melancholia cum sanguinis subdominio, carnosa igitur et pinguia habent corpora, namque, ut dictum est, calor naturalis est remissus. Talos diximus esse partes quae sunt circa pedes, quo in loco ossa tibiae cum pede junguntur. Partes igitur prope pedes si carnosae fuerint, si rotundae crassaeque, insensatum hominem demonstrant, nam tales etiam feminarum sunt, et earum praecipue quae multa carne multisque aqueis abundant humoribus.

  ¶   32

Harum passionum causam puto eandem quae supradicta: insensato igitur multa inest cum mediocri calore sanguinis pituitosi copia; cui talis inest temperatura, illi multa copia carnis circa membra adest, quare et carnosas habet suras, carnosaque brachia; si carnosa, igitur crassa, et quoniam tendines in carnem denegerant, et humidiores justo sunt, unde rotunda existit illis crurum pars inferior. Videtur autem mihi hoc idem timidis et feminis esse commune signum, quatenus scilicet tum timidi, tum insensati proprium est et mediocrem et remissum habere calorem qui carnem generat et locis praedictis apponit. Rotunditatem autem, quae feminea passio est, causari puto eo quod molles omnino sunt tendines, et multa carne vestiti; unde naturaliter rotunda pars tendinum, si ipsi super et circum addatur materia mollis, rationabiliter inducit figuram rotundam.

  ¶   33

Hos referes ad asinos quorum mandibulae magnae sunt quoad ossa, et carnosae quoad materiam quae ossa vestit et ambit. Per mandibulas intelligemus partem inferiorem cui insertum est mentum, quaeque solae in omnibus paene animantibus perfectis et respirantibus, praeter psitacum et cocodrilum, moventur in mandendo. Si ergo mandibulae sunt magnae, magnaque ossa quae in capite sunt, probabile etiam est hominem multa parte terrestri refertum caput habere; si vero carnosum caput est, calorem mediocrem habet, spiritusque remissos et ad aeris naturam, non autem ad ignem accedentes; at vero tales spiritus acre ingenium non producunt, ut dictum est supra. Cur igitur insensato adest carnosa et magna inferior mandibula apparet.

  ¶   34

Secundum dorsum diximus ingeniosum esse non carnosum, sed macrum; quare probabile est carnosum secundum dorsum, et praecipue juxta lumbos, esse insensatum. Causam dicebamus propter quam ingeniosus est macer circa dorsum et lumbos esse quoniam calor circa praecordia multus est, et igneus; quare si nec multus nec igneus erit, lumbos faciet carnosos et pingues, quod in exsectis porcis hyeme discerptis videmus. Horum enim, cum remissus sit calor, lumbi pingues et crassi sunt; hi cum in quiete diuturna multo cibo vescantur, efficiuntur maxime pingues, et praecipue circa lumbos. Ergo cui mediocris est calor, et non igneus, sed vaporosus, illi etiam adsunt lumbi carnosi et crassi; cui autem talis calor adest, ille insensatus est; ergo insensati carnosos habent lumbos.

  ¶   35

Quid autem sit lumbus jam satis supradictum est. Quidam non solum lumbos dicunt carnosos, sed dorsum totum, et partes quibus alligatum est diaphragma. Mihi autem videtur partes paene omnes posteriores si plus justo fuerint pingues, et praecipue nates, id docere, et hoc maxime cum uti dictum fuit, caro pituitosior et candidior fuerit, et calor remissus.

  ¶   36

Hoc signum a quibusdam non cognoscitur, et adulterinum vocatur, et pro longis brevia substituunt, ut sit in littera mendum. Legunt igitur: quorum crura brevia et subtilia sunt, illi indociles sunt, quoniam deficit naturalis calor; referuntur enim ad aves, quarum nonnullae tales sunt.

  ¶   37

At mihi dictum hoc non videtur omnino verum. Primum enim in genere avium multo magis indociles et magis insensatae sunt quae habent crura longa et gracilia quam quae brevia; videmus enim quamplurimas aves palustres, ciconias etiam et grues, ardeas, et si quae aliae sunt quae praeter palustres crura habeant longa et subtilia, vix posse cicures fieri; cujus generis omnes sunt quae cauda carent. Si igitur res ita se habet, brevitas crurum indocilitatem non sequitur, cum eam longitudo comitari videamus. Adde: brevia crura Selimus, primus Turcarum imperator, habebat, illum nemo unquam insensatum dixerit, sed crudelem, superbum, bellacem, suspiciosissimum. Crura igitur et longa et crassa puto esse insensati signum, et talia insensato plane notantur in homine. Sed primum qualia sint futura haec insensati crura designabo; deinde propter quid talia putem exponam.

  ¶   38

Hos plerunque insensatos, indociles, ineptos ad inquirendum, ad inveniendum, ad imitandum, ac judicandum vocamus quorum crura et membra quae a genibus usque ad digitos pedum sunt talia, nempe ossa crurum longa, crassa, male dearticulata, caro undique aequaliter sese offerens, et circa genua et immos talos, ut non surae, sed contusae carnis, aut farinae male infarctae, aut ovorum cum butiro agitatorum quidam sacculus videatur. Quae vero circa talos et pedum principium sunt vasta, incondita, male elaborata, ita ut omnino crassiora sint haec inferiora quam superiora prope genua; pedes lati, vasti, multa carne referti, plani, inter se fere aequales, non bene articulati, et pars praecipue quae pedi cervix seu collum dicitur depressa, et aequalis ei parti quae prope digitos est; digiti breves, humiles, male dearticulati, debiles ungues habentes: hujusmodi igitur membra hominem et indicant insensatum, et stolidum, ac indocilem, et vilem. Atque id ratio persuadet, nam passim quos tales videmus irridere solemus ut bardos et stupidos, et italico proverbio quodam eosdem notamus tanquam omnino stultos, et indociles, et viles, eosque praecipue quorum pars circa talos posita tota plena est carne crassa, inarticulata, alba, et ad quandam rotunditatem accedente. Adde quod eosdem nostri vocant etiam effeminatos, impuros, et impudicos, habitum enim meretricium circa partes has referunt.

  ¶   39

[109] Quod enim si crura sunt vasta, et longa, et crassa, certum est multam superesse materiam, et illam sane praevalere, et humores qui duobus inferioribus respondent elementis praedominari; quoniam autem eadem crura male formata et non dearticulata dicimus, id caloris ac virtutis formantis imbecillitatem et materiae ineptitudinem et inobedientiam notat. Crassius vero crus prope talos, praeternaturalem quandam dispositionem indicans, nihil boni potest significare; quando autem his in locis multum adest carnis, et multum humorum, docet neque calorem esse talem ut resolvat multum humidum, et humores esse crassos et subfrigidos. Non autem dicebamus tales reperiri in ingeniosis: qui melancholia quidem non carebant, at ea naturalis erat, et cum tenui commixta sanguine multo calore abundabat; quae vero in hujusmodi rudibus reperiretur hominibus melancholia sedimentum quoddam est terrestre pituita participans; ut dicere possimus in ingeniosis et carentibus ingenio reperiri quidem melancholiam, sed in prioribus secundum virtutem et quatenus sicca est praevalere; in rudibus et stolidis secundum molem et quatenus frigida est denominari. Quod ergo viri stolidi et insensati longa et crassa habeant crura, et carnosa, et propter quid ex his clarum est.

  ¶   40

Fere eadem dicta sunt supra in primo signo; ceterum illa quae ibi ponuntur ad partes quae circa collum sita sunt potuerunt referri. Nunc de collo loquitur ceu toto quodam. Dicit ergo: cujus collum est crassum, non crassitie ossis, et vertebrarum, aut musculorum distinctorum et robustorum, sed crassitie carnis mollis et adipis, quod ille est insensatus. Causa est in promptu; supra enim diximus hujusmodi passionem arguere debilitatem et remissionem caloris ignei, cujus proprium est resolvere et attenuare; quare neque tenues habet spiritus qui tale nactus est collum, neque acumen ingenii ullum possidet.

  ¶   41

At videtur dubitandum nunquid sit verum quod collum crassum significet hebetudinem. Nam quorum collum est crassum, illorum etiam ut plurimum breve est; breve collum remissiorem quandam audaciam significat: id in tauris videmus; ubi mediocris timor, ibi prudentia est, non autem ruditas. An dicendum collum crassum non esse secundum se breve, at videri quidem propter crassitiem: longis enim hominibus si accidat incrassari videtur minui nescio quo pacto eorum longitudo, cum tamen re vera sit eadem; sic ostium, sic cubiculum: quo illud latius est, quo istud amplius et majus, eo videtur minus altum et elevatum. Omnino autem brevitas et crassities differunt; brevitas enim praecipue ab ossibus et vertebrarum colli tenuitate et humilitate causatur, et crassities aliquando est ossium, at nunc effectus est multae carnis multique adipis partem illam vestientis et occupantis propter caloris remissionem.

  ¶   42

Quod facies insensati sit carnosa etiam in principio hujus capitis dictum est. Nam mediocris calor et sanguis minus tenuitatis et minus bilis habens quam sanguinea massa ingeniosi in capite vel facie generat carnem; cum autem calor non sit vehemens, non resolvit; sic ergo contingit faciem esse carnosam et subalbidam; id dominium pituitosi docet sanguinis. Per sublongam satis intelligunt quidam faciem referentem bovillam, quae magna est, longa, et lata; quare si vere magna facies pigritiam significat; haec autem motus tarditatem et inhabilitatem; quae sequitur caloris remissionem; remissus calor paucos neque admodum acres elevat spiritus; his deficientibus ingenii deficit acumen, et loco hujus hebetudo succedit; ergo qui magnam faciem habet, ille hebes et rudis erit.

  ¶   43

[110] Quod autem magna facies sit pigritiae inditium, id dupliciter inferri potest. Primum sane quoniam si magna est facies, magna etiam subsunt ossa; quare et multa pars terrestris tale caput occupat; terra igitur secundum molem praedominatur; haec autem cum secundum molem et virtutem praevalet, frigus et ineptitudinem qualem in asinis et bobus affert. Altera ratio est quod qui ita dispositi sunt ut magnam faciem habeant utplurimum etiam multum carnis possident; quare cum haec etiam remissum calorem monstret, certum est stupidum hominem hoc signo notari. Ceterum diximus debere esse sublongam, at haec virilis est.

  ¶   44

Respondeo mediocriter longam esse virilem; quae vero in longitudine peccat ad asinum vel bovem refertur. Dico igitur: si quorum facies rotunda est, illi paene furiosi sunt, quoniam calidiores, qui contrario modo dispositi fuerint forte calore non abundant; si ergo multus calor aeque ad omnes partes movet, et aeque ab omnibus trahit partibus, cum non est multus ad unam tantum partem, atque ad faciliorem movebit. Non multus circa caput movebit materiam tantum in longum, et faciet talem faciem quam longam et bovillam diximus; cum igitur haec remissi caloris sit signum, rude etiam atque hebes ingenium notabit. At dices: legi "sublongam", quae vox longitudine detrahit. Respondeo addi vocem "satis", quae longitudinis auget dispositionem.

  ¶   45

Quid sibi velit hoc loco Aristoteles multi dubitant. Porta valde corruptum dicit esse textum, et vix intelligibilem. Ego crederem sic posse exponi: motus localis, sive ille sit progressivus, sive sit partium corporis, accipit secundum similitudinem figuram et morem, hoc est refert ac similis est illi figurae ac mori, id est qualitati quae apparet in facie, quasi dicat: motus insensati est similis illi figurae ac dispositioni quae in facie apparet; et si in facie ejusdem elucescit quaedam pigritia et tarditas, et quasi sopitus sensus, sic etiam in motu lentus est, ac tardus, et irresolutus, et quid prius agat, quid suscipiat, quid omittat non scire, non discernere ostendit.

  ¶   46

Porta ait sic intelligendum esse Aristotelem, ut dicat: sicuti facies et os hebetis est stupidum et hians et oscitabundum et ad omnia se cum quadam admiratione atque stupore convertens, ita etiam vult motum ejus esse talem. At ut mihi videtur id non est exponere, sed divinare quid sibi velit Aristoteles. Quare iterum dicamus motum esse operationem corporis quatenus corpus est; et motum animalis progressivum esse animalis quatenus animal est; hujus enim proprium est, ut dicitur octavo Physicorum, a principio interno et secundum se moveri localiter. Et tale animal in specie talem habet motum specialem, alio enim modo naturaliter homo et alio bos vel avis movetur; particulares autem homines qui inter se differunt accidentalibus differentiis quas vocant individuales, ipsi etiam proprios et privatos motus habebunt, qui secundum speciem iidem erunt, at quibusdam accidentalibus inter se distinguentur differentiis. Non secus enim ac Socrates differt a Platone, etiam motus qui a Socrate fient quasdam particulares habebunt distinctiones quibus a motu Platonis discriminantur.

  ¶   47

Cum igitur ingeniosus et hebes homo differant accidentalibus differentiis, probabile est etiam utriusque motus ab invicem distingui. Si igitur motus localis et corporeus animalis fit ab anima, quae utitur calore naturali et spiritibus ad movendum tanquam baculo quo movet lapidem homo, probabile est quod qualis fuerit motus, talis erit naturalis calor, talesque spiritus membra moventes. At stupido et insensato calor naturalis est remissus, et spiritus tardi et crassi; ergo et motus qui ab hebeti fiunt erunt tardi et pigri, et cujus motus videmus esse tardos, pigros, irresolutos, et fine quodammodo carentes, illum ipsum dicemus ingenio hebetem, rudem, ac stupidum. [111] Sic igitur, mea quidem sententia, ait Aristoteles motus insensatum sequi, et similes esse iisdem passionibus quas in ejus facie conspicimus, ut omnia sibi consentiant: si facies stupida est, os hians, oculus obtusus, motus etiam qui est ab homine talem faciem habente has omnes referet qualitates. Quis igitur, et qualis sit ex Aristotelis sententia insensatus ex his manifestum est.

  ¶   48

Adduntur Aristotelicis proprietatibus quaedam alia quibus insensatus dignosci possit. Et primum Porta dicit crura debere esse brevia in eo qui stupidus est, et μικρὰ apud textum graecum Aristotelis legere oportere, non aut μακρὰ, et in una litterula fuisse mendum. Parva autem crura et brevia vult dicere imperfectionem et ruditatem naturae ac virtutis formatricis, id quod et auctoritate Adamantii et Polemonis vult confirmare eos qui dicunt insensati esse parvos articulos et breve collum.

  ¶   49

At huic opinioni supra responsum est; et non parva neque brevia legi crura, sed subtilia et tenuia, in quibusdam quoad ossa tibiae verum eadem carnosa et multo humore plena. Utcunque tamen, et crura ac surae tum longiores tum breviores justo, necnon et magis crassae aut magis tenues quam deceat illaudabiles sunt, neque boni quidquam praeseferunt. Omne enim extremum vitiosum est, et vitium omne malum; ingenium autem ac judicium bonum quaedam virtus est, quoniam ab extremis recedunt illi in quibus haec reperietur, et secundum naturam dispositi erunt, membraque nulla mediocritatem longe transibunt, nam virtus omnis naturalis est quaedam medietas. At si insensatus brevia et parva debebat habere crura, eadem deinde non oportebat assignare luxurioso, et improbo, et timido, qui enim tales habet proprietates raro aut nunquam erit insensatus. Et si dixerit exilitatem non significare brevitatem, sed subtilitatem, jam supra dictum est, et ejusdem Portae etiam auctoritate confirmatum, quod insensatus et rudis habet crassas tibias et carnosa crura, quare per exiles non potest intelligere graciles et subtiles. Hac igitur de causa nullum in texto subesse puto mendum, si intelligatur Aristotelis dictum prout supra declarare conati sumus.

  ¶   50

His etiam additur color cum multa carne valde albus, et alborem illum referens qualem videmus in lacte recocto jam ad acorem vergente; hic enim color et paucitatem spirituum et pituitae ostendit abundantiam. Sed nec minus ingenio obest, inquit quidam, color valde niger; ast notandum: si conspectus fuerit in iis regionibus in quibus homines albi nasci solent, ut in Italia, Gallia, et Germania, et locis circumsitis, forte color hic subniger ingenii pravitatem monstrabit. Causam quidam afferunt esse quoniam tam valde albus quam valde niger praeter naturam est in nostro climate; ergo ut valde album ad pituitam carentem spiritu et calore, ita nigrum sine ullo splendore ac luce, sed simile colori quem later habet qui diu sub aqua stagnanti steterit, puto ad melancholiam calore destitutam referendum esse.

  ¶   51

Sed aliquis dubitabit, quoniam supra dictum est Poenos, Aethiopas, Aegyptios esse acutos homines, callidos, astutos et fallaces; at iidem vel nigri sunt, vel fusci, aut atri coloris; non igitur color niger rude ingenium monstrat. Neque evaseris si dixeris colorem subfuscum fatuitatem denotare si fuerit apud eos populos qui naturaliter albi sunt, nam neque verum omnino est. Aquilo colore praeditum fuisse scribunt Octavianum Augustum, fuscus item erat Trajanus, qui tamen et optimi, et maxime ingeniosi, et prudentes viri fuere.

  ¶   52

Quare puto ego primum colori minimum esse tribuendum; videmus enim et calidissima, ut calx viva et aphronitrum, alba esse, et quam frigidissima nivem et nympheam esse, pariter candida; similiter quaedam nigra calida sunt, ut pix, bitumen, piperque; quaedam vero frigida, ut cassiae fistulae pulpa et tamarindorum. Quare solus color rei naturam non docet, quod etiam supra adnotabamus: sub tropicis nigros habitare aut fuscos homines, et hos propter caloris aestum sic esse affectos; et ultimi Scythae et Orcadum populi, et qui sub circulo arctico habitant, illi etiam subfusci sunt, ut Tartari. [112] Dicerem igitur tam albos quam atros posse utrosque esse ingeniosos, et utrosque rudes: albus rubori mixtus, qui sanguinis subtilis praedominium monstrat, ingeniosum indicabit; albus vero pallens, qui pituitam superare docet, ex adverso rudem facit; ater qui ex calore adurente producitur, ingenium; qui ex melancholia praedominante cum frigore generatur hebetudinem designat.

  ¶   53

Postremo, si ingenii ratio calorem quaerit, hebetudo autem frigus, nemini dubium, cum frigus et albedinem et nigredinem parere possit non minus ac calor, quod nimium non erit credendum colori, sed advertenda est causa quae colorem facit, et secundum illam est judicandum. Si itaque pituita pura, et vitrea, crassaque ea sit quae faciat albedinem, neque calor decens adsit, quid aliud quam summam ruditatem summamque hebetudinem expectabimus? Si autem sanguis purus aut bilis mediocri pituitae, eidemque naturali miscebitur, jam ingenii specimen possibile est expectare. Eodem modo, si ater color a pura et praeternaturali pendebit melancholia cum modica pituita conjuncta, defeceritque calor et spiritus, durum hominem, asperum, hebetem, rudem, rusticanum aspicies, neque quidquam boni expectabis, sed cum quadam ruditate malitiam crassam et paene ridiculam habebis. Cujus imaginem videre licet aliquando in rusticis, qui cum furati egregie fuerint, furtum deinde tegere et curare nesciunt. Ego sane rudis et fatui hominis, ejusdemque improbi praecipuum puto signum in facie apparens quod tale est: frons dura et aspera; oculus tenebrosus, parvus, siccus, concavus, et in tuendo intentus et fixus, et quodammodo in uno haerens intuitu. Et haec de insensato et rudi sint dicta.

  ¶   1

Insensati ratio impassibilitatem quandam dicebat, nam ingeniosi erant valde molles et valde sensati. In eadem impassibilitate consistit inverecundia, teste Aristotele secundo Rhetoricorum. Merito igitur, cum in genere conveniant et sic cognata existant, insensato inverecundus adjunctus est. Mihi autem videtur quod optime postpositus sit inverecundus insensato, quoniam a naturalibus et elementaribus qualitatibus magis distat inverecundus quam insensatus. Et hoc est quod forte dicit Suessanus, quosdam putasse verecundiam et inverecundiam in homine non a principiis elementaribus ipsius, aut eorundem qualitatibus pendere, sed a proprietate quadam ignota originem trahere. At mihi non penitus id placet, nulla enim est in homine earum passionum aut habituum quae sunt in materia, quaeque certam materiam requirunt, quae non oriatur aut sequatur elementa hominis propria ex quibus ejus corpus constat. Ut autem rationabiliter ostendi possint quae dicuntur, primum ponemus quid sit inverecundia, quae ejusdem causae; et post haec Aristotelicas inverecundi proprietates et nonnullas alias quae a classicis auctoribus afferuntur demonstrare conabimur.

  ¶   2

Aristoteles loco supra dicto inverecundiam sive impudentiam vocat impassibilitatem ac contemptum malorum quae infamiam inferunt; quare inverecundus est qui non veretur infamiam, sive qui ab infamia non tangitur, illam nihili faciens. Et sicuti robustum dicimus qui vel nihil vel difficile patitur ab externo aere, vento, et tempestatibus, ita inverecundum qui ab infamia nihil aut parum movetur vocare solemus. [113] Affectus igitur quidam est, sive potius indolentia et privatio affectus illius quem dicimus pudorem seu verecundiam; neque mirum esse debet si in cognitione inverecundiae mentionem facimus de verecundia et pudore, ita enim naturaliter accidit ut privatio per habitum cognoscatur; neque enim silentium aut tenebras nisi per comparationem ad lucem et sonum cognoscere poteris; merito igitur in cognoscenda impudentia necesse est meminisse pudoris. Quid ergo sit inverecundia, nempe nullus dedecoris metus nullaque cura, ex his patet.

  ¶   3

Nunc causas proprias scrutemur. Si pudor affectus est, ergo et impudentia; sed omnis affectus et passio animalis virtus est, et qualitas in corpore; utraeque igitur passiones, pudor nimirum et impudentia, habebunt communem materiam, nam oppositorum est eadem materia et genus, sed opposito modo disposita.

  ¶   4

At quaenam est materia pudoris? Profecto cum sit pudor, ut ille ait, in transitu quodam et in ipso fieri, et cito moveatur, citoque praetereat ac declinet, non erit in solidis partibus. At neque in humore melancholico tantum, quoniam hic terrae respondet, male mobilis autem est terra; amplius si in melancholia resideret hic affectus, ergo ubi vigeret melancholia et aetas frigida et sicca, qualis est senum, illa sane maxime erubesceret. Verum, quoniam passio est adolescentiae et puerorum, probabile est neque in solida materia, qualis est caro et ossa, neque in humore melancholico sedem habere hunc affectum. Nunquid in pituita; at pituitosi albi sunt et frigidi, et rudes et insensati; qui autem pudore afficiuntur erubescunt, incalescunt, et quid deceat et quid non dignoscere incipiunt; amplius pituitosis et extremam senectutem referentibus sola cordi est utilitas: quid homines de illis sentiant non quaerunt, honoremque non faciunt multi; diverso itaque modo videntur dispositi pudibundi ac pituitosi vel senes, ergo neque pituita causa est materialis hujus affectus.

  ¶   5

Restat igitur ut vel sit sanguis, vel bilis. At si ponamus bilem, sane videbitur ira, bilis enim motus ira esse videtur. Quid erit, ne sanguis? At risum et laetitiam puri sanguinis affectum esse, et in hoc tamquam in propria materia sedem habere alias dictum est. Quare sane mihi videtur neque in bile sola neque in puro sanguine positam esse verecundiam, sed utroque humore, non sine aliqua melancholiae parte, uti pro subjecto. Siquidem qui verecundia afficitur dolet, atque apparentem contemptum aut instantem animo agitat; hic autem cui adest facit sanguinem biliosum ebullire circa cor; non est ergo sine bilioso humore pudor. Haec tamen differentia est, quod irato bilis circa cor aestuat, verecundia oppresso circa faciem, et tempora, et aures ebullit.

  ¶   6

Gyae, duci Virgiliano, propter iram exarsit calor ossibus ingens ^2-26, et cum a gubernatore Menoete sibi impositum, seque delusum fuisse crederet, illum ira impulsus in mare projecit. Ex adverso Lavinia, cum videret pugnam propter se ardere, amantemque coram haberet Turnum, illumque in proelia ruentem aspiceret, propter dolorem lachrimae eruperunt; atque quoniam dubitabat ne propter id male audiret apud cives suos, pudore detinebatur, et ita illi plurimus igne subjecit rubor et calefacta per ora cucurrit, indum sanguineo veluti violaverit ostro si quis ebur ^2-27. Haec ergo est differentia inter iram et pudorem, ut ira sit ebullitio sanguinis biliosi circa cor, at pudoris materia circa faciem, tempora, auresque consistere videatur, et evocatio quaedam sanguinis dici potest; contra vero, qui in principio in iram feruntur videntur pallescere, nempe ad interiora currente sanguine. Sed neque solus sanguis biliosus hujus passionis materia est, nam juvenes, in quibus praecipua fervet bilis, magis deberent pati affectum hunc quam pueri, quod tamen [114] videtur esse falsum.

  ¶   7

Amplius qui facile erubescunt prompti sunt ad virtutum genera omnia, et praecipue ad temperantiam; unde dictum est pudorem esse virtutis colorem, quod de ira non est dicendum. Quare bilis et sanguinis puri mixtura videtur esse propria pudoris matiera, ita tamen ut non sint aequales portiones, non enim simul misceri possent, sed bilis ex aliqua parte superet sanguinem purum; et ita ut non amarities, sed acrimonia quaedam si quis illum gustaret perciperetur, sitim enim sentiunt qui erubsecunt, non autem amaritiem in ore, quam cum siti percipiunt qui ira detinentur. Harmonica igitur proportione, simili ditono aut semiditono sane superari sanguinem a bile dicemus. Et sic aetatem puerilem praecipue sequitur pudor, quoniam in hac aetate praevalet hujusmodi materia; ubi autem praeparata est materia, si contingat adesse efficientis virtus quantulacunque, subito sequitur effectus.

  ¶   8

Nec tamen puto ego penitus melancholiam abesse, nam qui erubescunt timent infamiam. Timor non est sine frigore aut frigoris principio. Frigidi naturalis duo sunt in nobis principia materialia: pituita et melancholia. Pituita non potest esse, nam propter hanc homines stupidi fiunt, et bardi, et propter hanc non sunt ingeniosi; at quicunque erubescunt quid deceat, quid non cognoscunt, quare neque sunt insensati. Amplius si in caput pituita ascenderit somnum et capitis gravitatem generat; pudentes et erubescentes horum nihil sentiunt; quare non pituita, sed melancholiae portio aderit. Et jure, quoniam qui pueri erubescunt, siquidem praevalet tunc sanguis et bilis melancholiae, procedente tempore efficiuntur biliosi cum subdominio melancholiae, quales esse dicebamus ingeniosos et ad veram virtutem natos. Qui enim sanguis erat propter calorem transit in melancholiam, quae adaucta cum bileque mixta spiritus subtiles, acutos, stabiles, et efficaces emittit. Si ergo quae diximus vera sunt, operaepretium erit affirmare materiam ex qua educitur affectus pudoris, et in qua potentia verecundandi, ut sic loquar, sita est esse mixtionem quandam bilis naturalis cum sanguine puro, inter se armonice utrisque convenientibus cum subdominio naturalis melancholiae; et talis massa est pudoris materia.

  ¶   9

Haec igitur mixtio si a calore agitata fuerit, qui calor excitatur a specie dedecoris praesentis aut imminentis, vel ab ejusdem speciei suspicione, et agitata haec materia ad oculos, aures, et caput ascenderit, facit ruborem in facie; et haec est causa efficiens. Ex utrisque patet etiam forma et ratio pudoris, quae posita est in agitatione et concursu dictae materiae a calore excitatae et in faciem traductae propter suspicionem dedecoris.

  ¶   10

Finis autem ejus qui pudore afficitur non sane, ut mihi videtur, est ille quem quidam ajunt, ut se testetur dedecus timere et probum esse. Sed quoniam finem affectantis proprium est vel ad bonum moveri, vel a malo abhorrere, vel contra malum insurgere ut illud rejiciatur, sane pudor non est motus ad bonum neque a malo, sed necesse est ut sit contra malum. Quoniam ergo externum quoddam malum, quod dicitur dedecus, se promit et offert, spiritus, calor, et sanguis illi quodammodo sese opponit; et cum dedecus, et honor, et infamia a ratione et judicio quod fit in capite cognoscatur, et in cognoscendo pars illa afficiatur et patiatur, necesse est etiam talem corporis partem dum patitur incalescere; et quoniam caloris est ad se trahere, et ad partem laesam semper concurrunt spiritus et sanguis, hinc factum est ut ad faciem et oculos concurrat sanguis et calor, et sic eorum qui pudore afficiuntur rubescit facies et genae.

  ¶   11

Demittunt autem oculos, quoniam timent dedecus et judicium praesentium exhorrent; timent autem quoniam in eo quem dixi sanguine ad faciem traducto pars est sanguinis melancholici et frigidi. Exprimuntur etiam aliquando lachrimae propter dolorem qui spiritus et humores ad oculos concurrentes exurit, eosque acres reddit, et aptos ad irritandam virtutem expultricem. Neque erubescentes audent hiscere et loqui, quoniam interna agitatio et spirituum ac sanguinis multitudo perturbata impedit instrumenta. At ut ego puto, affectus omnis nubem ac tenebras menti inducit, praecipue autem timor et pudor; quod videmus [115] in Andromache, illa enim ab Aenea interrogata nunquid servaret connubia Pyrrhi, pudore exardens dejecit vultum et demissa voce locuta est ^2-28. Igitur, cur non loquuntur erubescentes? Quoniam affectu tenentur; at omnis affectus mentem turbat; turbata mente, et praesertim dedecus timente, quoniam patitur caput aut ea quae circum caput existunt, homo loqui non audet, utpote qui semper errare dubitans majorem sibi pudoris ac doloris pararet causam. Ceterum, cum jam quid sit pudor et ejus causas dixerimus, necnon et praecipuas ejusdem passiones, nunc de proposita impudentia pauca dicamus.

  ¶   12

Jam pudorem diximus esse apparentis dedecoris timorem, vel dolorem ex perturbatione animi surgentem propter apparentem infamiam et dedecus. Quod si hoc est, impudentia igitur erit securitas quaedam, et contemptus apparentis dedecoris vel impassibilitas ab apparente dedecore. Homo igitur pudens perturbatur ob apparens dedecus; impudens neque movetur, neque ejus mens ac ratio desinit pro sua voluntate operari, quando hujus passionis materia stabilis erit, et a motu ac passibilitate longe semota.

  ¶   13

Principium igitur stabilitatis erit melancholia, quare opposito modo disponetur massa haec et materia impudentiae cum materia pudoris. Dicemus igitur impudentiae materiam esse imprimis melancholiam cum sanguine et aequali pituita ipsi sanguini conjunctam, cui minimum bilis accedit. Et quod sit verum confirmari potest, quoniam in quibus praedominatur melancholia, illi non facile moventur, quies autem et stabilitas omnis a terra et ab humore terram referente in his inferioribus pendet. Impassibiles item sunt impudentes; impassibilitas ad siccitatem refertur: primum siccorum terra est; humanam terram dicimus melancholiam. Sanguis purus in hac massa adest, impudentes enim rident, et subsannant eos qui infamia et ignominia illos notare tentant, neque quid de illis sentiat populus curant. Minimum bilis adesse in ea massa ponebatur, quoniam impudentes optime discurrunt, et quid faciant vident, spiritus igitur subtiles habent qui caput petant. Spirituum subtilitas a bile est, attamen tanta non est ut circa cor facile ebulliat propter contemptum quem non curat homo impudens, quare non irascitur. Adesse quidem igitur bilem patet, paucam tamen. Ex his igitur materialem causam et formalem impudentiae habemus. Efficiens vero est absentia aut insensibilitas ejus rei quae facit pudorem.

  ¶   14

At demum impudens, quatenus homo est, utitur impudentia tanquam habitu quodam ad demolienda et dejicienda impedimenta quae turpes voluptates possent impedire; et qui impudens est ideo impudentiam mordicus tenet tanquam scutum quo dedecus, infamiam, et ignominiam rejiciat, ne in suis turpibus et belluinis cogitationibus et actionibus impediatur ab honesto; unde dictum est impudentes potius canes esse quam homines, et hominis nomen non mereri. Quid igitur sit, et qualis impudentia patet. Nunc an Aristotelicarum passionum rationem reddere possimus tentandum est.

  ¶   15

Primum hoc est impudentiae signum, ab oculis jure sumptum, nam in quo loco praecipue solet conspici pudor, in eodem etiam apparere debet impudentia. Siquidem contraria sunt, et contraria circa idem subjectum nata sunt fieri; idem autem subjectum est corpus numero unum existens in eodem loco. Supra itaque dicebamus hominem pudore affectum oculos dejicere, quod exemplo Andromachae probatum fuit. Causam dicebamus quoniam ad locum capitis et oculorum, qui praecipue afficiuntur in verecundia, concurrebat sanguis bili cum pauca melancholia commixtus, aggravabat autem partes quibus accedebat, quare deorsum ad terram declinabant et ferebantur. Nunc igitur, ex opposito, impuden-[116]ti et dedecus contemnenti non fertur sanguis ad caput et oculos; cui id non accidit, illi probabiliter, aut saltem ex hac causa, non gravantur oculi, quare neque concidunt, igitur aperti sunt; impudens igitur apertos oculos gerit.

  ¶   16

An etiam ex quadam proprietate ejus qui contemnit hoc idem potest inferri? Impudens enim contemnit dedecus, ergo et praesentes nihili ducit, neque eos quidquam veretur, sine igitur ulla passione eosdem tuetur, apertis igitur oculis manet; hoc enim proprium est ejus qui aspicit aliquid quod ipsi ejusque oculis nihil damni aut incommodi putat afferre. Pulverem autem, vel fumum, vel solem semiclausis oculis tuemur, nescio quid enim mali inde timemus et sentimus; sic etiam in pudore, unde pueri dum pudore afficiuntur manum oculis opponunt, utpote qui praesentium obtutum fere nequeant. Splendidi etiam sunt impudentium oculi, quoniam ut dictum est, multa melancholia abundant; quae dum exuritur multi spiritus ad caput feruntur, quibus oculi splendescunt. Quod genus passionis conspicere licet in his qui melancholico morbo afficiuntur, quem vocant hyppocondriacam passionem; in hominibus enim hujusmodi oculi splendentes et maxime aperti conspiciuntur. Vulgo etiam videmus pueros, dum se mutuo despiciunt, maxime apertis et diductis oculis se invicem spectare, quasi quos ita aspiciunt ideo parvi faciant ut neque nobilissimo et maxime offensionibus exposito membro, quod vel a parvulis muscis et ab atomis pulvereis laedi solet, putent ab homine contempto et despecto inferri posse noxam. Hac ergo ratione impudentem habere oculos apertos et hiantes, eosdemque splendidos putarem, oppositamque corporis dispositionem sequi ad oppositam affectionem; et si verecundo haec adsunt propter talem rationem, inverecundo opposita propter oppositam inerunt.

  ¶   17

Palpebrae sunt oculorum tegumenta mollissima cooperientia oculos in somno, et quibus cavetur ne oculorum laedantur pupillae. His utrinque annexi sunt pili rigidi ac recti, tanquam vallum, externa arcentes quae offendere acies oculorum possent. Cujus indicium est quod si cui ceciderint, ille et a minimo pulvere, et a lumine, et ab omnibus fere occursantibus, quantumvis minimis, offenditur; quod accidere experientia monstravit in his qui lue venerea affecti cum essent, pilis omnibus spoliati fuere.

  ¶   18

Sanguineae igitur et crassae sunt palpebrae quae multo sanguine, eoque praesertim melancholico sunt plenae; quare si quorum palpebrae crassae et sanguineae sunt, illi multo sanguine melancholico refertam habent faciei cutim: crassae igitur sunt quoniam melancholicus adest succus; sanguineae autem quoniam melancholicus humor, si naturalis est, sanguinis puniceum refert colorem; si vero cutis tali sanguine referta est, ergo et venae capitis exteriores, probabiliter etiam interiores. At qui sanguine melancholico nutriuntur, cum ille terram referat, saporemque stipticum habeat, probabiliter etiam cerebri potentias habebunt terram terraeque qualitatem referentes. Terra immobilis est, siccaque, externas impressiones difficile admittit; impassibilis igitur; quare quorum palpebrae sunt sanguineae et crassae, illi spiritus terreos et impassibiles paene gerunt; haec autem passio est quae sequitur impudentem.

  ¶   19

Amplius impudens honorem nihili facit, dedecus contemnit, bene audire non curat. Qui talis est imperare, praeesse, aliisque supereminere non appetit, laudari non gestit; non ergo bile multa abundat. Sed quoniam opposito modo disponitur, et terram videtur imitari in duritie, obstinatione, depressione, jure dicimus esse melancholiam circa caput, quare et circa oculos. At si hoc verum, est probabile oculos et hoc humore esse repletos, ergo et palpebras sanguineas et crassas, quod est secundum signum impudentis hominis.

  ¶   20

Tertia est nota qua impudentes cognoscimus. Quid per humeros intelligamus jam su-[117]pra dictum est. Elevati vero humeri non sunt contracti, sed illi qui fere elevantur ad altitudinem ossis hyoidis; si enim ab angulo externo ossis hyoidis lineam transversalem aequidistantem ab utraque auricula traxeris, plerumque in his armi sive humeri superficiem superiorem paene tanges. In his igitur qui sunt naturaliter dispositi cum protendunt brachia ad genua et stant recti, si mente conceperis lineam rectam transeuntem per medium cavitatis illius quae superstat sterno vel ossi pectoris, quaeque vulgo dicitur fonticulus gulae, inter utramque clavem positus, illius lineae extremae super processus ultimos ossium humeri cadent, in ea parte in qua extrema clavicularum cum extremitatibus ossium spatulae junguntur; et sic humeri naturaliter erunt dispositi, nec valde colligati neque omnino dissoluti dicentur. Si vero ita dispositus fuerit a natura homo ut eadem linea, ab extremitate utraque processuum spatularum protracta, cadat supra angulum ossis hyoidis vocati, illius cui annexa est lingua, et cujus beneficio exseritur et reducitur, tunc virum sic dispositos habentem humeros dicemus esse impudentem, et eundem sursum elevatos habere humeros judicabimus.

  ¶   21

At ego sane hujus affectus causam valde difficilem puto, propter quid scilicet qui tales habet humeros fit impudens; tentandum tamen est aliquid probabile afferre. Primum igitur forsan dicet aliquis fortis latos habet armos et humeros, nec valde colligatos neque omnino dissolutos, hoc est medio modo dispositos. Timidus, ex opposito, humeros habet strictos, et contractos, et male articulatos, timidi enim passio est avaritia; avari, et qui dare nolunt, neque audacter negare valent humeros contrahunt, calidi siquidem est dilatare, frigidi contrahere. Ingeniosus itaque macros habet, latosque mediocriter humeros, colligatos tamen; insensatus vero sursum contractos. At insensatus est ineptus ad intelligendum, et non exacte sensibus utitur; sensatus vero apte intelligit. Atqui apti mente molles erant, hoc est maxime passibiles, igitur impassibiles insensati; at impassibiles etiam inverecundi; si ergo insensatus et inverecundus eandem habent impassibilitatis affectionem, cum eadem affectio ab eadem causa proveniat utplurimum, ergo quae in insensato causa est impassibilitatis, eadem erit etiam in impudente. Sed haec est differentia, quoniam insensatus est impassibilis a veritate rerumque imaginibus, siquidem non habet judicium sive ingenium; hic vero impudens impassibilis est secundum bonum et malum honestum, a quo vel nihil vel difficulter patitur. At causa impassibilitatis in insensato erat praedominans pituita cum melancholia conjuncta, quam mediocris movebat calor; eandem etiam melancholiae abundantiam in inverecundo atque impudenti agnoscebamus, licet calor amplior existat. Pari pacto nunc etiam dicamus: insensatus habet sursum contractos humeros; eadem passio est in impudente; ergo probabiliter ab eadem causa procedit, atque eo magis quoniam insensatus etiam impudens est, qui quoniam nolit agnoscere suos errores etiam videtur insensatus.

  ¶   22

Causam ergo propter quam insensatus habebat elevatos humeros dicebamus esse quoniam calor non erat fortis et acutus, et quoniam materia erat rebellis, duraque, et dilatationi inepta. Eadem ratio etiam nunc quodammodo est, quoniam materia impudentis est impassibilis; impassibile non dilatatur; quod non dilatatur contractum est; contractum elevatur; igitur materia ex qua impudentis factum est corpus videbitur esse contracta, difficilis, et dura; quare et humeri, qui ex hac materia sunt, non erunt bene dearticulati, sed contracti et sursum elevati.

  ¶   23

At sane videtur mihi aliter dicendum, non enim frigiditatem in impudente agnosco, sed impassibilitatem cum arrogantia. Cum igitur impassibilitas adsit, haec autem a duritie quae a siccitate, necesse erit in ipso primum siccorum praevalere; quare melancholiam, et hanc quidem secundum se tenacem et rebellem; quare etiam pituitam adesse, quae idem facit quod aqua terrae mixta et ab igne multo passa, ignis enim ineptam omnino ad pa-[118]tiendum facit terram, quod videmus in lateribus et in ollis in fornace excoctis. Cum igitur tali materiae multus fuerit additus calor, cujus proprium est ascendere, quoniam in formatione materia est dura et rebellis, humeros quidem non faciet bene expansos neque dearticulatos; at quoniam calor viget ejusque proprium est sursum ferri, trahet secum materiam, in eaque suae operationis vestigium imprimet. Sic igitur impudentis erunt humeri contracti et simul sursum elevati.

  ¶   24

Est ergo hujusmodi syllogismus: impudens est impassibilis secundum materiam ex qua est, et massam sanguinis ex qua fiunt spiritus; at secundum formam arrogans, et se ipsum amans, et qui non posse reprehendi putat. Qui talis est habet rebellem materiam, et inoboedientem, et multum calorem, igneum autem et praeternaturalem; sic affectus propter materiam membra habet contracta et non bene dearticulata, quare et humeros contractos; at propter calorem igneum sursum attollentem eosdem humeros etiam habebit altos et elevatos; ergo impudens et contractos et elevatos habet humeros, quod fuerat probandum.

  ¶   25

Si autem humeri sunt sursum elevati, probabile est et eum qui tales nactus fuerit humeros esse parum incurvatum; nam si recti sunt homines cum eorum humeri secundum naturam dispositi sunt, neque sursum contracti apparent, neque elevati, ergo cum elevati et contracti sunt facient non rectum apparere hominis corpus. Amplius si elevati sunt humeri, necesse est ossa clavicularum esse paulo breviora, quare ad se contrahere principia scapularum; ergo necesse est oppositam partem elevari, eam nempe quae in dorso residet supra costas; et sic elevatis scapulis necesse est hominem cui id accidit incurvatum apparere, et nescio quandam gibbositatis apparentiam et suspicionem dare.

  ¶   26

Sed dubitant quidam quomodo et qualis erit differentia inter impudentem et fortem, nam secundum formam impudens omnino a forti differt. Primum enim ex utriusque definitione quod differant patet: nam fortis est qui sedato animo secundum rectam rationem sese periculis intrepide offerre et ea repellere potest; at impudens est qui ignominiam et honorem aeque despicit, securus animo quid de se homines sentiant. Amplius fortis bonus, et laudatur, et aliis utilis est, et commodus; impudens sibi tantum commodus, et arrogans est, qui sibi multo plura tribuit quam mereatur, superbus igitur. At fortis est magnanimus; impudens se laudat, se jactat, non quod valde honorem aestimet aut curet, sed quoniam alios despicit; quae omnia a forti mirifice distant, ille enim tacitus est, ut de Graecis ait Homerus, quos tacito spirantes robora vultu Trojanos strictis ensibus appetere dicebat, et aggredi.

  ¶   27

Ex altera parte non videtur differentia inter fortem et impudentem. Primum enim fortis habet carnem duram, fibrosum sanguinem, ex melancholico humore et pituitoso conflatum; si calorem habet multum, si in iram fertur et vehemens est, si pericula et mortem contemnit, profecto non videtur ab impudente distingui, nam et impudens habet materiam rebellem et inoboedientem, ergo et corpus durum, ergo sanguinem melancholicum. Et quoniam impudens non curat honorem et ignominiam, quae maxima esse mala videntur et passim judicantur, vel testante Horatio, qui exiguum censum turpemque repulsam ^2-29 maxima mala credi vulgo affirmat, quoniam dedecus et ignominiam videntur afferre, res etiam minores, ut pericula et verbera, contemnet.

  ¶   28

Si igitur non secundum materiam, non secundum causam efficientem, neque etiam secundum accidentia differt impudens a forti, cur ergo sub diversis capitibus hae duae propensiones fuerunt positae? Accidentia autem eadem esse fortis et impudentis, si non omnia, saltem aliqua, Aristoteles ipse asserit in prima hujus libelli sectiuncula, ubi cum supposuerit eadem esse signa impudentis et fortis, docet quomodo ab invicem possint hae diversae propensiones distingui; dicit autem utrosque intrepidam faciem habere, oculos attollere contra, et audacter solere asserere quae sentiunt.

  ¶   29

An pro difficultatis hujus solutione dici potest non esse mirum si duo vel plura acci-[119]dentia diversis insint rebus, et eadem consequantur etiam opposita, quando accidit opposita esse sub eodem genere, et unumquodque genus suas habet proprietates, quae aeque praedicantur de omnibus illis de quibus genus praedicari contingit. Deinde supponendum puto duas esse vel pluras etiam caloris species: unam elementarem, quae sane ignea vis est in siccitate quadam posita; alteram proportione respondentem elemento stellarum; prior corrumpit, et subjectum in quo est destruit; posterior conservat et perficit.

  ¶   30

Quae positio neque ab Aristotelicis placitis dissentire videtur: si quis attente legat quae in libro De partibus animalium habentur, calorem dici multipliciter eo in loco leget. Nam et calidius dicitur etiam multis modis, ut sic loquar: extensive, hoc est quod diutius durat et tardius refrigeratur, ut calidius est aurum ignitum quam ferrum; vel intensive, quod vehementius urit et agit ut ferrum ignitum, hoc enim si corpus tangat humanum magnopere laedit, et vestigium relinquit, quod ab auro ignito fieri negant. Id caloris genus benignum, et extensive vigorosum, et valens est in forti et robusto; unde factum est quod non sit praeceps, at neque negligens, neque contemptor humanae gloriae sit, mitis et placidus. Hujus enim calor est ut juvenis validi in media aestate ad solem laborantis; cujus calet corpus quidem, et aestuat, sed blandus est calor, et tangenti non valde molestus, quin et moderatus videtur.

  ¶   31

Alter calor est intensus et igneus; febrilem et ingratam caliditatem, siccam, quae pellem facit asperam, qualem in causone aut febre ardenti sensu percipimus repraesentans; intense agens, non diu tamen durans, nisi materiam aptam reperiat, qualis est ferrum. Haec est melancholia adusta et praeternaturalis, in qua confirmatus est, ut in febre hectica, quidam calor acutus sensui, improportionatus et molestus. Talem igitur in impudenti esse puto calorem et in arroganti; quod ut mihi videtur, exemplo sensibili potest confirmari. In plaga patriae meae spirat zephirus, item etiam subsolanus; primo introitu primoque in limine utrique videntur aequaliter moderati, sereni, placidi, aestumque lenire, pariter et refrigerare corpora; at longe aliter res se habet: nam subsolanus caput replet, distillationes parit, sensus haebetat, nebulosum aerem facit, rubiginem parit, corpora extenuat, fructus denique paene omnes laedit; quarum rerum oppositum ab ipso zephiro sensibiliter percipimus, quae diligentissime a doctissimo Fabritio Paduanio Foroliviensi in suo libro De ventis enumerata et declarata fuere; unde bene nostrates zephirum spirare flores, et puerili facie praeditum fingunt, at subsolano trucem aspectum tribuunt, ex cujus ore fundi nives, tempestates, et nimbos fingunt.

  ¶   32

Quoad calorem igitur et causam efficientem patet esse diversos insensatos, impudentes, et fortes. Sed etiam ratione materiae, nam duplex est melancholia. Altera naturalis, sed crassiuscula etiam, cum qua contingit pituitam reperiri cum puro sanguine conjunctam; et haec cum moderate calescit materia est quae fortem facit, cujus caro et corpus materiam quidem solidam habet, aurum tamen referentem, non autem chalibem aut vitrum, cum enim aurum durissimum sit, et patientissimum ignis, attamen tractile est, et in tenuissimas bracteolas ductile. At altera est melancholia ex flava bile adusta vel melancholico succo cremato generata; quae si cum pituita jungatur, eaque maxime crassa et impura, statuit mixtum quoddam naturam saxorum fluviatilium imitans quodammodo, in hoc quod diu calorem servat; quae materia circa cor existens cum incaluerit, spiritus impudenti pro ejus propensionibus ministrat. Unde patet quod et secundum causam efficientem et secundum materiam cum inter se differant impudens et fortis, non est mirum si etiam secundum formam, rationem, ac signa distinguantur.

  ¶   33

Impudens non habet rectum corpus, vel ob eam quam mox diximus causam: si enim scapulae sursum elevatae sunt, et humeri contracti, impossibile est ipsum habere figuram rectam. Amplius diximus impudentis materiam esse calori inoboedientem, licet multus etiam [120] sit calor; nam quodammodo est praeternaturalis, si cum natura hominis temperati simpliciter comparetur, quare inaequaliter motum fuisse a virtute formatrice probabile est; quod inaequaliter motum est, illud non est rectum, nam rectum est quod aequaliter inter sua extrema residet; quod autem non aequaliter, rectum non est. Sic igitur corpus impudentis omnino rectum non est.

  ¶   34

Id primo aspectu videtur dubitandum, quare impudens habeat corpus parum pronum, quoniam qui erubescunt visum inclinant, ac vultum dejiciunt, terramque aspectant, sic corpus pronum efficiunt, hoc est ad terram inclinatum; jure autem si pudens et impudens sunt contraria, et pudens hoc modo disponatur, impudens opposito modo debebat affici. An respondendum non semper oppositorum esse oppositas qualitates, sed saepe etiam easdem: calor et frigus opposita sunt, et tamen utrumque congregat, utrumque herbas exsiccat; album et nigrum, utraque nocent oculo si excesserint, et tamen sunt opposita. Non ergo impossibile est pudentis et impudentis esse eandem passionem, at non eodem modo dispositam; siquidem calor et frigus congregant, non tamen eadem neque eodem modo, et si utrumque siccat, non tamen eadem ratione: nam frigus forte humoris tantum aufert actum, at calor aufert actum et potentiam, quod videmus in luto a calore et a frigore exsiccato.

  ¶   35

Hoc ergo nunc accidit, nam pudens dum erubescit oculos ad terram dejicit, siquidem vultum objurgantis aut a quo objurgari posse tacite suspicatur pati non potest, quasi rem quae illi dolorem incutit aut posse incutere putat fugiens. Qui erubescit igitur per accidens vultum et ora ad terram inclinat. Verum impudens non faciem ad terram inclinat, non dejicit vultum, non terram spectat, sed ejus corpus est propter melancholiam praedominantem et propter rebellem materiam pronum et incurvum; et haec curvitas est circa scapulas et vertebras dorsi facta a natura, erubescens autem collum tantum in anteriorem partem inflectit et terram spectat.

  ¶   36

Amplius, quid mirum si idem sequatur opposita, quatenus sunt sub communi quodam genere comprehensa? Sic enim et bipes et quadrupes, et rationale et irrationale dicimus mortalia; item et ignis et aqua sunt corpora, et elementa, et simplicia. Non igitur absurdum est si impudens et pudens corpus non rectum habuerint, quamvis ut dixi, impudens per se sit tale, et pudens per accidens; sed curvitatis species sunt omnino diversae. Quod ergo dixerat paulo supra nunc etiam refert, impudentem scilicet habere figuram non rectam, sed parum pronam, hoc est in anteriorem partem incurvari, parum tamen. Memini autem me legisse talem fuisse Heliogabalum, omnium hominum impudentissimum et foedissimum; et cum Neronem dicat Suetonius cervicem habuisse obaesam, probabile est cum insensati signo impudentis etiam conjunctam fuisse notam.

  ¶   37

Quintum signum impudentiam arguens ejus est qui in motibus suis praeceps est, quique inconsiderate movetur, aut saltem moveri videtur; qui cespitat in loco etiam plano, et pedes inaequaliter tollit; qui manus incondite movet, qui non advertit quae faciat, quae requirat, quae habeat. Hae passiones videntur ex impudentis et insensati principiis pendere; nam impudentem calidum diximus, et igneo sed crasso spiritu abundare; est enim ejus spiritus et calor ei similis quem percipimus in mense Augusti prope horam vigesimam, cum crassus quidam et apprime calidus vapor in caelum sive in aerem crassum et nebulosum seu caliginosum attollitur, quem vaporem prope stipulas, et domorum tecta, circaque eorundem extremitates potissimum videmus effervescere atque aestuare.

  ¶   38

Si igitur calidus est, ergo in motibus celer; at quoniam est impassibilis, et durus, et obstinatus potest parum ingenio valere, in-[121]consideratus igitur; incosideratum autem et ad agendum promptum praecipitem dicimus; ergo impudens est in motibus praeceps, nec solum in motibus, sed etiam in resolutionibus, electionibus, et actionibus; proprium enim est impudentis, cum sit securus de eo quod homines de ipso sentiant, ad pauca respicere, et praecipitanter aggredi quaecunque sibi suggerit affectus et cupido. Talis igitur erit impudens.

  ¶   39

Hanc non capillorum, sed corporis passionem, ac praecipue faciei puto. Hoc colore conspicuus erat Domitianus, quem petulantem atque omnino impudentem describit Suetonius; memini quosdam alios facie rubeos, qui ceu canes aut muscae erant impudentes. Et Aristotelico dicto videtur concordare vox qua designamus impudentem, quem perfrictae frontis dicimus hominem: si igitur frontem faciemque perfricuerit aliquis, frictione excitatum calorem attrahere sanguinem ad faciem, et ei rubescere probabile est.

  ¶   40

Quod si dixeris verecundos subrubeos et ipsos esse, et verecundi proprium erubescere, modestosque etiam roseo colore plerunque praeditos, ad hoc possum respondere, primum, quod aliud est erubescere, aliud rubeum continuo esse: erubescunt modesti, eundem oris ruborem servant impudentes. Amplius ruboris multae sunt species; nam et puniceum colorem, a mali punici cortice dictum, rubeum vocamus; et qui remissior est rubicundus dicitur, et rutilus magis ad ignem accedit, et qui dilutior existens, sanguineus, et roseus, et purpureus sub nomine rubri continentur. Dico igitur impudentes colorem rubrum, hoc est puniceum habere, qui modesti sunt roseum ostendere: cum igitur colorem in facie ac in fronte praecipue conspexeris vel corallorum vel malorum punicorum, illum impudentem, petulantem, crudelem, infidelem omnino dixeris.

  ¶   41

At ego praeter haec puto illum esse impudentem qui corpus furfurea quadam lentigine rubra infectum habet, aut ut melius loquar, ruffa, quem colorem dicimus ruffum, in quibusdam bobus, et in calthae floribus apparentem, et in aere etiam deterso, ex quo ruffum vocat Terentius Getam. Qui enim tales sunt multa bile cum pauca pituita conjuncta non sine melancholia adusta abundant, quam humorum dispositionem ad impudentiam referri diximus. Quod autem qui hujusmodi lentigines habent sint procaces et impudentes, ac feminae praesertim, proverbio receptum est, quando Itali nullum ruffum praeter unum fuisse unquam bonum asserunt. Ruffos igitur seu rubeos corpore vocari posse impudentes patet.

  ¶   42

Hoc quod nunc dicitur mihi persuadet ut ruffo colore praeditum dicam impudentis corpus, deinde in facie ponam colorem sanguineum, sive phoeniceum, aut puniceum; cui sententiae accedit auctor Thesauri dictionum Graecarum, qui locum hunc Aristotelis citans vertit corpus subruffum. Sic ergo corpus habet subruffum, si carnem spectes, lentigine plerunque aspersam et maculosam, qualem Neronis cutim fuisse dicebamus; et capillos ruffos, clathae flores nempe referentes; ast facies deinde fit sanguinea, quem colorem dat melancholicus sanguis, qui caput, cerebrum, et faciem occupat. Si ergo impudens hoc sanguine abundat, cui aliqua addita est portio pituitae ac bilis, probabile est etiam hujusmodi sanguineum sive puniceum colorem in impudentis facie spectari.

  ¶   43

Nullum fere invenies cujus facies sit rotunda et sanguinea, pilique capitis ruffi, qui bonus sit, et modestus, si naturalem propensionem ratione et electione non correxerit. Vulgoque homines faciem virginalem habentes in saevos degenerare serpentes dicunt, talemque fraudis faciem et ora potissimum fingunt. [122] Impudens igitur ex Aristotele faciem rotundam habet; at sane totum oppositum esse deberet, nam si virgo omnium maxime est pudibunda et verecunda, cum virginis facies sit rotunda et rosea, rotunditas et rosae color in facie modestiam et pudorem potius quam saevitiam et crudelitatem significare deberent. Oppositum tamen sentit Aristoteles, et vulgare dictum, et experientia: saevissimus fuit tyrannus Actiolinus quidam de Romano, idem et rotundam faciem et sanguineam habebat, eodem modo affectus erat Domitianus; Otho, rotunda facie praeditus, et prodigus et procax fuit; Commodus fulvam cesariem habuit, ut aurea scobe infectos gestare putaretur capillos, colorem in facie purpureum, quasi mixtis rosis candida junxisset lilia, hic tamen fuit non solum impudicus et impudens, sed crudelis et omni vitiorum genere inquinatissimus. Illud idem de Carino, de Diadumaeno, atque aliis quamplurimis poterimus affirmare, qui cum pulchra roseaque facie ac virginea forent insignes, pessimi omnium extitere.

  ¶   44

Hujus passionis ratio non minus quam superioris difficilis est. Ergone qui faciem pulchram habet atque rotundam impudens erit? An dicemus naturaliter virilem faciem oblongam esse, muliebrem rotundam; quod si rotunda viro accidat, praeter naturam illi adest, nihil igitur boni portendit. Sed neque id est causam rei assignare, quapropter aliud quaerendum est. Meminisse igitur oportet Aristotelem posuisse impudentes esse in motibus praecipites et colore sanguineo praeditos; si igitur praecipites sunt in motibus, ergo maxime calidos et concitatos gerunt spiritus, probabile igitur est arctum et parvum esse caput; si autem caput tale est, utique facies parva etiam videtur, et in se ipsam contracta, non igitur oblonga, sed rotunda. Impudens igitur rotundam probabiliter habebit faciem, et e converso, cui talis aderit facies impudens dici poterit.

  ¶   45

An quod facies sit rotunda a formatrice virtute et a materia capiendum est. Si ergo, ut saepius diximus, in impudenti materia est secundum se male passibilis, quare dura et rebellis, vis autem formatrix sive calor est similis aestuanti vapori quem in mense Augusto videre aliquando solemus, crassum, calidum, urentem, profecto virtus generans et formans embryonem, quae in medio reperitur, ejusdem foetus materiam non penitus oboedienter movet quidem, sed impotenter et imperfecte, ita ut orbicularem formet faciem, et caput, et corpus, quantum figura hominis patitur. Quare et elevatae sunt scapulae et incurvum corpus, quoniam non adeo potest vis formatrix materiam superare ut in longum extendat mentum, et caput aliqualiter compressum producat ceu esse debet. Sit calor A in medio B.C.D.E. materiali massa positus; illam movet atque agitat; quoniam aeque obsistit, aequaliter igitur B.C.D.E. a centro A recedunt, neque magis cedit B.D. quam C.E., quare sic facies rotunda permanet; si vero minus rebellis et minus obsistens esset materia naturaliter C.E., opposita secundum longitudinem, facilius moverentur quam B.D. secundum latitudinem inter se opposita; sic enim fieri a natura videmus.

  ¶   46

Planum pectus et mediocre secundum naturam est; si vero ab hac decesserit forma, quattuor simplices figuras recipiet. Aut enim concavum erit, et timiditatem arguit, pusillanimitatem, avaritiam et abjectionem. Dispositio contraria ad aves refertur, quarum pectus convexum et carinatum proprie est, non enim dico convexum quod rotunditatem notat; quibus tale adest pectus, illi sunt loquaces, percontatores, rerum novarum cupidi, assentatores, blandi. Si vero pars inferior sit tuberosa et magis elevata quam superior, malignitatem quandam significare ajunt; sed undenam hoc excipiatur ab his qui talia affirmant nescio, non enim rationem ullam qua suam sententiam confirment afferunt. At si circa jugulum et claviculas colli contingerit elevatio, et pars quae eo in loco posita [123] est fuerit prominentior, et se supra inferiores extulerit, hujusmodi dispositionem ajunt significare inverecundiam, quoniam vitium est in formatione.

  ¶   47

At ego sane si vitium in conformatione circa pectus significaret impudentiam, non video qua ratione depressum, et concavum, et gibbosum pectus impudentiam et arrogantiam non dicat, quando haec etiam sit mala conformatio. Puto igitur illud dici contractum quod strictum est et confractum; vox enim contrahere illud ipsum significare videtur, et quae contrahuntur, illa constringi et minora fieri judicantur. Quare dicerem impudentes habere pectus contractum sursum, hoc est habere partem pectoris quae prope ossa juguli existit arctiorem quam homines recte ac secundum naturam formati habere solent; sic enim cum ad eum locum pervenerit calor, et spiritus coarctantur, calidiores igitur ac crassiores ascendunt, sicciores itaque, quare et minus apti pati et recipere externas exiles impressiones.

  ¶   48

Haec autem erat impudentis ratio, ut esset ab his imaginibus honoris aut ignominiae impassibilis; quae multo sunt tenuiores quam illae quae movent sensus et phantasiam sub ratione delectabilis et molesti, utilis aut inutilis. Mihi enim videtur hunc esse ordinem vulgariter in objectis quae ordinarie homines solent afficere. Ut primo loco maxime afficiantur et ex se sint nata movere quae secum jucundi aut molesti junctam habent apparentiam; unde efficitur ut non solum bruta omnia, sed praecipue pueri et adolescentes, qui maxime vivunt vitam animalis, voluptate et molestia ducantur, quod Epicurei putabant dicentes: nonne videtis nil aliud sibi naturam latrare, nisi utque corpore sejunctus dolor absit, mensque fruatur jucundo sensu, cura semota malisque? ^2-30 Secundo loco imagines sub ratione utilis et inutilis afficiunt homines, minus enim remotum est hoc phantasma et minus a sensu sejunctum, quamvis futurum respiciat; et propter hoc senes et qui parum caloris habent utilitatem quaerunt, et sunt avari, dum timent ne carentes necessariis ad vitam instrumentis male et moleste vitam ducant; eosque movent magis res ut aurum, argentum, vestes, praedia, et hujusmodi quam laudes, coronae, statuae. Quas res qui quaerunt, ut ego arbitror, magis in longitudinem prospiciunt quam qui opes desiderant.

  ¶   49

Omnes enim bonum appetunt, et bene vivere quaerunt; quod quoniam est res jucundissima, falso modo argumentantes sive maligne decepti, voluptatem credunt esse maximum bonum, neque hanc aut illam, sed omnem. Sic effectum est ut ad pauca respicientes adolescentes et qui fatui sunt praeter voluptatem nihil quaerant aliud, et saepe decipiantur falsum pro vero captantes. Qui autem prospiciunt amplius in longitudinem ut bene vivant instrumenta vitae quaerunt divitias; putant enim quod virtus, fama, decus, divina humanaque pulchris divitiis parent, quas qui collegerit ille fortis erit, sapiens, pulcher, rex denique regum ^2-31, ignorantes ad fabricandam tabulam aut arcam, praeter instrumenta, serram nempe, dolabrum, et bipennem, etiam artem requiri, qua qui carebit nunquam tabulam aut arcam faciet. At quicunque magis sapiunt et longius prospicere valent primum virtutem quaerunt, ex qua honor et nomen bonum sequitur, cui cetera postea adjiciuntur; nam ut ille ait, unica certe tranquillae per virtutem est semita vitae ^2-32.

  ¶   50

Acutiores igitur esse etiam debent, et tenuiorum spirituum, quare et rationabiliores, qui honorem et ignominiam multi faciunt quam qui paupertatem et divitias [124] sibi proponunt; at magis belluinam sapiunt naturam qui solum voluptate et molestia ducuntur, quae fuit Aristotelis primo Ethicorum sententia. Cum igitur impudentes honorem aut dedecus parvi faciant, merito irrationabiles dicemus, quare et secundum corpus eas passiones habebunt quae talem arguunt irrationabilitatem; haec autem est pectoris angusta structura circa colli jugulum, nam hic locus angustus necessario spiritus ac calorem comprimit cogitque, ut inde in cerebrum erumpant violenter ac tumultuose; quod igitur primum sese offert parum considerantes aut accipiunt aut rejiciunt, unde neque utili aut inutili, multum minusque dedecore aut honore moventur.

  ¶   51

Exactius tamen et magis ex propriis passionis hujus causam quaerentes, dicamus: angustia pectoris circa ossa juguli ostendit aut caloris naturalis debilitatem aut materiae quae circa fontem caloris reperitur inoboedientiam; non sane calor naturalis debilis est in impudente, sed robustus potius, ergo multam materiae inoboedientiam, quare resistentiam, siccitatem igitur, et impassibilitatem; hanc ipsam esse propriam passionem impudentis dicebamus. Impassibilis autem est quoniam melancholicus est, melancholiaque, ut saepe dictum est, terram refert, primum siccorum, et propter quam quaecunque apud nos sunt proprio termino terminantur. Cur ergo pectus sit sursum contractum in impudentibus, et quales sint secundum corpus impudentes ex Aristotelis sententia manifestum est.

  ¶   52

His autem Aristotelis passionibus corporeis Porta quaedam alia, quaedam etiam Polemon addit, nempe impudentem habere crassum in extremo nasum; procacem intuitum, hoc est qui in eos cum quibus loquitur, et a quibus corrigitur aut ignominia se affici et notari audit, intuitum firmat et figit, eosque audacter etiam cum quadam irrisione iracunda spectat; et ratio id suadet, nam si erubescentis proprium est demittere oculos, et dolere, aut lachrimari, etiam probabile est impudentem opposito modo disponi, et attollere oculos, et torve tueri aut irridere qui illum notat; irridere etenim est contemnere, contemnit autem impudens. Caput acutum et in verticem protensum; supercilia longa et crassa; nasus statim a fronte magnus et aduncus; haec enim omnia melancholiae cum pituita conjunctae dominium circa caput docent. Risus altus et magnus, quem cachinnum vocant, multos enim, atque calidos, et perturbatos spiritus notat; jungitur risus hic cum spirandi quadam difficultate, quae producitur propter depressum pectus circa ossa juguli. Utrum autem impudentes suras habeant carnosas et crassas nescio; nam si impudens ad insensatum accedit, insensato crura sunt longa, non tamen ideo carnosa; si vero ad fortem sive robustum referas, contractae quidem erunt deorsum surae, non tamen ideo carnosae aut ex opposito carne privatae. Crederem ego si melancholico habitu praeditus est impudens, et calor multus est circa pectus et cerebrum, mediocriter habere suras carnosas, et flaccidiores, quod opus est sanguinis melancholici exusti, non autem constantes ex eo humore melancholico ex quo fortium caro et corpus est compositum.

  ¶   53

Pectus glabrum, forsan hoc est propter cutis densitantem; aliter enim esse nequit, hoc namque esse impudentis signum memini me in pluribus animadvertisse qui cum impudentissimi essent, glabrum ac depile pectus habebant; talem etiam fuisse Caligulam, Neronem, Heliogabalum, Galienum credibile est ex eorundem corporis statura, quamvis forte Heliogabalus nondum ad eam pervenisset aetatem in qua pili de pectore solent erumpere, occisus enim est dum annum sextum decimum, ut ajunt, ageret. Pedum et manuum digiti breves, et ungues recurvi, quod et materiae et caloris praedicti naturam sapit, caloris enim excellentis proprium est exsiccando contrahere quae terrestria sunt, quales sunt ungues. [125] Oculos ponunt ignitos, aliquando etiam magnos et liventes, et extra etiam prominentes, hoc est multum apertos; qui enim impudentes sunt contemnunt, at qui contemnunt oculos valde aperiunt, et diductis palpebris quos rident et despiciunt tuentur; sicci etiam sunt et splendentes, hos enim spiritus producit melancholicus humor cum torretur; stant etiam horum oculi, et quasi immobiles apparent, quod causat impassibilitas humoris. Supercilia elevant, quoniam quos despiciunt diximus diductis oculis spectare, quae operatio vix sine superciliorum elevatione, ut patet experientia, fieri potest. Quod quidam ajunt, hos suspirare, et cur, satis non video.

  ¶   54

Ceterum, quoniam impudentia et alii habitus atque affectus hujusmodi, quorum principia vocantur potentiae vel impotentiae naturales, sunt virtutes in materia, etenim naturales sunt passiones, necessario sequitur quod in definitione impudentiae et aliarum affectionum sit quoddam quod rationem materiae habeat, et aliud quod formam referat et efficientem causam. Porro materia corporea est, ac demum corpus; quare quae certam passionis sive potentiae materiam designant, ea sunt vel corpora vel dispositiones corporeae: sic dicimus iram esse ebullitionem sanguinis. Quae vero formam sequuntur minus corporeae sunt, et minus sensibiles secundum se existunt, sicut igitur passiones quae materiam consequuntur expositae sunt; et per ipsas cognovimus talem materiam in corpore Socratis vel Calliae reperiri; et quoniam talis materia talem importat formam, ideo inferre potuimus etiam impudentiam sive propensionem ad hujusmodi affectum in Socrate reperiri, unde dicebatur impudens.

  ¶   55

Nunc quae impudentis formam consequantur ex Theophrasto in libro De characteribus videamus. Impudentis ferme ratio, ut videtur Aristoteli, consistit in hoc, quod non timeat turpia facere, vel pati, vel audire; nam si idem vocat pudorem esse ignominiae timorem et fugam, qui non fugit neque timet ignominiam, ille impudens est. At Theophrastus adit "ob turpem quaestum", ut sit melioris famae contemptus ob turpe lucrum, quod idem videtur placuisse Platoni in Hipparcho; non quod non aliae sint occasiones impudentiae, sed quoniam haec maxime vera et vulgaris est, quaestus enim gratia quamplurimi famam parvi faciunt, quod vulgato quodam exemplo principis cujusdam apud nos confirmatur. Erat princeps quaedam, matrona pulcherrima, et quae tum marito, tum ab omnibus pudica maxime ac sancta credebatur. Scurra quidam illam deridebat, neque adeo honestam ac pudicam credebat esse ceu aliis videbatur persuasum. Hujus scurra ut periculum faceret, quodam die interrogavit an sui copiam faceret si quis ei donaret aureos mille. Negavit, et erubuit mulier. Illius dicta detestans, subdidit scurra: "Hoc parum est, ideo turpe. Quid si duo millia numorum aureorum darentur?". Etiam negavit. Cum tria et quattuor diceret, et tandem ad centum millia pervenisset, illa ridens dixit: "Tantum mihi promittere posses ut tandem persuaderi paterer". Clarum est igitur quaestum vim maximam habere, et lucri cupiditatem maxime posse, qua ratione dictum fuit a Theophrasto "ob turpem et parvum etiam quaestum famae melioris oblivisci". Verumenimvero si hoc affirmandum est, pauci omnino erunt pudibundi et verecundi, paucos enim puto reperiri quibus auri pondus immensum persuadere omnia non possit; nam si aurum probatur igni, nec minus homo auro probatur, ut ille ait: certum est fore enim tutum iter, et patens, converso in praetium Deo; [126] aurum per medios ire satellites, et perrumpere amat saxa potentius ictu fulmineo ^2-33.

  ¶   56

Talis igitur est ratio et forma impudentiae. Si ergo impudens famam et hominum de se bonam opinionem contemnit, paratus est alios irridere et naso suspendere, neminem igitur curat nisi quatenus et quousque sua interest. Proprius est, alios ergo non amat, neque amare scit, aut saltem simulare; liberi igitur hominis speciem praeseferre videtur, cum tamen non vere liber, sed dicax potius, et molestus vocari debeat; et quoniam aliorum contemptor est, et irrisor, igitur neque amatur, neque homines illi libenter obsequuntur, nisi spe aliqua ducti, odioseque officio funguntur. Cum ergo neminem curet, omnesque despiciat, si quem deceperit, si cui injuriam fecerit, illum ipsum adire ab eoque aliquid aut mutuo aut dono petere non dubitabit; et si repulsam passus fuerit, audacter se nihili facere profitebitur, si reportaverit quod cupiebat, eum ipsum ludibrio habebit, et ceu fatuum irridebit. Et quamvis non vocatus ad caenam, tamen apud amicum aut vix cognitum libenter accedet, et cum multo risu patinas tragematum aut conditorum ex saccharo primus in tunicae manicas pervertet, damnoseque bibet, et procaciter ac petulanter servis imperabit, perinde ac ipse caenae aut domi sit dominus. Ejusdem etiam generis est qui cum apud amicum caenat, porrigit servulo partes quas domum de mensa ferat, simulque etiam sibi implet sacculos et chirotechas; alios invitare apud amicum, plures umbras secum adducere solet atque audet; et quandam superbiam et elationem supra alios praesefert, perinde ac si ille princeps, alii forent subditi; quae omnia hominis qui se plus nimio amet, et prae se uno ceteros omnes contemnat sunt certia indicia.

  ¶   57

Quod si de verecundo et pudente sermonem non faciat Aristoteles nemini mirum esse debet, quandoquidem contrariorum est eadem disciplina, et uno cognito facile est alterum etiam cognoscere. Sed contra, ingeniosum et insensatum, timidum et fortem diximus esse contrarias passiones, et infra etiam contrarias vocabimus iracundiam et mansuetudinem, tristitiam et jucunditatem, attamen harum unaquaeque ab Aristotele fuit pertractata.

  ¶   58

Quare crederem aliter esse respondendum, nempe Aristotelem hoc loco nihil aliud moliri nisi inductionem quandam mediante qua habeamus in corpore reperiri quaedam signa quibus animi passiones sive potentias et inclinationes naturales ad certos actus, affectus, et habitus producendos, certo quodam modo melius aut pejus dispositas, cognoscere possimus. Haec autem inductio ex multorum particularium collectorum indistincte et indeterminate prout sese offerunt facta est, quare mirum non est si quaedam captae sunt affectiones, quaedam praetermissae; non enim ad rem propositam necessarium est omnes inclinationes naturales et omnia habituum commemorare principia. Sed forte etiam posset aliquis dicere modestiam impudentiae opponi, de qua nunc loquetur; et re vera modestia si non est pudor, et modestus si non est pudens, sane sine pudore et verecundia esse non videtur.[127]

  ¶   1

Vocem qua notavit Aristoteles passionem sive potentiam ab ipso nunc signis corporeis indicandam, alii interpretantur modestiam, alii moderationem. Proprie autem, ut ego puto, vox κόσμος ornatum significat, eum scilicet qui recte atque ex ordine agit omnia, qui compositos habet mores quique legibus paret; vox enim a quo derivatur ordinem, compositionem et distributionem cum venustate ac decentia significat. Alii putant quae hoc loco scribuntur esse signa temperantis, nonnulli mitem exponunt. Porta verecundum his notis designari autumat.

  ¶   2

Primum autem Portae omnino accedere non possum, nam si verecundum et inverecundum opponi inter se credit, necesse sane est aut omnia quae inverecundum sequuntur aut saltem plurima opponi his quae verecundo adesse autumat; et si quae sunt in hoc capite expressa sequuntur verecundum, illis quae supra dicta fuere opponentur, utrumque autem non omnino est verum. Primum enim non omnia quae ipse Porta enumerat in capite eius qui impudens est cum verecundo et pudenti habent contrarietatem; verbi gratia impudentem vocat canem et impudentis proprium characterem caninam vocat naturam, at certe nihil magis est ad adulationem propensum, nullum animal eo est amantius suorum dominorum, quae duo nunquam in impudente, ut supra diximus, possibile est reperiri. Parum curvos, ait ille, esse impudentes, at pudentes non sunt recti; crassum et aduncum nasum dat impudenti, sed neque pudens simum neque subtilem nasum sortitus est; et pectus glabrum habet impudens secundum Portam, et pudens pilosum non habet, pueri enim nulli pectus pilosum habent quorum, si ingenui sunt, propria passio est verecundia; faciem longam Porta dat impudenti, rotundam Aristoteles: quam igitur dabit pudenti? Sane nullam, aut ex longa et rotunda mixtam. Nec omnia quae sunt in superiori capite his quae in praesenti scribuntur opponi patet, nam praeter accidentia motuum et oculorum nulla est oppositio, nam impudens motus habet praecipites, huic de quo loquitur Aristoteles in texto tardi motus tribuuntur.

  ¶   3

At si opponeretur impudentia potentiae quae in hoc capite contemplatur, cum hic sit laudabilis affectus, quoniam in mediocritate consistit, oporteret eum motum esse medium inter praecipitem et tardum; ut enim fortis laudatur et medius est inter audacem et timidum, si contingerit audacem esse praecipitem et manu nimium promptum, non sequetur quod fortis sit tardus et manibus nimium parcens, sed erit medio modo affectus, non nimium praeceps neque nimium tardus, sed maturabit quando res postulabit et manu ac viribus pericula cum occasio sese offeret propulsabit. Non ergo puto de verecundo hoc loco tractari et verecundi signa propria ex professo declarari.

  ¶   4

Quod si quis dixerit: Cur igitur oculorum quaedam passiones quae hic traduntur opponuntur illis quae supra dictae sunt? At dicere possumus esse multa signa quae separatim ac singillatim capta eadem pluribus possunt potentiis adesse, at omnia simul collecta cum uni aderunt unamque potentiam comitabuntur, aliam nullo modo consequentur. Amplius, [128] quid mirum est si idem non solum duo diversa, sed etiam opposita sequatur? Animal sequitur hominem et equum, et corpus vivens et mortuum sunt substantiae, et animal et planta sunt animata et aluntur, nemo tamen dicet animal et plantam esse idem. Amplius, dictum est supra modestum esse verecundum et verecundiam passionem modesti, quare non est absurdum si quaedam modesto adessent quae omnino opponerentur inverecundo, ut ei qui comitatur immodestum, ut enim verecundia ad modestum, sic impudentia se habet ad immodestum. Cum ergo vox graeca ad verecundum accommodari non possit, qui mitem exponunt nesciunt idem esse ac mansuetum, et haec duo nomina esse synonima. De mansueto autem infra dicetur. Similiter, qui temperantem transtulerunt non animadvertunt tarditatem illam in motibus et voce non esse temperantis passionem. Deinde, connivens tarde vocatur signum ejus passionis, quae media est inter timidum sive ignavum et celerem, agilem et vehementem; sed quod ponitur medium inter has passiones non est verecundia: de verecundo igitur agi et verecundi signa in hoc capite non tradi rationabiliter asseri potest. Dicemus igitur neque de modesto, sed de moderato nunc agi. Primum autem quid sit utrumque videamus; deinde, quomodo haec sint moderati accidentia; tertio, cur illi adsint explicemus.

  ¶   5

"Modestus", a Francisco Patritio Cajetano Pontifice, et "modestia", auctoritate Nonii Marcelli, deduci dicitur a modico, vel a modo, ut Cicero. Modestiam communiter philosophi eam dicunt virtutem quae apud Aristotelem caret nomine, quaeque versatur circa mediocres honores et ignominias, quae eam rationem habet ad magnanimitatem quam liberalitas ad magnificentiam, solentque eam definire esse virtutem qua homines appetere parvos honores et fugere aut pati parvas ignominias sciunt prout recta ratio praescribit. Alii dicunt modestiam esse virtutem qua cupiditates rationi parere coguntur, sed hac ratione modestia esset virtus simpliciter, aut saltem eadem cum moderatione et temperantia. Piccolominei hoc enim nomine virtutem moralem in universum vocat, eamque esse dicit quae praescribit modum cupiditatibus. Si ergo per modestiam intelligemus eam virtutem quam Aristoteles descripsit post magnanimitatem, profecto a moderatione distat, quae media est inter ambitionem et honoris debiti contemptum, cujus exemplum nobis dedit Pomponius Atticus, qui adeo modestus fuit ut sua sorte semper contentus extiterit, neque major aut minor se ipso haberi voluerit. Si ergo haec modestia est, et non quae in secundo Magnorum moralium definitur, manifestum est quod a moderatione distinguetur, et non de hac, sed de moderatione nunc agetur.

  ¶   6

Est moderatio virtus quaedam quae humanas actiones ita metitur ac dirigit ne fines quos honestas praescribit aut fugiat aut longius praetergrediatur. Docet igitur, ut ille ait, intra cuticulam se cohibere suam et unumquemque metiri se suo modulo; optare igitur ephippia bovem, optare equum trahere aratrum est immoderati proprium et ejus qui sibi suisque finem cupiditatibus imponere nesciat. Moderatus igitur erit qui iram, ut Philippus Macedo cum fuit oculo privatus, et qui libidinem, ut Scipio in Hispania cum illi pulcherrima virgo fuisset oblata, et qui ambitionem, ut idem cum rex vocari audiret, cohibebit; et proprie moderatus est qui secundum illam vulgarem sententiam sustinebit et abstinebit et aequam mentem rebus in arduis servabit, non secus in bonis ab insolenti temperatam laetitia. De hac ergo moderatione laudabili et de potentia secundum quam homo ad hanc virtutem dicitur habilis nunc tractatur, et quaenam signa in corpore humano conspici soleant hanc habilitatem sive potentiam consequentia nunc docetur, non quidem omnia, sed pleraque, ut sufficiant ad eam quae instituta est inductionem perficiendam. Quid ergo sit moderatio et moderatus et quod hujus signa tradantur ex his patet. Sunt autem hujusmodi.

  ¶   7

Si moderatus est qui suis actionibus praescribit terminos quos recta ratio docet, et moderatio mediocritas quaedam est in actionibus, patet passionem hanc materiam praeter eam massam in qua existit hominis naturalis temperies non habere. Quae igitur simpliciter servit homini perfecto et secundum naturam disposito materia, ex qua spiritus generantur ab omnibus contrariis aeque distantes, erit ea etiam quae moderationis rationem sustinebit; hoc est moderatio consistet in temperata secundum naturam hominis quattuor humorum mixtione, ita ut statuatur quoddam mixtum aeque ab omnibus contrariis distans, et in potentia ad omnia patienda ac suscipienda. Quam massam cum calor ab externis objectis atque imaginibus impressam agitaverit, elevantur spiritus aequales et temperati, qui rectae rationi maxime parentes ac rationis praescriptum sequentes, nullam libero arbitrio vim, nullam repugnantiam faciunt; unde sequitur ut homo finem suum facile obtineat, qui virtus est, aut secundum virtutem operari et vivere, quod est bene, ac beate, et feliciter degere, et actiones vitae secundum rectae rationis praescriptum et normam exercere. Si ergo res ita se habet, manifestum est quod moderatus erit tardus, nam consideratus est, quare neque praeceps aut celer in suis executionibus; consideratus autem est quoniam temperatus, et talis est quoniam secundum naturalem hominis temperiem est constitutus.

  ¶   8

Dico autem tardum non solum in motu progressivo, eo quod habet moderatum ac temperatum calorem, sed etiam in omni actione propter eandem rationem temperate se gerit; et ideo etiam loquitur tarde, nam si loqui est linguam movere, et motus moderati est tardus, etiam in loquendo tardus erit. Et nota quod non solum tardus erit in loquendo, hoc est qui multum temporis ponat in proferendis vocibus, et qui lente loquatur, verumetiam qui multum ac diu cogitabit quae dicat, quod proprium est viri moderati et modesti. Hocque ipsum natura docuisse videtur, quae linguae fraenum naturale adhibuit, ac duo vallam, unum osseum, alterum carneum, eidem praeposuit, ut iterum atque iterum considerarent homines antequam loquerentur. Non quaerit moderatus aliena scire, hic enim garrulus est; aliena non scrutatur secreta, commissaque tegit, neque sua laudat studia aut aliena reprehendit. Et hoc est quod dicit "tarde loquitur", quoniam considerat quid sit dicendum priusquam os aperiat; et "vox tarda", hoc est, et dum loquitur lente voces profert, ac temporis multum in loquendo sive proferendo vocem insumit, quoniam motus ejusdem sunt tardi.

  ¶   9

Praeterquam quod tarda est, moderati viri vox habet hoc aliud, quod est plena spiritu, nempe non exilis, ut aegrotantium, quae aliquando quidem tarda est, sed acutior et vere debilis. Hic autem vocem tauri imitatur, quae gravis est, quare tardam dicit, et spiritu plenam, hoc est multum aeris extensive moventem. Causam esse credo quoniam cum moderatus ab omni vehementi affectu semotus sit, et multos spiritus gerat, illi non sunt concitati; quare acute et celeriter non movent aerem, unde acuitas vocis nascitur; sed quoniam tarde movent, et multi sunt, ex ratione tarditatis spirituum multum aeris moventium efficitur ut vox sit gravis, quam spiritu plenam appellat. Hanc regiam esse vocem quidam poeta Italus ait; alii sedatam vocant; et Virgilius sedato corde Latinum loquentem introducit. Quod ergo moderati vox sit tarda, sedata, et spiritu plena, et propter quam causam, ex his manisfestum est.

  ¶   10

Passionem hanc aliqui putant ad hominem, aliqui autem ad vocem pertinere. Ego, quam-[130]vis credam omnem moderatum esse mitem, nam nisi esset mitis non esset moderatus, puto tamen ad vocem reduci posse, et vocis esse adjunctum. Eam dico vocem esse mitem quae suavis est, non rauca, non inaequalis, non stridula, non acuta, non iracundiam, aut molestiam, aut odium, aut aliquem alium affectum repraesentans. [*]
Porta qualitatem hanc non agnoscit in suo verecundo, quem paene his Aristotelicis describit qualitatibus.

  ¶   11

Hanc dixi passionem esse vocis; si enim corporis signa hic enumerantur, cum mitem in propria significatione caeperis, passionem non dixeris corporis, quare ad vocem refertur; et pro suavi et placida capietur. Suavis igitur erit et mitis vox moderati viri, non intensa neque admodum remissa, non exilis neque magna. Causa est quoniam hujus vox est tarda et plena spiritu, quare gravis; ergo aequalis et sibi constans et ob id mediocris, secundum naturam igitur, at omne secundum naturam placet atque suave est, igitur moderati vox mitis est et suavis. Jure autem mihi videtur dictionem hanc mitis debere adjungi et accidens vocis reputari, quoniam particula conjunctiva et sensum et verba copulat, et accidentia et attributa quae simul jungit eidem, ut dicunt, nomini substantivo annectit.

  ¶   12

Quinque attributa oculorum moderati viri enumerat, quorum tria affirmative et duo negative enunciantur. Horum unumquodque consideremus quid sit, et cur illi accidat.

  ¶   13

Oculus hilaris. Hilaris dicitur homo qui vultu gaudium et laetitiam praesefert; et proprie hilaritas ea dicitur jucunditas quam sensus in facie et gestibus hominis agnoscit et judicat; sic Cicero, libro De finibus. Oculus igitur jucundus spectantibus, et eos ad spem amoris et commodi excitans, proprie dicitur hilaris. Oportebit igitur tria tali oculo accidere. Primum, ut sit secundum magnitudinem naturalem dispositus, non magnus neque parvus. Secundum, ut pars alba sit candida et mediocriter sicca, nigra vero sit omnino pupilla; ex hac enim contrariorum propinqua positione idem oritur quod videmus in quibusdam picturis quae ex albo et nigro, claro et obscuro constare vulgo dicuntur: illis enim contrariis apte juxta inter se positis, et membrorum solidae partes, et quae attollantur, et quae deprimi videantur apparent. Tertium requisitum est spirituum clarorum multitudo, qui ineffabilem quandam qualitatem oculis porrigunt, secundum quam dormiens aut somniculosus a vegeto et vigilanti, vivus a mortuo oculo omnino distat ac distinguitur.

  ¶   14

Quod autem moderatus habeat oculos hilares probatur quoniam moderatus ad virtutem natus est, ergo bene temperatus; ergo ingeniosus etiam est, multos igitur claros spiritus habet qui per cerebrum ad oculum feruntur; at hanc esse unam causam hilaritatis oculorum dicebamus. Amplius si moderatus est temperatus et secundum naturam dispositus, ergo et illius partes secundum naturam et quoad quantitatem et quoad qualitatem erunt tales, totus igitur oculus erit pulcher; at pulchra sunt aspectu jucunda, et hilariter spectantur; ergo moderati oculus hilaris apparet.

  ¶   15

Solet in oculis aliquando quidam apparere splendor qui furias et adustionem humoris biliosi denotat; est autem similis illi fulgori quem nocturnum caelum purpurascens et coruscans ostendit, cujus meminit primo Meteorum Aristoteles. Oritur in oculo splendor hic ex vaporibus siccis et claris qui cum visivis spiritibus junguntur; et vapores illi a flava bile, dum uritur, elevantur; hinc factum est ut maxime ad iram sint prompti quibus tales oculi adsunt; at quoniam moderatus non multa flava bile abundat, sed temperatus existit, ejus oculi hujusmodi vaporibus non abundant. Quare neque sunt splendentes quodam flammeo nitore, sicuti luporum aut canum, qui splendor praeternaturalis cum sit, terro-[131]rem potius quam voluptatem incutit; neque etiam omnino sunt obscuri, ut vel sceleratorum et mala conscientia agitatorum hominum, vel mortuorum oculi esse solent; sed tantum splendoris habent quantum sufficit ad exhilarandos tuentium animos et ad perficiendam visionis operationem, quae necessario aliquem ex sui natura requirit splendorem aut splendoris inchoationem, est enim in potentia oculus quale est actu diaphanum quod a coloribus contingit moveri et affici. Non ergo splendidus est oculus viri moderati eo modo quo est lupinus vel caninus, sed lucidus, hilaritatem et animi compositionem demonstrans. Et est haec secunda oculi passio, eaque negative expressa.

  ¶   16

Tertia conditio oculorum moderati, ut sint nigri; oculus igitur, hoc est pupilla, in eo qui moderatus est nigra apparet. Causa est quoniam temperatus multo spiritu et multo abundat benigno sanguine, quare et cerebrum tale erit, igitur et utraeque meninges; quarum cum sint portiones cornea et uvea, suorum principiorum a quibus oriuntur testantur naturam. Propter hoc etiam moderati oculum dico esse nigrum, quoniam homo animal diurnum est, natum ad hoc ut in luce operetur et lucem amet; et cum oculus niger natus sit magis interdiu quam noctu videre, contra caeruleus et caesius noctu melius videat quam niger, colligendum est temperatis ac secundum naturam dispositis hominibus oculum esse nigrum. Moderatus igitur, qui temperatus est, oculum nigrum habebit, quod non accidit iis qui sub polis aut prope polum articum habitant, quorum oculi caesii plerunque sunt, an quoniam apud illos noctes longissimae sunt, et dies turbidi et obscuri.

  ¶   17

Est quarta proprietas quae oculis moderatorum contingit negative expressa, non minus quam secunda. Duo sunt haec extrema quae ab oculo negantur: ne sit valde clausus, quales sunt plerique porcorum oculi; neque omnino apertus, ceu sunt leporum, quos ajunt apertis etiam oculis dormire. Causam autem hujus passionis poterimus hanc dicere, quoniam moderatus vel modestus temperatus est; igitur secundum totum in medio situs est, quare et secundum partes; ergo et operationes sive dispositiones partium mediocritatem quandam servabunt; ergo oculus neque plus justo clausus apparebit, neque magis apertus et expansus quam deceat.

  ¶   18

Ceterum si timidus lepus est, si oculos magnos et expansos habet, manifestum est magnos oculos, vel auctoritate etiam Portae, qui Aristotelem habere auctorem dicit, non esse moderati proprios, neque moderatum pro verecundo capiendum. Porta enim, cum quid portendant oculi magni exponeret, hos ait invidiam, impudentiam, pigritiam, et inoboedientiam significare, at cur id fiat nequaquam dicit; qui vero clausos gerunt oculos, et vix illos ut conspiciatur albedo aperiunt, quique continuo claudunt, venerei, insanientes, vani, voraces, injusti, feri dicuntur. Quare cum verecundus non sit inter hos medius, non accedo Suessano, qui de verecundo nunc ab Aristotele tractari dicit, non autem de moderato. Et quum idem Suessanus ait nunc Aristotelem explicare naturam eorum in quibus praedominatur frigus, et frigidum esse verecundum, siquidem timidum, non possum non mirari; nam si timido colligitur circum praecordia sanguis, et a circumferentia ad centrum feruntur spiritus, verecundanti autem et erubescenti ex adverso a centro ad circumferentiam sanguis excurrat, non possum non oppositas passiones timorem et verecundiam putare, nisi quoniam solis motus facit diem et noctem, eandem putemus noctem et diem, et cum sint ab eadem causa nihil esse discriminis inter calorem et frigus, lucem et tenebras.

  ¶   19

Deinde, quomodo passio sive accidens quod hoc loco exponitur potest a frigore pendere, cum vox quae in hoc homine de quo loquimur sit sonora et plena spiritu? Et si subdit [132] suavitatem, ut ille loquitur, a frigore oriri, quidnam id sibi velit et unde hoc ceperit non video: si enim frigidi est constipare et constringere, qua ratione plena spiritu sit vox facta a frigore intellectu est difficile; et in frigoribus maximis, quoniam crassior et immobilior est aer, minus rationabiliter auditur; quo fit ut dum ningit vix campanarum percipiatur sonitus. Amplius si vox et sonus est motus, vel non sine motu, et omnis motus natus est calefacere, et quae calefaciunt aut actu aut potestate calorem habent, patet igitur quod motus erit a calido, quare et sonus; et quo major calor movens fuerit, vel a motore in movendo excitabitur, probabiliter eo major etiam sonus erit: sic vehementissimum et calidissimum Austrum sonare magis quam Aquilonem percipimus; sic quae igne disploduntur aenea tormenta vehementissime sonant, quoniam movens velocissime et maxime movet; movens autem est ignis, primus calidorum.

  ¶   20

Quod demum addit, nullam doceri posse causam cur haec signa verecundiam aut modestiam significent, crederem illum potuisse commodius loqui si dixisset sibi non apparere; non enim ullus est naturalis effectus, si modo effectus est, qui causam non habeat, aliter naturalis effectus non esset, effectus enim et causa sunt ad aliquid. Quod vero ait, has esse proprietates et apparentias et observationes tantum, non secus atque in astrologia factum est, credo ipsum errare; nam in astrologia nulla sane potest assignari causa cur qui in medio caeli Saturnum directum habuerit, aut Jovem in horoscopo, ille tristis, severus, et curiosus sit, hic nobilis et fortunatus; at horum quae dixi certa ratio, ni fallor, aut probabilis saltem afferri potest.

  ¶   21

Ultima haec oculorum passio, eademque affirmative prolata, quae moderationem significat. Connivere est palpebras oculorum alternatim claudere et aperire, magis autem claudere aut ad claudendum propensionem quandam habere significat, et connivere per translationem dicitur non videre. Passio igitur oculorum est conniventia, quae nihil aliud significat nisi illum naturalem palpebrarum motum quo aperiuntur et clauduntur oculi vigilantium momento fere temporis; quae passio cum motus sit, de ea tarditas etiam et celeritas, frequentia et raritas dicitur. Quorum igitur oculi non frequenter, sed raro et temperate nictant et connivent, illos vocat moderatos Aristoteles. Cujus passionis quod sit vera affert rationem, dicens: qui celeriter connivent vel timidi sunt, vel praecipites et calidi, hoc est fervidiores quam temperatum deceat, vel eodem minus: timido enim prompte claudunur oculi deficiente calore, praecipiti prompte aperiuntur ob ejusdem excessum; his adde moderati neque sunt timidi neque fervidi et praecipites, non enim essent moderati; ergo moderati non celeriter connivent, tarde igitur, vel mediocriter. Sed propter quid moderati tarde connivent? Jam enim quod hoc sit verum patet; nunc propter quid hoc contingere possit speculemur.

  ¶   22

Profecto tarde connivere est raro palpebras oculorum movere; abest igitur causa propter quam frequenter moveantur, quare ejus causae oppositum, sive sit privatio, praesens erit. Saepe nictant et palpebras movent qui enixe et ut dicitur, intensive sunt calidi; ergo qui raro connivent non sunt calidi intensive, hoc est non sunt ignei et biliosi; poterunt tamen extensive multum caloris habere, et possunt diutius perdurare in operationibus. Hoc ergo frequenter connivere accidit respectu causae moventis, qua robusta est, et valida, caloris scilicet ignei subtilis et valde secundum se motivi; ceu flamma est, quae stare nescit. Et qui frequenter ita connivet praeceps est, et calidus, ut dicit Aristoteles; et sic enunciabimus cum a causa efficiente hanc passionem pendere cognoscemus.

  ¶   23

At quoniam idem effectus etiam accidere potest ratione causae materialis et rei motae, et sic timorem indicat, quomodo id fiat dicamus. Cum igitur quod movetur grave fue-[133]rit, ut vix ipsum superet virtus movens, fit creber motus; quod docuit Galenus causam palpitationis et tremoris membrorum assignans: cum enim mox virtus movens superet, mox superetur, effectum est ut membrum attolli, ac statim deprimi et deponi videatur, qui creber motus dicitur tremor. Cum igitur in timido sit parum caloris, et hic frequenter circa cor versetur, et externa deserat, quales sunt palpebrae oculorum, effectum est ut propter caloris inopiam eosdem attolli et subito deponi videantur; at caloris inopia non adest in viro moderato, quoniam temperatus est, et secundum naturam dispositus; non igitur etiam propter hanc causam moderatus frequenter connivebit. Si igitur neque ratione causae efficientis aut materialis illi adest frequens conniventia, ergo tarda, quae frequenti opponitur, illi inerit; quare moderatus tarde et raro connivet, quoniam tantum habet caloris innati, et adeo valentis et robusti, ut omnino possit secundum naturam omnes exercere operationes vitae, et omnia recte et prout ratio postulat exacte disponere. Quare sicut affirmatio est causa affirmationis, et negatio negationis, ita si negatio erit causa affirmationis, affirmatio etiam negationem causabit; quare si deffectus sive excessus multi caloris facit frequenter connivere, ergo mediocritas non frequenter conniventiam causabit.

  ¶   1

Qui vocem εὔθυμον qua Aristoteles usus est interpretati sunt varii vario modo transtulerunt: quidam enim animosum, alii jucundum, nonnulli hilarem et laetum; sunt qui benignum, sunt etiam qui securum et tranquillum exponant; et certe dictionario quod Thesaurum vocant vox εὔθυμος tranquillum et benignum significat, hoc est qui bonum habet animum, et promptum ad benefaciendum aliis.

  ¶   2

Primum autem animosum non possum admittere, nam et significatio obstat, et quae ab Aristotele signa afferuntur nullo modo ad animi motum possunt pertinere. Est animosus qui in se animi vehementiam habet. Cicero fortem et animosum fere idem et in Tusculanis et Pro Milone significare autumat; quin etiam animosum dicimus superbum, et inflatum, et iracundum; sic Ovidius: Pyrrhus Achillides animosus imagine patris ^2-34, hoc est superbus et iracundus ad similitudinem Achillis patris. Et animositatem latini vocant animi impetum ac vehementiam in corde sedem habentem, quam Speusippus definiens ait esse impetum violentum partis animae irrationalis procedentis absque ordine mentis ad actionem. Et si animositas haec est quam diximus, quomodo animosus poterit esse tardus in motibus? quomodo somnolentiorem habere faciem, cum ex opposito totus ferveat, totus in actione constitutus sit? Non ergo animosi signa ab Aristotele nunc tradi dicemus.

  ¶   3

Numquid jucundi et laeti? Verum neque laetus somnolentus est, neque in motibus tardus; videmus enim laetos saltare, et tripudiari, et se loco continere nequire; quod est in Clinia Terentii, qui gestiens prae laetitia, apud se non esse Syro testatur, neque se cohibere posse. Adde qui magna aliqua laeti-[134]tia aut voluptate affecti sunt necesse est ut illam ostendant, amicisque communicent; adaucto enim calore, adaugeri virtutem motricem animalis oportet, qua adaucta promptius etiam ad motum fit animal. Non igitur jucundum dicemus esse cujus signa prosequitur Aristoteles, nisi per jucundum intelligamus benignum, et humanum, et paratum nulli dispendium, at omnibus compendium facere, tranquillumque, et securum, qualis ille est qui cum nemini noceat, nulliusque sibi sit sceleris conscius, tranquillo et ocioso vivit animo. Quare ego de tranquillo et benigno homine sermonem habere opinor, hoc est de eo qui propensionem habet a natura talem ut tranquillus sit, benignus, et humanus, qui nemini noceat, non ira, non ambitione, non libidine agitetur.

  ¶   4

Cur autem viri hujusmodi post moderatum facta sit mentio videtur esse harum duarum vocum affinitas, fere enim qui moderatus est, ille idem benignus et tranquillus existit, nam si moderatus rectae rationis metas non transit, facit igitur quod decet laudabilisque est, neminem igitur offendit, neminem etiam probabiliter timebit, securus igitur ac tranquillus vivet; quin etiam, quoniam secundum naturam dispositus est, natura autem hominis est ut sit humanus et benignus, ergo moderatus benignus erit.

  ¶   5

Benignum igitur et tranquillum, de quo nunc futurus est sermo, eum dicimus qui bono animo praeditus est erga omnes homines; talis autem placidus est, et qui amicam quandam propensionem in omnes habet. Quare neque multa bile abundabit, amara enim est haec; neque multa melancholia, siquidem haec acerba et austera est; ergo sanguine et pituita; cui igitur circa cor ac cordis ventriculos praedominabitur sanguis purus cum pituitae naturalis subdominio, illum benignum et tranquillum dicemus, aerem enim et aquam, quae promptissime alienas suscipiunt ac deserunt qualitates, imitabitur.

  ¶   6

Ingentem frontem dico quae in longitudine et in latitudine multum protenditur. Hanc frontis magnitudinem Galenus significare segnitiem et tarditatem dicit. Porta ad boves refert ex Aristotele infra excerptum, at sane sic persuaderi potest: si magna est frons, etiam magna sunt ossa sincipitis, quare et magnum cerebrum, ergo principium frigoris et humoris naturalis magnum est, ergo eorundem multa copia; quare et animal in actionibus tardum, pacatum, non fervens; ergo non iracundum neque ferum, benignum igitur, et tranquillum. Quapropter cum benignus non sit iracundus, neque ferus, neque ad nocendum paratus, rationabiliter magnam frontem habebit, quoniam magnum sinciput, ergo magnum cerebrum; quare et promptum instrumentum quo bilis fervor et melancholiae temperetur durities, austeritas, et acerbitas, et spiritus vehemens qui ex utrisque cum aduruntur elevari solet.

  ¶   7

Carnosa etiam frons est, quoniam totum corpus supponimus abundare sanguine puro et pituita naturali, quibus utrisque humoribus praecipue constat et paratur caro corporis.

  ¶   8

Lenem appello cutem laevigatam, et quae tactui non sit aspera, qualis est caro rusticorum senum et eorum qui laboribus multis multisque vigiliis corpus exercent. Dico igitur quod frons benigni est lenis quoniam benignus carnosus est, et multo sanguine puro multaque pituita abundat; pituitae autem proprium est leniorem quendam [135] rebus inferre, etenim lene ad humidum refertur, sicut asperum ad siccum; quare quibus adest multa pituitae naturalis copia cum puro sanguine, illorum cutis est lenis, et tactu mollis et aequalis, quod videre licet in deliciosarum puellarum tactu, quarum carnes sunt lenissimae.

  ¶   9

Suessanus hoc explicat, quod Aristoteles velit benignum gerere supercilia et palpebras demissiores. Credo ego sane, sicut superbus erecta et sursum elevata gerit supercilia, ita benignum, qui mansuetus est, depressa naturaliter habere; non tamen contracta sicuti qui admiratur in arcum supercilia, sed demittere naturaliter supercilia, eo modo quo consuevere demittere qui in somnum labuntur neque oculos continere possunt apertos. Sic ergo quae circa oculos, hoc est palpebrae, et supercilia, et genae, sunt humiliores, hoc est sunt paulo depressae ac demissae magis quam naturaliter et communiter in hominibus secundum naturam dispositis solent apparere. Causam esse puto quoniam partes illae carnosae sunt, pituita abundantes, et valde laxae, mediocribus spiritibus, et illis remissioribus praeditae; collabuntur igitur, et descendunt, quare humiliores existunt.

  ¶   10

Si ergo supercilia demissa sunt, si palpebrae connivent, profecto facies somnolenta apparet, qui enim somnum appetunt et ad somnum inclinant hac ratione afficiuntur. Causa vero propter quam somno dediti, et somni sint gravioris et profundioris, est quoniam sunt paulo pituitosiores, et cerebrum habent humidius aliquanto, et frigidius, qua ratione somnus solet conciliari; quod in pueris et in his patet qui lethargo oppressi propterea male afficiuntur, quoniam pituita nimia cerebrum abundat, quae justo frigidior est, et humidior.

  ¶   11

Intento qui respiciunt obtutu, hi vel impudentes sunt, vel admirabundi. Impudentes quidem, quoniam contemnere se profitentur quos spectant, ideo intente apertisque oculis illos spectant, ut supra dictum est. Qui vero admiratione tenentur, contractis interne spiritibus, et circa objectum admirabile occupatis, quasi oculi et palpebrae convellantur, illorum nervi versus suum principium retrahuntur, sequentes spiritus qui circa medium cerebri aut eo in loco ubi contemplantur phantasmata collecti sunt, et sic ipsi quoque intentos tenent oculos ceu stupidi solent.

  ¶   12

At benignorum et tranquille viventium oculi non possunt esse hoc modo intenti, quoniam neque impudentia neque admiratione tenentur; neque remissi plus justo et conniventes aspectant, nam qui verecundia afficiuntur sic tueri solent. Ab utroque igitur extremo benigni sunt remoti, quoniam neque impudentes sunt, neque erubescunt. Quod si ad materiale principium rem referemus, hunc esse effectum sanguinis, et pituitae, ac spirituum qui ex tali massa oriuntur reperiemus; et qui tranquilli sunt et nulla cura praemuntur hoc modo praecipue dispositi apparent, non enim circa cor fervor ullus, ut furibundi, neque nimium frigido sanguine aggravantur, ut insensati videantur, et stupidi.

  ¶   13

Non solum de motu progressivo putarem id intelligendum esse, sed indistincte de omni motu locali, sive hic pedibus, sive manibus fiat a benigno et tranquillo homine. [136] Est autem differentia inter tardum et remissum motum sive gressum. Nam tardus dicitur motus qui multum temporis insumit in parvo spacio praetergrediendo, sicuti celer qui parvo temporis spacio multam magnitudinem pertransit. Et motus remissus intento opponitur: et cochlea et testudo potest intente et remisse moveri, tarde tamen semper movebitur; remissusque praesens motus, de quo agitur, videtur dici in comparatione ad praecedentem. Quare remissus est ille motus in quo peragendo minus spirituum minusque diligentiae ponit movens, minorique studio affectat finem ad quem dirigitur motus quam prius faceret; cum autem majus adhibet studium, majoremque curam ac sedulitatem ponit, ille motus dicitur intentus.

  ¶   14

Quoniam autem factum est ut qui majus adhibet studium in suo motu, ille videatur et moveri celerius, ideo saepe dicimus idem esse cursum intendere et motum accelerare, et remisse procedere et tarde praetervehi. Proprie tamen duo hi termini, ut dictum est, inter se distinguuntur, quare sensus hic esse videtur: benignus habet motum tardum, hoc est non movetur celeriter cum graditur aut cum aliquid agit; at in suo motu est remissus, id est non ponit multum studii multumque curae et intensionis in perficiendo eo quem incepit motu, sed facit sedate et tranquille quaecunque facere instituit; in quo videtur bovis motum referre, qui sedate ac tarde movetur, etiamsi omni solutus sit labore et pastum aut potum eat.

  ¶   15

Motus hic sane a principiis propriis benigni videtur pendere; namque si verum est quod benignus sit sanguineae temperaturae cum pituitae subdominio, profecto neque celer neque intensus erit, celeritas enim et motus contentio bilis flavae ac multi caloris intensi effectus est, qui non reperitur in benigno. Amplius pituitosus frigidus est; frigidus non est celer, sed tardus; et animalia multa pituita cum terrestri qualitate abundantia, ut cochleae, et hiemali tempore glires serpentesque, tardo et torpido quodam motu moventur; nam frigidi proprium est sistere et quietem inducere, sicut calidi est agitare et motum facere. Videmus etiam in vita communi et humanis actionibus rem ita esse: quod qui tranquillo atque ocioso animo sunt, illi remisso ac tardo gradu moventur; si vero aliqua cura aut negocio contingat premi et agitari, eosdem videmus intensius et celerius moveri, quasi quaerant onus deponere citius. Quod apparet in bajulis, illorum enim plurimi cum graviori premuntur onere, tunc celerius et contentiori gradu moventur, et quasi praecipitanter pes pedem urget, sic enim et minus premi credunt, et minori tempore durare laborem. Bene igitur dictum est horum hominum gressus ac motus esse tardos et remissos, quod fuerat probandum.

  ¶   16

Figuram philosophi esse genus unum qualitatis ponunt. Quam definiunt mathematici esse superficiem quae linea una vel pluribus continetur, quomodo dicimus circulum, triangulum, et hujusmodi rerum species esse figuras. Sed figura etiam dicitur inanimatorum corporum externa circumscriptio secundum quam illa terminatur. At Simplicio videtur quod tam de animatis quam de inanimatis dici possit figura, quae proprie qualitas est, ut figura et accidentalis forma sit idem. Est autem forma haec accidentalis qualitas quaedam quae corpora naturalia et artificialia certis extensionibus et coloribus terminat et circumscribit, unde res naturales formosae aut deformes dici solent; ex quibus lineis partium et coloribus resultat pulchritudo aut turpitudo, secundum quod magis vel minus servatur naturalis mos et proportio.

  ¶   17

Proprium est formarum quae in corpore, et facie praesertim, sese offerunt ut quaedam placeant, aliae displiceant; quaedam simpliciter, aliquibus tantum aliae. Et earum quae placent [137] aliae honorem et reverentiam pariunt, ut de Priami forma legitur; aliae amorem excitant et libidinem, ut de Helena et de Paride scribitur; quaedam gaudium et laetitiam quandam, sive delectationem, ut de Alcibiade; quaedam amorem cum quodam timore ingenuo, ut de Scipione Africano et Agesilao dicitur, et de Alexandro Magno, quorum aspectus alacritatem quandam et laetitiam in militibus suis generabat. Quaedam aliae species et formae odium, nonnullae contemptum et risum movent, sicuti de Philopaemene notatur, Achaeorum duce, qui adeo turpis et deformis erat ut quaedam matrona eum lixam, aut calonem, aut quendam servum mediastinum crederet. Quid ergo sibi velit figura quae in facie apparet, et quomodo secundum ipsam pulchri aut deformes dicamur, et quotuplex esse possit ex his patet. In hac significatione sunt versus quidam antiqui de forma et figura accidentali divorum loquentes, illarumque discrimen insinuantes: forma Mercurius potest placere, forma conspiciendus est Apollo, formosus quoque pingitur Lyaeus, formosissimus omniumque est Cupido ^2-35.

  ¶   18

Hujus formae proprium est ut in facie, oculis, genis, et fronte praecipue appareat et conspiciatur. Ceterum mos de quo loquitur Aristoteles inveteratus habitus secundum quem aliquid prompte agimus vel patimur a quibusdam solet definiri; Varro morem vocat animi institutum quod sequi debeat consuetudo; at Festus morem dicit institutum ad religionem et divorum cultum pertinens; videtur igitur praecedere morem, deinde consuetudinem sequi; et dicitur mos quasi modus, per syncopen. At quoniam cum aliquis secundum aliquem morem et habitum operatur, ut cum irascitur, aut miseretur, aut amat, aut cupit, quodam certo modo afficit os vultumque suum, illumque ipsum variat et diversificat, efficitur ut hanc dispositionem vocemus morem in facie apparentem, hoc est moris signum, eadem voce signum et rem signatam denotantes. Ut quoniam dum irascitur homo contorquentur oculi, frons crispatur, genae fiunt rubrae, tumescunt labia, si talem in facie apparentiam sive dispositionem conspiciamus, illum in morem irati dispositam habere faciem dicemus, quamvis nulla correptus sit ira; simili modo si aliquem demittentem visum, et suspirantem leviter, atque oculos subclaudentem, et aversantem sese, eum in morem misericordis disponi asseremus.

  ¶   19

Hujusmodi igitur figuram et morem, et in hac significatione captum reperiri in facie benigni dicit Aristoteles. Est igitur sensus: qui benignus et placidus est habet faciem certo modo compositam ac delineatam, ut in ipsa appareat et elucescat bonitas quaedam, et consideratio in suis actionibus, ut neque praeceps sit, neque agat celeriter et confestim quod mox laboret mutare. Hujus ratio hinc peti potest, quoniam si anima causa est in triplici genere causae, ut secundo De anima dictum est, atque potentiae sint ejusdem accidentia, quoniam omne agens assimilat sibi passum in quod agit secundum quod pati potest, et volens finem facit etiam ea quae ad finem requiruntur, probabile est misericordem, aut iracundam, aut benignam animam, hoc est ad has qualitates propensam secundum naturales illas potentias quas dicimus esse de secundo genere qualitatis, etiam corpus corporisque organa et partes ad misericorditer aut iracunde agendum dispositas habere; et si natura vult finem irae aut misericordiae, et nisi per instrumenta corporea operetur, nullaque alia suppetant, necesse est etiam ad miserandum et ad irascendum disposita esse corporis membra; quare et in corpore vestigia harum passionum sive potentiarum apparere et conspici rationabile est quae magis [138] quam aliae ad actum secundum accedunt. Sic si quis vult secare, necesse est serram sibi paret, et quae parata est necesse est finem quodammodo referat cui dirigitur et in quem usum est comparata.

  ¶   20

Sed dubitabit aliquis qualis natura debeat esse facies in morem boni viri et non praecipitis composita. Non pulchram dices, nam multi pulchri pessimi, ut de Commodo et de Macrini filio, de Absalone legimus; non turpem, nam turpis odiosa est: odiosum bonum non vocabis, siquidem bonum est amabile, odiosum vero nullum amatur; non medio modo dispositum, nam quamplurimi horum et mali, et boni, et neutri reperti sunt.

  ¶   21

Ego boni viri aetate florentis talem esse putarem faciem in nostris regionibus, ut frons sit alba, aequalis, quadrata, non depressa, non tumida, non globosa; tempora macriora, oculi mediocres, concavi, placidi, non torve tuentes, non turbidi, non splendidi, sed neque obscuri; nasus rectus in fine rotundus, non simus neque aduncus, albus mediocriter; genae subroseae, facies ad longitudinem deflectens, labia subtilia, rubra aequaliter sibi cohaerentia; dentes parvi, candidi, mediocriter inter se distantes; oris siscura mediocris, magis tamen ad magnitudinem accedens quam ad parvitatem; barba subaenea, non rara, non crispa, genas et mentum vestiens; mentumque sit oblongum, bifidum; ossa maxillarum mediocria, non magna, sed neque justo minora; aspectus deinde remissus, benignus et facilis, ad quandam humilitatem accedens, ut in facie nulla superbia, nulla jactantia, sed sola placiditas et ad benedicendum et benefaciendum aliis propensio quaedam spectetur.

  ¶   22

Quam faciem in hunc morem et figuram compositam dico fieri ab anima talem propensionem habente etiam perfectionem suscipiente, quoniam reperit corporis temperiem et humorum quattuor crassim aptiorem ad hanc quam oppositam periendum operationem. Ut si quis quaerat cur potius serra ego dividam lignum quam ascia, respondero quoniam serram habeo in promptu, asciam non habeo, et sic sector vocabor. Cur autem talem crassim et temperiem sortitus fuero, id jam a Dei voluntate pendet, neque est quod humana vis eo pervenire possit; qui vero id coelo coelorumque dispositionibus aut patris matrisque affectionibus tribuunt similes sunt illis qui interrogati quisnam fecerit statuam, respondent malleum et scalpellum causas fuisse.

  ¶   23

Bonum itaque virum dicimus maxime secundum naturam humanam dispositum temperamentumque habere ab extremis aeque remotum; moderatum igitur, quare et benignum. At bonus in facie morem et figuram boni praesefert, quare et benignum morem boni ostentat, quod fuit probandum.

  ¶   24

Sed quaerendum videtur numquid omnes boni figuram moremque boni in facie gerant, an nulli, aut tantum quidam, et quidam non. Primum enim, quod omnes boni morem et figuram vultu habere debeant suae dispositionis superiori ratione potest confirmari, nam si bonus secundum naturam est dispositus, ergo et sibi omnino similis; facies igitur etiam disposita erit secundum naturam, in facie igitur bonitatis figura apparebit, omnes igitur boni specimen bonitatis in facie habebunt, et quasi monetae characterem, quo cognoscuntur quid valeant et possint. Raro enim fit ut pulchri non sint boni, et ut ait Plutarchus, qui formam culpat in animam quoque, ut humanae pulchritudinis causam, contumeliosus est; et sane, ut dicebat Plato, pulchritudo res est jucunda visu, delectabilis audito, et sensus omnes juvat, captat, ligat; et quidam antiquus Pythagoricus formosos vel deos vel deorum vocabat statuas, quoniam illos ceteri homines colebant, quibus hoc uno quod pulchri sunt si quando benefecerint, gratiam non reposcunt, sed sibi satis gratiae relatum putant quod illi passi fuerint sibi gratificari.

  ¶   25

Quare si formosus talis est, operae pretium igitur est ut omnis formosus sit bonus, et omnis bonus sit formosus. Quod enim omnia appetunt, id bonum est; quod si omnes pulchram formam appetunt, et pulchritudine laetantur et gaudent, formosoque gratificari cupiunt, omnes igitur pulchri sunt boni, nec bonus esse po-[139]terit qui non sit pulcher; nam si amantur amabiles, amabilesque sunt qui placent, placent autem pulchri, amantur igitur pulchri. Quod si quidam optimi non sunt pulchri, quidam igitur optimi non amantur; quod non amatur nec amabile est, neque bonum; igitur optimi nisi simul et pulchri erunt non amabuntur; si non amabuntur neque amabiles neque boni judicabuntur; jure igitur pulchri sunt boni, et boni pulchri, et qui secus sunt neque boni neque pulchri dicentur. Ex altera parte, qui mentem ad Helenae, ad Paridis eximiam converterit pulchritudinem, qua una Europa atque Asia longo collisa duello paene interiere, nihil boni cum pulchritudine jungi animadvertent. Pulcherrimus Maximini filius, pulcherrimus Diadumaenus, nec ipsis pulchri minus fuere Adonis, Atys, et Ganymedes, Endimion, Narcissus, Hylas, et Phaon, quem Sappho poetria deperiit; at sua pulchritudine boni viri nomen nusquam assecuti sunt. Si enim boni viri est bene agere, hoc est cum recta ratione operari, et propter hoc laudari, nulli horum quidquam boni egisse reperietur, nisi quod degerint more ferarum in summo ocio summaque lascivia, quod nunquam bene agere beneque vivere dixerimus.

  ¶   26

Non igitur omnes boni sunt pulchri, neque credendum quod simul atque aliquis pulcher est, idem sit bonus, neque si bonus est, ideo pulcher erit. Quis enim Aesopo turpior? Quis Epitecto deformior atque strigosior? Quis Aristotele foedior, quem recalvastrum fuisse ferunt, fronte magna, oculis perparvis, facie pallida, barba rara, ventre prominente, exilibus cruribus, ut prae pudore vestem longam talarem semper indueret? Quod si tot sapientiae ac bonitatis proceres fuere turpes, nihil commune videtur pulchritudinem cum bonitate habere; neque inferri potest "pulcher est, igitur bonus", neque "si bonus est, ergo pulcher", nam et reperiuntur pulchri mali, et mali qui turpes sunt, et quidam boni pulchri, quidam etiam turpes mali. Ratio etiam, ni fallor, id persuadere videtur, ut multo plures sint turpes boni quam mali; et quod plerunque pulchri sint mali, non solum secundum naturam, sed etiam secundum habitum et consuetudinem, jam superius dictum fuit.

  ¶   27

Ceterum ita natura rerum fert ut quae apud nos sunt non omnino et simpliciter bona sint, quoniam participant materia, quae omnis imperfectionis radix est, et principium; sed neque omnino mala, quoniam formam possident, quae rationem habet boni, secundum cujus communicationem haec vel illa in suo genere aut etiam simpliciter meliora vel pejora dicentur. Ut homo simpliciter melior est ceteris animantibus quoniam magis forma et ipso esse participat; in genere autem suo Socrates videtur melior Callia, et vir femina, quoniam in eo rationis operationes et virtutes magis elucescunt. Certum est igitur apud nos nihil esse posse ex omni parte beatum, in omni igitur subjecto naturali susceptibili erit aliquid quod rationem bonitatis habebit, et aliquid quod malum poterit dici.

  ¶   28

Non tamen in eadem parte subjecti, neque secundum eandem considerationem erit Socrates bonus et malus; quare si pulchritudo est bonitas quaedam, et exterior illa sit, non ob hoc eadem etiam interior; et si bene formata sunt interiora, non necessario bene etiam erunt exteriora elaborata. Cui autem non secundum rationem interna disposita sunt, ille bonus non est natura, sed necesse est ut assuetudine et disciplina talis fiat; raro igitur vel vix pulchrum qui bonus sit reperies, et bonum qui sit pulcher. Non enim simpliciter perfectum potest facere natura, sed cum unam perficit partem, in altera deficit, quare si pars quae magis formam recepit perfectior erit, quae materiam refert e contrario plerunque male affecta apparebit, siquidem minus elaborata erit. Quod exemplo patet ab omni paene rerum genere desumpto: omne enim genus habet duo extrema, quorum unum perfectionis et bonitatis, alterum privationis, imperfectionis, et malitiae rationem habet; ut in coloribus, saporibus, in odoribus, in omni demum natura conspicere licet; quare et quae ex his constant si ex una parte perfecta sunt, ex opposita talia esse non posse manifestum est.

  ¶   29

[140] Hoc enim in fructibus certissimum est: melopepones si sapidissimam et optimam carnem habuerint, vana plerunque et irrita semina sortita sunt; si ex adverso sint optimo pleni semine, ipsi insipidi et inepti ad cibum existunt; similiter quae poma, quae pyra, quae denique pruna sunt intus a vermibus exesa, et carie ac situ affecta, et in externa parte pulchriora apparent, et maturitatem praecocem praeseferunt, odoratiora et sapidiora gustui videntur. Quare neque bonum pulchrum est, neque pulchrum bonum, sed unum ad apparentiam et ad sensum, alterum vero ad essentiam et ad intellectum pertinere videtur; unum ad substantiam, alterum ad accidens; unum ad interna, alterum ad externa respicere; quae singula inter se distincta sunt, ac omnino diversa. Bonum proprie probatur ab intellectu; pulchrum judicat sensus, visus, et auditus; si de pulchro loquimur, quod in corporum naturalium superficiebus conspicitur, est enim pulchritudo dispositio partium externarum corporis secundum substantiam, quantitatem, et qualitatem, et situm prout cujusque natura maxime requirit; quare pulchrum hominem dicimus illum cujus partes corporis, secundum haec praedicamenta, maxime dispositae sunt prout hujus natura postulat.

  ¶   30

Ad hanc igitur dubitationem dicendum est quod duplex est animi bonitas: altera naturalis et alter acquisita. Pulchri secundum corpus, hoc est secundum naturam quoad corporis requisita dispositi, plerunque habent etiam bonitatem naturalem; ea autem est propensio et habilitas quaedam ad sequendum rationis imperium. Cum enim natura sit internum agens, et quod a centro incipit agere ad circumferentiam movens, probabile est, si exteriora perfecta sunt, etiam interna multo perfectiora esse; aliter enim ridiculum esset in necessariis deficere, non necessaria autem diligenter procurare. Quae vero usu, et exercitatione, ac disciplina quaeritur bonitas, ea nequaquam in pulchro, sed neque in turpi adest, nisi illam utrique sibi labore et studio parent.

  ¶   31

Plerunque autem accidit, cum pulchri amentur dum pueri sunt a parentibus et ab iis quibus eorum cura demandata est, leniter corripiantur neque libenter iis molestia ingeratur; quare quodammodo, ut de Alcibiade scribitur, cum ipsis liceat facere quodlibet, pulchri efficiuntur et evadunt insolentes, superbi, petulantes, lascivi, contumeliosi, utpote qui prae pulchritudine sua omnia sibi convenire putant, neque ullius rei se rationem reddere debere cogitant. Sic igitur factum est ut pulchri facie plerunque sint ex habitu mali. Qui vero sunt turpes deformesque, ex altera parte, continue jurgiis, minis, reprehensionibus, verberibus dum pueri sunt obtunduntur, et violenter quodammodo in viam virtutis detruduntur, neque a quoquam, nisi contigat eos esse bonos, aestimantur aut magni fiunt. Hac de causa contingit turpes non secundum naturam, sed ex habitu et educatione bonos esse, quod Socratis exemplo clarum est. Sed de his alibi satis dictum est.

  ¶   32

Naturaliter igitur homines neque boni neque mali sunt, ut pulchri et deformes; sed bene verum est aliquos magis ad bene agendum, aliquos minus esse dispositos, prout magis aut minus impedita gerunt naturalia organa. Sed tam turpes quam pulchri sunt ipsi in manu arbitrii sui, et omnes habitus secundum quod homo dicitur bonus, vel malus, vel medio modo dispositus ab humana pendent electione et voluntate, ut tertio Ethicorum dictum est; nosque nostrarum actionum principia sumus; unde neque fortunam culpare debemus si quid mali fecerimus aut quid adversi nobis contingerit, sed ignorantiam nostram aut malitiam reprehendere oportet tanquam malorum veram causam quando nos nostris iniquis moribus, imprudentia, invidia, ambitione, ira, et sexcentis aliis vitiis, mala nobis ascisimus, et prae amore insano nostri excusationes et tegumenta semper nostris sceleribus obducimus, et justi, boni, sanctique videri omnino volumus; non enim Juppiter, sed Epimetheus Pandorae vas aperuit. Quod ergo pulchri non sint semper boni, et quomodo aliquando, ex his patet.

  ¶   33

Ad benigni autem naturam iterum revertentes, si ille sane est quem definivimus supra, [141] nempe eum qui bono animo est in omnes, et propensionem quandam ad benevolentiam erga omnes homines habet, et sanguineum temperamentum cum pituita est sortitus, jam sane certum est quod placidus erit, mansuetus, non iracundus, non morosus, sed affabilis et comis. Quoniam autem non multa bile abundat neque excessum caloris habet, ideo non admodum erit audax, sed timorem praeseferet mediocrem; temperatus et continens in venereis erit, non est enim audax neque immodestus; quoniam autem frigidioris, ut ajunt, ventriculi est appetere cibum potumque, quandoque magis quam possit concoquere, hac de causa et somniculosior fiet, et gravabitur caput, et minus vegeto ac subtili praeditus ingenio judicabitur. Et quando pituitosus est, neque audax, neque magnanimus, neque magnificus, sed mediocritate contentus, et modestus, et blandus item potius quam officiosus erit; nam laborem subterfugit libenter quoniam pituitosus ac subfrigidus est. Blandus autem quoniam placidus, et nullis displicere cogitat; et quoniam blandus, ideo non semper verax, sed multo plura pollicebitur quam re vera praestet vel etiam praestare possit; quare apud multos male audiet tanquam homo versutus et callidus, cum tamen ex opposito sit imprudensM cujus indicium est quod neque de paupere dives unquam fiet, et si fuerit, non augebit rem familiarem.

  ¶   34

Vanus etiam erit, et multa cogitans quae non exequetur; obliviosus etiam, etenim frigidus, et ad laborem ineptus; et quia vanus, multa etiam promittet, multaque dicet, et suorum secretorum futilis auctor, nam pituita et sanguine abundans quod scit retinere nequibit. Et quoniam garrulus est, etiam alienorum erit percontator, non ut aliis noceat, sed tantum ut loqui possit, garrulitatis enim materiam quaerit; et cum garrulus percontator sit, idem etiam erit fatuus, siquidem pituitosus est, et sanguineus: pituita enim aqua est, aqua quas recipit non retinet formas; sanguis refert aerem, maxime omnium mobilem et in omnem partem versatilem. Et quoniam talem habet temperiem, ideo etiam erit in rebus agendis secundum se inefficax, quoniam efficaciam producit multus calor et sanguis biliosus et melancholicus; quare neque beneficium rogare sciet, neque neganti replicare, neque si ipse rogabitur quod facere non vult inficiari valebit, audacia enim et calore carere diximus.

  ¶   35

Cujus haec sunt opera tardus erit ingenio, siquidem pituitosus et subfrigidus, et tardus etiam in loquendo, quamvis loquax sit, deficit enim calor, quare neque clamosus neque jurgiosus, quoniam benignus et mitis subfrigidusque et tardus; ludorum amator, ocio enim delectatur, siquidem laborem refugit neque mentem exercere affectat: mediocriter tamen victoria laetabitur, quoniam sanguineus, attamen non est ambitiosus et, quoniam mitis est, ideo etiam misericors et pius, non invidus, non maledicus, benignus enim est; credulus tamen plus justo, proprium autem hoc est temperaturae sanguineae et pituitosae referentis aquam et aerem; et cum sit credulus, etiam obsequiosus est, persuadeturque nullo negocio, neque enim callidus est et astutus; et quoniam est talis, ideo plerunque suspiciosus: quoniam pituitosus, ideo segnis et somnolentus; non illiberalis est, neque lucri cupidus, sed officiosus, quare neque inflatus aut superbus; et obliviosus, quare studiis scientiarum non aptus, non enim spiritus subtiles, et uniformes, et multos, et calidos, et stabiles habet prout requiritur iis qui scientiis dant operam.

  ¶   36

Haec igitur et hujusmodi secundum rationem videntur esse accidentia ejus viri quem benignum et jucundum sive bene moratum diximus, vel placidum, et de quo inpraesentia loquitur Aristoteles. Mihi tamen videtur quod hic descriptus nusquam vere jucundus dici possit; jucunditas enim non est in vino eo quod sit tantum suave, ac dulcedinem in se habeat, sic etiam aqua mulsa esset jucunda et suavis; sed ideo dicimus suave vinum, quoniam cum dulcedine conjunctum habet nonnihil generositatis cum stipticitate quadam blanda et non injucunda. Sic jucundus homo non est simpliciter blandus et obsequiosus, sed qui cum obsequio, et placiditate, atque humanitate junctam habet virilitatem ac mentis acumen, [142] at bene cognoscit quid distent aera lupinis ^2-36, et quibus benefaciendum, a quibus abstinendum, et quomodo unumquodque pertractandum sit exacte novit, et quod scit etiam exequitur et in usum revocat, adhibita tamen quadam ratione ac modo.

  ¶   1

Tristis ac morosus benigno et miti quodammodo opponitur; quare cum de uno dictum sit, de altero etiam quaedam dicere Aristoteles instituit. Triste dicitur et quod tristitiam adfert, et quod tristitia praemitur. Priori modo sic dixit ille: triste lupus stabulis ^2-37, et tristes iras Amarillidis ^2-38, et triste sidus Minervae ^2-39; at posteriori significatione vocat tristem Aristeum, et tristem Palinurum. Quare tristitia videtur esse animi aegritudo ob mali praesentiam; aegritudo vero quandam contractionem dicit; quare qui dolent ac tristes sunt, illis calor et spiritus contrahuntur circa cor, quare pallescunt.

  ¶   2

Mihi autem videtur quod duplex sit tristis: alter ex causa et ex affectu, alter vero ex habitu; et qui ex habitu, vel naturali, vel acquisito. Ille dicitur ex affectu tristis et maestus qui praesens habet malum a quo praemitur et male afficitur. Ex habitu vero illi dicentur tristes quorum pectora, ut ait Seneca, sunt longis hebetata malis, et qui jam dolentis consuetudinem contraxerunt; quo habitu designantur a Virgilio Aeneae socii, quos ejectos in Lybico litore ad bene sperandum ille hortatur; talem etiam ex habitu figurat Achemenidem, erat enim, ut ait: macie confecta suprema ignoti nova forma viri, miserandaque cultu ^2-40, et paulo post: dira illuvies, immissaque barba ^2-41. Secundum naturam autem illi tristes sunt qui contracto in severum morem vultu, nulla de causa externa acerbi, morosi, ab omni laetitia et jucunditate sunt aversi, qualem dicunt fuisse Cassium, unum ex Caesaris percussoribus, et Catonem Uticensem. De his igitur qui a natura sive naturali dispositione tristes sunt loquitur Aristoteles.

  ¶   3

Sic ergo tristitia est contractio quaedam caloris et spirituum ad interiora, et laetitia laetoque habitui opponetur, quae est extensio quaedam. Ut autem in sanguine puro consistit laetitia, ita maeror humorem melancholicum sibi vendicat, qui cum a multo calore affectus accenditur, sitim, suspiria, amaritiem in ore causat, et cum hinc fiat vapor salsus petens caput et cerebrum, illudque vellicet, lachrymas educit. Quid igitur sit tristitia et quae sit materia illius patet. Causa vero primaria efficiens est praesens malum, vel praesentis mali opinio. Qui vero naturaliter tristis est interiorem habet causam melancholicum, tetrum, et obscurum humorem, qui illi vapores continue suggerit naturalibus spiritibus adversos, quibus cum praeter naturam afficiatur, se quodammodo miserum putat, maestusque permanens quid velit et cur doleat ipse nescit.

  ¶   4

Animi tristis in corpore certa signa apparent, quorum nonnulla hoc loco Aristoteles recenset. Primum est rugosa facies, quod ni fallor proprium est signum tristium; senectus enim tristis est, eademque rugosa, tristis igitur rugosus. Sed etiam ratio id persuadet: nam tristitia contractio quaedam est, ergo et tristis contractus [143] est; cui autem contrahitur cutis, illi adsunt rugae, ac fit rugosus; ergo tristis est rugosus, recurrente enim circa cor sanguine et spiritu, partes externae, et praesertim facies, pallidae et vacuae spiritu sanguineque fiunt, quare et rugosae apparent, quod fuerat ostendendum.

  ¶   5

Sicut qui ex affectu tristes sunt, illi rugosam habent faciem, ita qui secundum naturam ad hanc passionem propensi sunt talem habitudinem possident; neque solum faciem rugosam habent, sed etiam oculos macros. Quae eadem proprietas ab iisdem causatur principiis, nam si rugosa est in tristibus facies quoniam deficit omnis succus, deficit autem quoniam ad partes internas calor et sanguis contrahuntur, necessarium etiam est oculos carere succo, quare macros apparere. Amplius aut propter fletum macri sunt oculi, aut propterea quod tristes parum dormiunt, sicciores enim, aut quoniam vitiata concoctione non nutriuntur. Utcunque autem res sit passionem imitantur, qui enim ex causa diu tristantur et rugosam frontem et concavos habent oculos; quare quibus haec insunt, quamvis non maereant, eandem tamen ad maerorem et tristitiam propensionem habere est probabile; tales sunt qui atra bile laborant. Quare maeroris materiam atram bilem, et eam praecipue quae non incalescit, vel quae ex aliorum humorum, et praecipue flavae bilis, assatione genita est, dicere merito possumus; quibus enim adest ac praedominatur, illi sunt maesti; quibus autem abest, atque praedominatur sanguis, etsi quae portio inest melancholiae naturalis, illa tamen frequenter incalescit, sunt laeti, hilares, optima spe praediti, ridentes, et jucundi.

  ¶   6

Quidam legunt distorti, quae passio in lugentibus et gravi maerore detentis plerunque contingit. Hujus passionis meminit Hippocrates in libro De praesagiis primo: si enim pervertantur aut cavi nimis sint, exitiosum censet signum, id enim videtur accidere quando musculi oculum moventes convelluntur ac retrahuntur; quod si fit propter siccitatem, id sane pessimum est; si vero accidat propter vaporem acrem et salsum, quale contingit elevari ab atra bile circa cor exaestuante et quae calorem quendam praeter naturalem conceperit, non sane mortem in proximo esse ostendit, sed bene temperamentum denotat siccum, et hominem tristem, et ut ille ait, male feriatum; Timonis aemulum, hominibus odiosum, et quem mori velint uxor, mater, pater. Tales igitur oculi in maesto naturaliter ex hac causa proveniunt.

  ¶   7

Qui vero legunt confractos vel refractos quasi demissos et in se ipsos recidentes interpretantur, quod etiam intelligi potest ex eadem passione provenire. Maesti enim atque ab atra bile circum praecordia obsessi lucem, et laetas res, et omnia vim habentia dilatandi et calefaciendi moderate quodammodo tanquam rem interioribus suis spiritibus contrariam fugiunt; quare et instrumenta quibus lucem hauriunt, oculos nimirum, demittunt et occludunt, ac noctu potius quam inter diu incedunt, simile enim simili delectatur, eo enim conservatur, ut contrario tollitur. Hinc factum est ut illos dicamus habere oculos confractos et remissos, conclusos et introcedentes, quo facilius oppositam fugiant lucem, internis tenebris spiritus vitales obsidentibus omnino adversam.

  ¶   8

Hoc est oculorum confractio et demissio est passio quae homini accidit dupliciter: aut propterea quod mollis est, et effeminatus; aut propterea quod est demissus et mitis. Suessanus documentum hoc esse per se notum et patens ait. Mihi multam videtur habere difficultatem: primum enim quid sit oculus confractus non docet; deinde qua ratione fieri possit ut idem signum duo denotet, ac duas causas significet non explicat; tandem ratio [144] erat afferenda qua constaret confractionem oculorum utramque passionem designare; ac demum quomodo cognoscere possemus nunc mollitiem, nunc tristitiam significari. Quae cum ille nequaquam fecerit, nobis, quibus haec non sunt nota, omnino facere tentandum erit.

  ¶   9

Confractionem oculorum demissionem et constrictionem quandam sive conniventiam significare diximus. In feminis hoc apparet quae cum honestae et pudicae sunt aut esse simulant, illae demittunt oculos, et ipsos cohibent, lumenque non emittunt, sed terram aspiciunt, et vix attollentes in angulis anguste pupillam trudunt, et ita subtuentur, qua ratione aliquando amantes tueri solent virgines. Sic Dido, cum honestissima esset, Ilioneo responsura: tum breviter Dido, vultum demissa, profatur ^2-42. Etiam haec oculorum remissio et confractio potest suspicari in Sinone et in Achemenide, necnon et in ipso Aenea cum Didonem apud inferos alloqui tentaret. Certe Sinon id insinuat: Namque ut conspectu in medio, turbatus, inermis constitit, atque oculis Phrigia agmina circumspexit, heu, quaenam tellus, inquit, quae me aequora possunt accipere ^2-43. Aeneas vero demisit lacrimas, dulcique ita fatus amore est ^2-44, ut prae se quandam commiserationem et tristitiam ferret. Ex his igitur quid oculorum confractio significat patet, est enim oculos ad se retrahere, obtutumque cohibere, quod probabile est fecisse Sinonem cum primum circumspexisset agmina Trojana.

  ¶   10

Quod autem idem signum possit duo etiam opposita designare patet, quoniam oppositae etiam causae possunt eundem producere effectum: nam paupertas et divitiae possunt causare laetitiam, paupertas nimirum absens, et praesentes divitiae; sed et unus solis motus causat hiemem et aestatem, diem et noctem; et unum et idem signum, ut pallor, timorem et amorem indicat. Non est ergo absurdum idem signum duo diversa et opposita designare, et eundem effectum a diversis causis posse oriri; ut cum calore et frigore arbores et plantae exarescunt, et eodem igne limus durescit, et caera liquescit. Oculorum igitur demissio, et ut ait Aristoteles, confractio mollem et femineam significat propensionem, et animum pavidum et humilem, ceu utplurimum habent feminae. Causa est quoniam hujusmodi demissio est effectus quem faciunt qui timent dedecus et facile erubescunt, recurrentibus quidem ad oculos sanguine et humoribus, atque illos gravantibus, quare demittunt; vel quoniam feminae non sunt audaces, et molles, facile igitur patiuntur et dolent, refugiunt igitur. Ergo qui molles sunt et misericordes, et feminae, facile oculos demittunt; ergo haec oculorum demissio molle et femineum arguit ingenium. Idem signum tristem etiam animum denotat, quoniam qui tristes sunt multa melancholia occupantur circa cor, quare vapores atri quamplures attolluntur ac in caput feruntur; qui cum terrestres et graves sint, et atri oculos inficiunt, aggravant, et lucem odisse cogunt, qua ratione demittuntur oculi. Sic igitur signum hoc tristitiam denotat, et animi quandam desponsionem.

  ¶   11

Qui enim tristes, illi melancholici sunt, quare admodum se infelices judicant, atque auxiliis omnibus destituti; qui tales sunt, illi abjecti, humiles, et demissi existunt; ergo oculorum confractio vel femineum et mollem animum, vel tristem, et pavidum, et abjectum significat. Cognosces autem quando passio haec femineum animum significabit si caro fuerit mollis, si cutis alba cum rubore suffusa, si frons sine rugis, si labia rubra, et aures subtiles et subrubeae; e contra dices animum humilem, tristem, et remissum ostendi si frons fuerit [145] rugosa, si facies macra, si color pallidus, si oculi concavi, si vox balbutiens et impedita, labia exilia et subalbida. Sic igitur inter femineum et abjectum animum ponetur discrimen.

  ¶   12

Hominis ad tristitiam nati hic ultimus est character, quem nempe videbimus in figura, hoc est corporis specie, positione, et habitudine esse humilem demissumque, et in motibus, id est in operationibus, remissum, tardum scilicet, non contumacem, non contradicentem aliis, non volentem tueri suam positionem. Talis igitur erit tristis, quoniam timidus est; omnis autem timidus sibi metuit neque alios contra se irritare vult; qui autem elatus est figuram gerit superbi; superbia odium provocat hominum, et eos in se irritat; ergo tristis non est elatus et superbus, sed humilis et demissus existit; ergo figuram et speciem demissi et humilis repraesentat vir tristis. Pavorem autem humiles facere homines docet poeta dum inquit: mortalia corda per gentes humilis stravit pavor ^2-45; et alibi victus Turnus humilis supplexque oculos dextramque precantem protendit ^2-46. Tristis igitur est secundum mores remissus, hoc est non habet mores, non incessum, non habitum oris et corporis, non voces elatas et superbas, non minitatur, non blasphemat, non conviciatur, sed dolet, aut tacens mussitat. Et tot de tristi dicta sint.

  ¶   13

Sed dubitabitur an sit verum quod tristis sit melancholicus; videtur enim quod non, nam pueri et feminae facili negotio maerent, lugent, et dolent, neque tamen melancholici sunt. Amplius neque videtur verum quod melancholico habitu praediti sint tristes; quamplures enim novimus melancholicos qui iidem adeo laeti et jucundi erant ut plerunque in scurras degenerarent. Franciscum Bernam legimus fuisse habitu melancholico praeditum, ille tamen multis salibus, jocis, lusibusque abundabat; melancholicus Cicero, cujus tamen jucundissima quamplura leguntur apophtegmata. Et quidam nostris temporibus qui comoedias faciebat facetissimus erat in scaena, dum personam gerebat et in theatro recitabat; ille idem deposita persona adeo tristis erat, adeo demissus, ut laetitiae maerorem incutere potuisset, ac nescire se qua ratione id sibi contingeret dicebat, ut nihil non personato laeti et jucundi succurreret, cum autem personam susciperet nunquam cessaret, rapidoque amni ferventior in jocos et sales ferretur; dicebat autem se cum primum loqui inciperet in scaena, quandam horripilationem sentire, aliquando majorem, aliquando minorem.

  ¶   14

Cui dubitationi quoad primam partem respondentes, dicamus pueros et feminas facile dolere, non quoniam sunt melancholici habitus, sed quoniam sunt molles, quare facile afficiuntur, et quantumvis parvum dolorem sustinere nequeant; et quoniam molles, ideo humidi, quare in lachrimas cito abeunt. Qui vero melancholici sunt non omnes lugent, neque enim molles sunt, et melancholia terram refert, quae primum est principium siccorum. Notandum deinde quod duplex est tristitia. Altera ex affectu et propter causam externam, et sic plerunque mulieres et pueri facile tristantur, eodemque temporis momento rident et plorant, vernae similes tempestati, quae eadem die solem et pluviam, aestum et frigus promit. Altera vero est tristitia naturalis sine ulla causa, quae dicitur potius propensio ad maerorem et tristitiam quam vera tristitia; et haec neque in pueris neque in feminis existit, ea est quae nascitur ex habitu melancholico. Priorem tristitiam cum excesserit excipit risus jocusque, at hanc posteriorem neque risus neque jocus ullus secundum se delectat.

  ¶   15

Quaerebat secunda pars cur multi melancholici sint adeo festivi et faceti, videtur [146] etenim debere esse oppositum: tristis enim et jucundus habitus opponuntur, quare si jucundus festivus est, talem non posse esse tristem et melancholicum certum est. Hoc sane confirmavit experientia, quod multi melancholici sunt festivissimi. An dicendum melancholico habitu praeditos posse capi dupliciter: aut cum aduritur et incalescit humor, et cum elevantur vapores et spiritus subtiles et clari, tuncque sunt festivi, dicaces, et ad lusus jocosque paratissimi; eodem humore desinente, eoque refrigerato, concidit omnis festivitas, et lepor omnis abit. Hoc idem alias vidimus in quodam qui amore heroico, ut ajunt, detinebatur, et per vices et typos quosdam insaniebat, et praecipue circa vesperas: primum enim ille loquebatur serio, et cum foret catenis ligatus, suam dolebat sortem, seque infelicem vocabat; deinde anxie et cum quodam vehementi studio historiam suorum malorum semper eandem atque eodem modo narratam audire astantes volebat, et sive illi aures praeberent sive non, incipiebat maledicere amasiae; deinde etiam vocabat, jactabat manus pedesque, et caput quassabat, totusque flammeus fiebat, oculi splendebant, intorquebatur vultus et os, ut timorem spectantibus incuteret. Deinde cum multum diuque furiis agitatus fuisset, tandem deficiens sudore madebat, et in soporem resolvebatur, spumam ex ore emittebat; deinde submisse loqui incipiebat, dictorum factorumque pudebat, quorum tamen se non dicebat meminisse, nisi in confuso sub nube. Hac ratione etiam probabiliter afficiebatur Sybilla, cui non vultus, non color unus, non comptae mansere comae ^2-47.

  ¶   16

Inflammato igitur et ardescente illo humore haec fiunt; eodem deficiente rabida ora quiescunt et caedit furor, et remisse loquuntur qui prius elati ac furiosi videbantur. Si igitur frigidus sit circum praecordia sanguis, melancholicus homo tristis, remissus, spe bona destitutus jacet, tacitus, difidens, timens; at cum ab externis objectis et sensibilium conceptis imaginibus calor revocatus fuerit, qui operationem aggrediens et suadens motum agitare incipiat atrabiliarium sanguinem, eo incalescente surgunt vapores tandem clari, lucidi, calidi, qui in cerebrum delati illud ipsum ad propria munia exacte perficienda excitant. Inde homo spes jubet esse ratas, sollicitudines animi deponit, cantat, saltat totus laetus, ceu vino madeat et ebrius sit exultat, et tunc disertus est, et facundus, jucundus, et festivus. At si adaucto calore amplior et fervidior ascendat in caput spiritus, non solum confidens et audax, sed furiosus efficitur, et manu promptus, neque sibi constat neque se agnoscit; deficiente demum calore et remanente tantum cinere humoris jam combusti, ad se redit homo, et frigefacto sanguine, tristior efficitur, et iterum dolet, et factorum ac dictorum per errorem et insaniam piget. Talis erat ille qui amabat, nam frigescente et immota materia cujus passio et accidens erat amor, ille quiescebat et sapiebat; verum cum primum agitari coeperat, tunc pro agitationis magnitudine elevatis vaporibus in furias et rabiem ruebat, quod idem de Horeste intelligendum est.

  ¶   17

Quodque vera sint quae dicuntur indicio sit quoniam evacuata bile atra et humore peccante, aut penitus ad primam revertuntur sanitatem, nisi impressio facta sit in cerebro, et per essentiam ibi jam adsit causa morbi; aut saltem affectus valde mitigatur. Neque ab his multum puto distare comaedi sive histrionis supradicti historiam: ille enim, ceu Pythia sine tripode, cortina, et sacrificio divinare non poterat, similis in hoc illis qui ex tempore canere solent, hi namque sine lyrae vel testudinis sono nesciunt cantum exordiri; ita ille histrio nisi personam susciperet, nisi ascenderet in scaenam penitus nihil salis, nihil factiarum sua habebant dicta, imo neque loqui scire videbatur, enthusiasmo igitur quodam tunc occupabatur; et hujus rei signum est illa horripilatio et frigus quod per artus sibi permeare sentiebat. Hic itaque cum naturaliter esset tristis, et ideo melancholicus, stabat tacitus; cum [147] sumebat personam et in theatrum descendebat, quasi signo dato, calor ad interiora recurrebat, quod notabat illa horripilatio, caloreque revocato, secundum habitum jam acquisitum movebatur massa illa in qua bilis atra praevalebat, et sic ad caput vapores calidi et lucidi ascendebant, quibus ille agitatus facetias et sales effundebat. Sic etiam qui amabat certis horis in quibus solitus erat videre amasiam advenientibus, mente movebatur, et ea furiosus dicebat atque faciebat quorum supra facta est mentio. Nec minus ceteri amantes, etiam qui lapides nondum jactant, horas et momenta sentiunt; nam cum adest hora in qua solent ire spectatum amasias suas, illam probe recognoscunt neque excidere potest de memoria, etiamsi vellent; et ut lapides deorsum ferri semper nituntur, ita adveniente eo tempore omnia impedimenta et omnia fastidia superant ut illas conveniant.

  ¶   18

Causam puto quoniam habitus secundum quem agunt est forma quaedam particularis in materia certa et determinata existens, secundum quam componitur quoddam particulare compositum; at omne compositum singulare agens suae actionis habet determiantum tempus et locum; quare certo tempore et loco habitus agit eam actionem et motum cujus est principium. Amplius si habitus introductus est a reiteratis actionibus quae impressionem fecerunt in praedictam sanguinis massam, cum illae actiones tempus et locum determinatum sui esse habeant, necesse est etiam temporis et loci impressionem et signum in habitu introducto relinquant, nam quod dat formam dat etiam consequentia formam quam introducit.

  ¶   1

Ego cynaedum hoc loco non puto intelligendum hominem qui patiatur muliebria, sed mollem et dissolutum, quales plerunque sunt qui hoc turpissimo vitio laborant. Cur autem de his nunc loquatur Aristoteles videtur ex superioribus causam afferri posse, quoniam cum supra dixisset confractionem sive demissionem oculorum duo significare, tristitiam scilicet et mollitiem, quando et qua ratione tristitiam et naturalem maerorem notet dictum fuerit, nunc quomodo eadem passio mollitiem indicet declarabitur.

  ¶   2

Mollem autem hominem eum non voco cujus caro sit humidior, aut qui tactu polleat, aut qui aptior sit ad sentiendum et patiendum. Sed mollem dico hominem voluptatibus deditum, quales erant corybantes, quales sacerdotes Cybeles; et qui glabelli sunt, qui crines cincinnatos odoribus sparsos ferunt, qui sibi frontem faciemque vellicant et pingunt, qui comam molliter alunt; qui toti lascivia difluentes calorem aut frigus, vel minimum, pati nequeunt, qui pedibus ire per stadium non possunt, quibus et haec et illa fastidium inducunt, et quales sunt quaedam nostrates mulieres, quae incedere nequeunt nisi duo utrinque famuli illas sustineant. Tales olim dicebantur esse Sybaritae; tales etiam apud Virgilium Phryges vocat Numanus, dicens: vobis picta croco et fulgenti murice vestis, desidia cordi, juvat indulgere choreis ^2-48; tales [148] Homerus fuisse procos Penelopes recenset, quorum meminit etiam Horatius, eos dicens fruges esse natos consumere, nebulones, et Alcinoos, in cute curanda plus aequo operata juventus, cui pulchrum fuit in medios dormire dies, et ad sonitum cytharae cessatum ducere curam ^2-49; hos ad vivum pinxit Apulejus in suo De asino aureo libro, cum sacerdotum deae Isidis mentionem facit, qui nequissime ac turpissime vivebant.

  ¶   3

Mollities igitur est naturalis quaedam impotentia ad omnem laborem sustinendum cum proclivitate ac propensione maxima ad voluptates omnes corporeas; impatientia igitur quaedam est laborum, et propensio tolerantiae opposita; sed tolerantes et patientes sunt vel quorum corporis habitudo est solida et robusta, vel quorum temperies interna est melancholica cum bilis flavae subdominio; quare ex opposito qui molles sunt pituitoso crederem praeditos temperamento cum sanguinis et paucae bilis subdominio, unde fit ut colorem quendam roseum sortiti sint, et propter paucam bilem facile excandescant facileque ira evanescat. Naturalem hanc inclinationem secundum se non admodum malam puto; at si educatio et institutio inclinationi consimilis accesserit, facile in maximum vitium crescere posse arbitror, ita enim homines a labore ad libidem sunt proclives. Ut igitur stipula vel pyrius pulvis naturaliter quidem ex se non ardet, si tamen ignem exceperit, continuo flamma attollitur et furit aestus ad auras; sic ille qui promptus est naturaliter ad mollitiem, si semel ad has deflexerit voluptates et eas gustaverit, ut canis a corio non absterrebitur uncto.

  ¶   4

Dicit igitur Aristoteles: homo mollis habet oculos remissos et confractos, hoc est compositos et in semetipsos conversos; non autem huc et illus pervagantes, sed cum quadam arte et quasi ex insidiis circumspectantes, quales solent esse oculi meretricii, qui lenes et subridentes, compositi in morem amantium, modeste et latenter subtueri simulant praetergradientes et illarum formam spectantes vel laudantes. Quod ita affecti sint molles dictum est; propter quid autem, quamvis ex dictis colligi possit, addamus tamen iterum. Molles pituita et sanguine abundant; qui sunt hujusmodi existunt subfrigidi, et tolerantia omni privati sunt; fugiunt igitur omnem laborandi occasionem, ociosi libenter sedent, et somniculosi; oculi igitur eorum graves sunt neque multis spiritibus pleni; cumque sic affecti sint, in se ipsos concidunt neque huc atque illuc pererrant, quoniam haec irati dispositio est, ut testatur Virgilius in Didone, quae ira aestuans, huc illuc volvebat oculos, totumque pererrabat luminibus tacitis. Molles igitur viri habent oculos in se ipsos concidentes et remissos, ergo confractos, quod erat probandum; remissos autem et in se ipsos concidentes oculos supra dicebamus etiam confractos.

  ¶   5

Modus loquendi graecus vel poetica synecdoche. Genu dicitur pars qua jungitur ossi femoris os tibiae, cui superponitur patella, nempe ossiculum illud rotundum quod est in fine femoris et in principio tibiae; vel dicemus genu esse dearticulationem qua simul junguntur ossa femorum et tibiarum.

  ¶   6

Quidam genua dicta volunt quoniam in ventre matris existente foetu genis applicantur; at hoc videtur omnino falsum, neque ad genas et faciem usque aut perveniunt aut pervenire possunt foetus genua. Quidam a generando dicta volunt genua, quoniam ibi vis generativa contineatur, quod puto ridendum; etsi in timore, aut syncope, et animi deliquio, et in quibusdam venereis congressibus genua labant, non ideo dicemus vim vitalem aut genera-[149]tivam ibi consistere; sed causa est quoniam pars illa exanguis est, et totum corporis pondus sustinet, quae si quando a copia spiritus destituantur, et calore, tunc necesse est eam labare et tremere. At unde dicatur, quamvis parum referat, si tamen ambitiosius id quaerere vellem, a voce graeca putarem deductum. Flexibile autem dicitur quod facile flecti potest; sic digitos flexibiles dicimus qui facile flectuntur, et homines flexibiles qui nullo aut saltem parvo negotio sibi persuaderi sinunt. Flexibilitas igitur juncturarum laxitatem ligamentorum importat; laxitas ab humoris abundantia producitur; humor exuperans molle facit corpus; hac ergo ratione, qui corpus molle et delicatum habent quoniam laxas sortiti sunt juncturas necessario etiam et genua multum flexibilia possident, et non solum in anteriores partem, sed etiam in latera.

  ¶   7

Quidam cinaedos, proprieque pathicos credunt eos quorum genua cum incedunt crepitant, sed nulla est ratio praeter unicam mollitiem; cum enim laxa admodum dearticulatio sit, efficitur ut modo superius, modo inferius ossa aliquantisper de proprio loco decedant, et subluxari quodammodo videantur; cum autem ad locum suum revertuntur ossa, tunc sentitur ille strepitus. Et ridiculi sunt qui credunt quod semen eorum qui muliebria patiuntur, eo traductum, genua solvat et talem crepitum faciat, neque enim ulla ratio est quae id unquam possit persuadere.

  ¶   8

Nullo modo adduci possum ut credam hujus affectus naturalem causam vere posse reddi; quod enim molles caput inclinent, id sane probabile est, at quod magis ad dextram quam ad sinistram partem incurvent ego plane non video. Et memini me duos medicos eximios cognovisse qui utrique caput alter ad dextras, alter ad sinistras inclinabant; neuter tamen erat omnino mollis, sed alter ambitiosus, veterator, dissimulator, et nemini amicus, sibi ipsi tantum commodus; alter superbus, arrogans, neminem praeter se unicum scire putans, jactator propriorum bonorum et scientiae suae, alienae autem obtrectator, at amicis maxime benevolus et officiosus, quamvis iracundus ac saevus esset valde. Factum autem est ut posterior atrae bilis morbo periret, alter languescente calore ex aqua inter cutem decederet. Ut igitur etiam Suessanus ait, nulla videtur ratio propter quam inclinatio capitis ad dextram dicat mollitiem; sed cum Adamantio legerem collum inclinatum simpliciter hoc ipsum docere, nisi velimus magis ad partem dextram quam ad sinistram inclinari caput quoniam facilius est resolvi musculos sinistros quam dextros, siquidem pars sinistra debilior est quam dextra, utpote quae minus nutritur, quoniam minus calida est, quod illi accidit quoniam minus movetur et minus exercetur.

  ¶   9

Sed iterum propositum examinantes theorema videamus propter quid molles collum inclinent ad dextram aut ad sinistram. Primum enim ad partem posteriorem non possunt, vetantibus id vertebris ac fortissimis musculis anterioribus qui in processibus ossium jugali et pectoris sunt implantati. Tristes autem et cogitabundi ad partem anteriorem convertuntur et inclinant caput, quoniam vel lucem fugiunt, vel timent ne eorum cogitationes a visibilibus occurrentibus impediantur. Reliquum igitur est ut qui molles sunt, cum laxos habeant musculos, plus justoque humore redundantes, vel ad dextram vel ad sinistram ceu dormitabundi caput inclinent; adde quod horum capita multo plena humore excrementitio sustineri non possunt quin sic inclinentur, et forte magis ad dextram quam ad sinistram propter supradictam causam.

  ¶   10

Adderem ego etiam lenti et tardi, hoc enim experientia comprobat; molles enim et quales hic delineantur videre poteris, dum manus movent, adeo lente, adeo tarde movere ut mirum in modum offendere et displicere videantur. Dicit igitur quod molles habent motus manuum supinos et dissolutos. Manuum motus eos intelligo qui fiunt ab ho-[150]minibus dum loquuntur aut cum aliquid tractant; vulgo gestus dicuntur, et si excedant, gesticulatores deinde vocantur. Supinos appellat Porta languidos, et bene, ut arbitror, nam qui supinos vocarunt per quandam similitudinem sive translationem usi sunt voce supini; quae vox proprie significat eum qui jacet ventre caelum versus, unde manus ad caelum tendere supinas, quod dixit Virgilius, est ad caelum tollere palmas; ponitur autem pro ocioso, inerte, et negligenti, quod Juvenalis et alii quidam fecere. Quare motus manuum supinos intelligerem ociosos, inertes, negligentes, et remissos, quae cum a temperamento molli subfrigidoque procedant, jure etiam hominem hunc de quo sermo est consequuntur. Quod sic demonstrabitur: si homo est mollis, ergo pituitosus, quare subfrigidus, ergo lentus, ergo in motibus iners et negligens, ergo non celer et vehemens, sed supinus et remissus, quod fuerat probandum.

  ¶   11

Quid sibi velit hoc loco Aristoteles facilius est divinare quam ex his quae ab expositoribus dicuntur aut interpretibus afferuntur intellegere. Id ego sic exponendum puto, quod in quibusdam mollibus animadverti, ut illorum ambulationes videantur duplices ex hoc, quoniam dum tu aspicis illos motum velle incipere, dubitas numquid magis ad dextras an ad sinistras sint facturi principium; et cum jam incedunt, modo ad hanc partem, modo ad illam movent humeros, et contorquent, ut in humerorum motu referant eam agitationem quam faciunt ferrariae terebrae cum perterebrant urceos, et vasa scissa quae filo ferreo jungi tentantur. Talem motum et incessum memini habuisse virum quendam mollissimum, qui deinde ex urbe pulsus periit. Hanc ergo puto esse duplicem ambulationem, hoc est compositam et referentem lineam curvam qualem faciunt angues dum moventur per pulverem, aut qualis est litera graeca ξ, aut etiam S. Et declarans Aristoteles quomodo fiant dictae ambulationes duplices, ait quod una ambulatio quae incipit ab una parte, verbi gratia dextra, videtur esse motus hominis circuminclinare et circumducere volentis corpus ad sinistram, et cum jam corpus incipit inclinari ad sinistram, tunc videtur oriri alter motus a musculis lumborum dextrae partis, ad se trahentibus et quasi retinentibus dorsum et os femoris dextri ad laevam inclinantis, qui motus, ni fallor, totus tribuendus est musculis sexti et septimi paris, moventibus inaequaliter dorsum et collum.

  ¶   12

Motus autem hic non debet esse celer neque praeceps, sic enim mollitiem eam non ostenderet quam nunc intendimus; sed est tardus, et in se ipso inaequalis. Causa hujus motus est musculorum mollities et fere quaedam resolutio; cum enim hi molles admodum sint, et tendones ac fibras debiles habeant, recta et secundum naturam non possunt movere, quare similes his qui jam aetate aut morbo sunt confecti moventur, qui potius trahunt corpus quam vere ferant et moveant. Sic ergo puto intelligendum Aristotelem dum hos molles et remissos ait duplices facere ambulationes. Noto tamen hoc loco quosdam legere "aliae vero terentis lumbos"; sed vox graeca videtur significare potius "imperantis" et "superantis", ut sit sensus talem esse ambulationem ut cum ad laevam incipiat contorqueri femur dextrum, et ad eam partem inclinari corpus, tunc dextri musculi lumborum vincant illum motum, et retineant femur et corpus ne eo vertatur ad laevam, scilicet quo vergere videbatur.

  ¶   13

Ultimum signum est delicatorum, qui qua ratione inciedentes contorquent corpus, ita [151] etiam movent oculos; et hoc est quod ait, circumspectiones oculorum in delicatis et mollibus esse duplices, hoc est modo ad hanc, modo ad aliam partem. Quae circumspectio sic solet fieri, prout animadvertenti delicatorum et mollium obtutum fiet clarum: hi caput tenent inclinatum ad alteram partem, illudque ipsum satis stabile, non enim collum frequenter movent aut torquent, laborem enim fugiunt; deinde collo et capite immoto, tenent oculos semiapertos et fere terram spectantes; deinde pupillam et oculum modo huc, modo illuc tenere et delicate convertunt, ut nescio quandam lassitudinem doceant. Tassus, poeta Italus, quandam mulierem descripsit totam lascivia et delitiis fluentem quam sic oculos movere dixit.

  ¶   14

Hujus etiam motus causa est mollities et superflua humiditas excrementitia, quae aggravans musculos efficit ne possint gravia membra levare et continenter ac robuste movere. Quoniam autem qui molles ac delicati sunt undique voluptates perquirunt, et oculus aptum est instrumentum, neque in eo movendo multus fit labor, factum est ut perquirentes quod placeat huc atque illuc oculos contorqueant, neque tamen caput moveant. Talem autem fuisse ait Aristoteles quendam Dionysium sophistam, nimirum hominem illis temporibus notum in quo licebat intueri signa quae hic Aristoteles expressit; hujus notitiam nullam reperi, plures enim Dionysii quorum meminit Suidas post Aristotelem fuere, et nullus praeter tyrannum delicate vixit, de quo probabile est Aristoteles nunc non loqui, nam tyrannum non sophistam dixisset.

  ¶   15

Ceterum praeter has notas multae aliae etiam corporeae sunt quibus molles ac delicatos cognoscere licet. Una est delicatorum, si saepe frontem et genas contrahant immotis superciliis, quem motum in quibusdam mulieribus quae se pulchras et delicatas credunt facile est invenire; est autem adeo parvus motus hic, ut nisi animum adhibeas non agnoscas. Causa est quoniam omnia illis prae mollitie putere ac displicere videntur, quare sic contrahunt frontem et genas ut aliquid quod displiceat et a quo offendantur sibi occurrisse praeseferant. Amplius abominantur et dicta et facta aliorum, et si quid turpe, putre, aut aliqua ratione injucundum viderint, audierint, tetigerint, illud ipsum execrantur, et subito se aqua fluviali lustrant, purgant, abstergunt, excreant, ut vix pati possint; ideo risum et stomachum spectantibus movent.

  ¶   16

Habent insuper vocem exilem, infractam, acutam, inaequalem, tremulam, canoram, qualem habent lusciniae vel cardueles; molles enim et delicati cum sint parum aperiunt laringem, parum caloris habent, quare paucum movent aerem, eumque imperfecte, unde vox exilis et tremula exit. Ferunt item pedes extra conversos, et crura etiam ad exteriora vergentia, suras ad interiora; et quem Itali vident ita ambulantem, ut pollices pedum ad exteriora conversi sint, et exteriora respectent, illum tanquam mollem hominem et nimis delicatum rident. Causa hujus affectus est quaedam resolutio musculorum qui pedem movent et ad interiora trahunt; facilius autem hi quam ceteri videntur posse resolvi, quoniam minus caloris innati possident, siquidem supra omnes siti sunt, et solam cutim superpositam habent, quare etiam ab externo frigore facilius affici possunt. Neque collum firmum habent, sed quasi cum tarditate tremula modo ad unam partem, modo ad alteram leviter convertunt, eundemque referunt motum quem videmus aliquando fieri a quibusdam cantoribus ac sonatoribus plebeis qui mirifice suo cantu ac sono delectantur, et prae voluptate mollescentes ac difluentes, modo ad unam, modo ad alteram partem caput et oculos torquent, jactant, et vertunt. Eadem causa est defectus spirituum aequalium et siccorum, quales sunt qui ab atra bile naturali elevantur; hi autem absunt quoniam temperamentum mollium et delicatorum nullo modo est melancholicum.

  ¶   17

Labiorum contractionem addit Porta. Dicerem ego labiorum morsum quendam, videntur enim molles meretriculae perpetuo cum labiis ludere, et illa suaviter mordere; id forte a consuetudine traductum est quam lasciventes induxere sibi ipsis, dum enim cum [152] amasiis ludunt sic labra labris mordere sibi invicem et sugere solent. At vocis clangorem simpliciter non agnosco, id enim vocis genus ad aquilam ac fortes videtur referendum; sed bene verum est quod dum hujusmodi homines irascuntur aut irasci simulant, necio quendam sonitum faciunt qui similis est sturnorum stridori, aut illi sono quem facit serra cum acuitur, et cum lima ad extremum tractus motum pervenit, quod fit spiritu violenter per loca stricta educto; violentia vero fit ab ira, si illos irasci aliquando contingat. Cur autem mentum habere debeant longum molles non video; nam hi referuntur ad feminas, at feminarum proprium est habere rotundam faciem, qui vero rotundam habent non habent longum mentum, cum et hoc membrum sit pars una faciem constituens. Quod autem comati sint, quod cincinnis ornentur, hoc profecto verum est animi mollis signum; quare non potui non valde mirari quosdam nostrates, qui cum martiales ac bellicosi videri velint, et ensem diu noctuque appensum ferant, omnibusque timorem incutere profiteantur, tamen alunt comam, cincinulos ferunt, crispantque extrema crinium quasi meretriculae. Quapropter probabile est ut quam contradictionem haec signa ferunt in corpore, eandem in animo habeant; at sane nullam habent, sed Martem simulant, Bacchum ac Venerem vivunt. Horum hominum ignavissimorum exemplar expressit Apulejus in eo milite armato quem quidam olitor adeo pugnis et calcibus male accepit maleque mulctavit, ut nisi mortuum simulasset, mortuus vere fuisset.

  ¶   18

Suspirant etiam plerunque, suspiria tamen non magna, non densa sunt. Hos graecari dicebant antiqui, quod lascivire possumus appelare, quam passionem in libro Magnorum moralium delineavit Aristoteles, hos dicens trahere potius pallium quam de terra velle tollere, quoniam nimis laborem fugitant, aegrotantesque imitantur; et se miseros non esse quidem credunt, sunt tamen, et se esse dicunt, atque apparere quandoque volunt, sic enim hominum amorem per speciem quandam misericordiae se captare posse autumant. Tandem his oculi tremunt, saepeque alterum occludunt, molliter tuentur, palpebras continue motant, pupillas ad angulos reducunt, et venereum nescio quid aut magis meretricium spirant. Quae omnia fere signa in his qui se muliebria pati non infitiantur videre licet; naturane aut electione id suadente obscurum est.

  ¶   19

Utrum igitur aliqui ad praeposteram venerem patiendam a natura fuere instituti, sicut ad iram, ad misericordiam, ad servitutem, ad dominium? At sane si audiamus Aristotelem in Problematum sectione quarta, problemate vicesimo septimo, reperiri quidam videbuntur nati ad patiendum, quales sunt qui cum occlusos habeant meatus qui in penem feruntur, iis circa sedem in glandoso parastate et circa locum qui peni atque intestino recto communis est remanet ac colligitur materia seminalis, quae ibi collecta, dum excretionem excitat sui, pruritum quendam ciet, unde tenentur hujus turpis concubitus desiderio. Existunt tales qui spadonum et exectorum statum referunt. Verum, parte altera absit quod dicamus ullo homini a natura datum esse pati muliebria; hoc enim est virili naturae nimis magnam facere injuriam, illam culpando turpissimi sceleris quod a nequissima et injuriosissima exoritur consuetudine. Nemo enim est adeo improbus atque adeo male feriatus qui pati haec turpia velit, nisi aut mente aut corpore toto sit penitus aeger; neminemque puto, nisi turpi et infami lucro delinitum, ad haec infanda sustinenda persuaderi; idque adeo dirum et execrabile facinus apud viros probos habetur, ut quidam sanctissimus sacerdos maluerit idolis sacrificare quam muliebria pati. Neque id ab Aristotelis sententia remotum est, quos enim ait natura esse tales non vocat eos secundum naturam dispositos, sed monstra, nam vere monstra haec sunt, et praeter naturam facta vocari debent. Et sicuti in ignem aut pelagus antiqui projiciebant androginos, istos etiam multo magis projicere oporteret; hi enim primum quantum in se est humanum genus perdunt, aut perdendi praestant occasionem; deinde naturae imponunt, quae cum illos masculos fecerit, se ipsos feminas esse mentiuntur.

  ¶   20

Sed quamvis [153] turpes et detestabiles sint qui depravatum hujusmodi sortiti sunt morem, at multo tamen magis detestandi sunt, omnique poena et ignominia digni qui electione et habitu tales sunt effecti; quorum si mores spectemus omnino communione et comercio bonorum, quin et hominum simpliciter indignos judicabimus. Hos enim aeque male audire ac dicere paratos reperies, conviciis alios lacessere, turpia semper dicere, intemperantiam non solum veneris, sed cibi potusque profiteri, petulanter ac procaciter stipem dono petere: si donantur, irridere donatorem, si non acceperint, convinctiis proscindere; lenocinium prompte offerre, secreto quid ille vel ille dixerit deferre, furari cum licet, aleis libentissime ludere, si decipere possint, non erubescere; insolentes, temerarii, arrogantes, cum enim aliquando se quibusdam nominibus amatoriis vocari sentiant, vere se amari credunt, et se magnos ac honorabiles putant.

  ¶   21

Talibus igitur et sexcentis aliis turpibus vitiis hujusmodi genus cinaedorum insignitum est. Neque a natura ullum ad hoc turpissimum vitii genus factum esse putandum est; sed ut dictum est, ut quamplura alia monstra, sic contingere aliquando quosdam nasci ita male dispositos; quos tamen non agnosces nisi jam ex habitu tales facti fuerunt, iterata enim turpi operatione, actu mollitiem praeternaturalem acquirentes actu etiam mores qui talem sequuntur turpitudinem assumunt. Sed de his forte plus quam deceat dictum est, et tum secundum animam, tum secundum corpus horum signa et characteres expositi fuere. Nunc ad amarum sive acerbum, et acerbitatis indicia exponenda veniamus.

  ¶   1

Amarum quidam hoc loco ponunt pro acerbo, neque proprie, sed metaphorice dictum capiunt vocabulum. Est autem proprie amarities sapor qui gustui humano inimicus est, opponitur enim dulci, qui congeneus est, et quo nutrimur. Nutriri enim putantur animalia dulci paene omnia, salso autem et amaro nulla; quod si veratrum coturnicibus, et salix capris cibus est, quae utraeque plantae nihil saporis dulcis, sed potius salsi et amari praeseferunt, id genus saporis condimenti rationem habere dicunt, aut forte quod nobis videtur ingratum illis illorumque naturae consonum et gratum existit. Fit autem amarities a sicco terreo adusto, nam sic mel cum uritur efficitur amarum, et quae putrescunt dum exsiccantur amara fiunt. Hac ratione absinthii corticem vocant medici amarum, et aloes succum concretum, in his enim omnibus praevalet siccitas a calore passa. Videturque esse salsedo via ad amaritiem, cujus indicium est quod amarum dicitur mare, cum tamen salsum sit, et ita comparatum esse, ut ab acre ad salsum, ab hoc ad amarum procedat natura. Manifestumque fiet lixivium contemplantibus: hoc enim primum aqua est insipida; deinde coquitur; cui cum parum cineris fuerit additum dulcedinis imaginem praesefert; deinde fit acrius addita majore cineris copia; procedente tandem coctione atque adaucto cinere fit salsum; demum in amaritiem degenerat cum adeo exustum fuerit et ex quernis lignis factum, ut possit sal ex ipso coagulari. Quid igitur sit amarus sapor, et quomodo fiat ex his patet.

  ¶   2

Per translationem etiam dicitur de hominum moribus; et sic eos qui plus justo sunt iracundi et feri amaros vocavit Aristoteles in Ethicis, quorum igitur mores sunt injucundi, importuni, et superbi, qui odio et ultionis cupidine ardent, ii omnes vocantur amari. Sic Virgilius amaros hostes, et hoc nomine Mezentius vocat Aeneam; sic amarulentum dicit Plutar-[154]chus Coriolanum, cujus etiam moris erat Marius, ac praecipue in senectute, neque ab hoc etiam abhorrebat Sylla; omnes enim hos amariores fuisse dicimus, sicut etiam de Pompejo sentit Cicero, quem jam syllaturire dicebat, hoc est incipere imitari Syllae amaritiem et saevitiam. At ut arbitror, sicut est magnum discrimen inter saporem acerbum et amarum, nam acerbas appellamus uvas immaturas, et poma, et limoniorum succum, amarum aloen et absinthium, ita inter amarum et acerbum hominem: nam amarus celerrime irascitur, acerrime iram persequitur, cito placatur tamen, et iram deponit; acerbus non cito irascitur, iratus saevissime iram exercet, neque facile illam deponit; hic frigoris est soboles, in amaro calor superat. Nunc igitur acerbum describentes dicemus illum esse qui per multum temporis irascitur, et desiderium ultionis servat diutius, et nusquam iram videtur deponere, nisi post vindictam; et in Rhetoricis acerbum peccare dicit eo quod nimis ardeat sumendae poenae desiderio, neque placatur nisi post vindictam. Quare acerbitas morum de qua hic agi puto sic definiri poterit, ut sit qualitas sive potentia facile suscipiendi iram, et eam diutissime retinendi, neque remittendi nisi post ultionis consecutionem.

  ¶   3

Duplex autem esse videtur haec quae est in moribus odiosa qualitas: altera quae iram acutam significat, facilem scilicet ad irascendum propensionem, ita ut minimo negotio exasperetur animus, et ira exardescat, sed quae deinde cito etiam deponatur, et haec videtur ignis naturam sapere; altera vero est quae non facile sumitur, et difficile ponitur, et nunquam nisi unica vindicta lenitur, terrae naturam referre putant quidam. Hanc vocant acerbam, priorem amaram; posterior ad atram bilem, amara ad flavam magis refertur; amaras puellas facile reperies, non facile acerbas: amarities juvenum, acerbitas magis est senum. Aristotelem de prima specie iracundorum certum est non loqui, sed de secunda, de iis scilicet qui ex atra bile tales existunt, cujus indicium est quod tristes, et subnigri, et remissi sunt, qui bilis atrae sunt effectus. Quid igitur sit acerbitas de qua nunc sumus acturi, et quaenam sit ejusdem materia patet; dicimus enim esse bilem atram accensam circa cor excalefactum ob imaginem apparentis contemptus cum damno et dolore. Mihi enim videtur acerbitatem protinus damni opinionem includere, multosque acerbos et morosos notavi nunquam valde excandescere, nisi quando contemptui subest damnum, quod si hoc non adesse cognoverint lenitur dolor, et ira multum remittitur. Haec autem de qua agimus actus non est, sed habilitas et potentia quaedam quae eandem cum actu materiam habet; sed tamen in hoc est differentia, quod habilitas materiam potentia talem, affectus non solum potentiam, sed etiam actum requirit. Dicimus igitur quod qui hanc habent potentiam sive propensionem ad acerbitatem et morositatem sunt temperie melancholica praediti cum bilis subdominio, haec enim ignem concipit, illa retinet conceptum.

  ¶   4

Primum igitur acerbi facies remissa apparet, nam acerbus est melancholicus, igitur frigidus, at frigidus omnis remissus est, ergo et acerbus est remissus. Profecto minor difficultatem non habet; sed neque quod melancholicus sit frigidus, nam haec melancholiae ratio est; at frigidus remissus est, siquidem calidus et aestuans celer est et concitus. Eum remissum vocamus cujus operationes sunt tardae et segnes; cujus autem operationes segnes sunt, ejusdem facies contrahit morem, et animi characterem ab ipso impressum gerit in facie.

  ¶   5

Acerbus est nigri coloris; non dico illum esse Aethiopem, sed si comparaveris cum aliis suae regionis et patriae, illum iisdem futurum nigriorem, neque secundum capillos tantum, sed secundum cutem faciei, manuum, et totius paene corporis videbis; magnopere tamen [155] haec nigredo solet apparere circa hypocondria, et praecipue dextrum, quod videri absurdum potest, cum atra bilis colligatur in liene, qui occupat latus sinistrum. Causam autem propter quam sint nigriora hypocondria etiam esse puto quoniam iis in locis sanguis generatur, qui cum nigrior sit partes etiam illas magis fuscas facit; et magis circa dextrum latus id contingit quoniam eo in loco subest jecur, totius sanguinis fons et origo, qui primo illum nigrorem facit. Si ergo acerbus atrabiliarius est, et hic niger est quoniam atra bilis secundum se talem, ut vox sonat, habet colorem, ergo colligendum est acerbum colore nigro praeditum esse. Hoc utplurimum colore praeditos videmus Hispanos, quorum forsan nonnulli et hoc vitio saepe laborant; acerbi enim proprium est quam passus est contumeliam non proferre, animoque retinere donec occasio venerit sumendi vindictam, non enim praecipites et furiosi sunt, ut Galli, sed tempus locumque expectant quo suam voluntatem exequantur.

  ¶   6

Tertia haec passio est acerbi. Eos dicimus esse macros qui non solum carent pinguedine et saevo, sed etiam carne sunt privati, et quorum musculi consumpti sunt, et praeter cutem et fibras nihil fere ossa cooperit. Caro fit ex sanguine concocto et a tertia digestione converso in eam substantiam quam rorem appellant, qui fibris circumpositus sive interpositus carnem facit, et musculum incrassat et adauget. Si ergo id verum est, colligere debemus acerbos, cum melancholici sint, et remisso calore et pauco humore dulci praediti, eosdem etiam male nutriri, naturaliter enim melancholici, et praecipue qui tales sunt ob eam quae ex adustione orta est melancholiam, male nutriuntur, omnesque macri sunt, quod in aegrotis videre licet. Ergo dicemus acerbos omnes non solum remissos et nigros, sed etiam macros esse.

  ¶   7

Hoc est acerbi habent partes et membra faciei quae solent in aliis esse multis pilis vestitae fere nudas, ut mentum, cilia, supercilia, nasi extremae partes internae, et aurium foramina; has enim partes faciei plerunque videmus esse pilosas in his qui secundum naturalem temperiem sunt dispositi, isti autem paucos omnino pilos habent. Primum igitur quod hoc sit verum vulgari quodam proverbio italico potest confirmari, quo monemur cavere iram illorum qui raram habent barbam, et cutem fuscam; causa est quoniam hi sunt multa bile adusta praediti, qui quem conceperint calorem irae illum ipsum diutissime retinent. Cur autem id accidat nunc exponendum. Acerbos jam atra bile abundare, et remissum calorem naturalem habere diximus; siccam igitur terram, et frigidam referunt, quae fere nullas parit herbas, qualia sunt quaedam loca montana Appenini quae vulgo salsa vocantur, squalida, omni virore privata; quare ita etiam haec temperies pilos non producit. Si enim pili ex viscida et unctuosa fuligine fiunt a multo calore elevata, quae poros cutis petens eos perterebrat, et ab externo frigore coarctata in pilum vertebatur, ubi non erit calor multus, ibi non erit causa efficiens, quare neque pilus; sed in melancholico ex adustione non est multus calor naturalis, quamvis igneus quandoque et extraneus abundet; ergo neque erit causa effectiva pilorum, ergo neque pili, et praecipue circa faciem, quae cum sit macra et ossea caret ea materia, nempe fuligine viscida et unctuosa, ex qua fit pilus; sic ergo deficit materia pilorum.

  ¶   8

Sed dices: unde fit quod isti atrabiliarii fere semper calidi sunt, et illis nasus et caput fervet, atque unctuosum existit? Adde quod etiam videntur rarae texturae, at totum oppositum esse deberet, nam frigidi sunt; neque potest esse unctuosa facies et caput, quoniam sunt macri; neque laxos habere deberent poros, quoniam frigidi, frigoris enim est constipare et [156] constringere, non autem laxare et aperire.

  ¶   9

An respondendum quod duplex est calor: alter naturalis, conservativus, et proportione respondens elemento stellarum; alter vero est praeternaturalis, et cui adest, ejusdem destructivus, et respondet elemento ignis, quod omnia miscet, omniaque destruit, corrumpit, et in propriam, nempe igneam naturam vertere tentat. Primo calore eget melancholicus, secundo aliquando ex accidenti potest abundare; sic secundum se terra calorem non habet, aliquando tamen calidior est igne, qui innatum habet calorem; hoc autem praeternaturali calore abundat si contingerit semel humorem illum nigrum incalescere, et ignem concipere. Cum autem id fiet et fervescat humor, tunc acres vapores ad caput tolluntur, sicque prohibetur somnus, pori laxiores fiunt; vel necessario eo dissipato succo qui faciem et caput nutrire debebat propter caloris praeternaturalis acredinem et violentiam, macra remanet facies, pili rari, nasus caputque unctuosum, resoluta scilicet in vaporem ea parte destinata nutritioni membrorum superiorum. Eadem etiam ratione, quamvis homines hi calidius habeant caput, et plerunque calvescant, fere tamen semper laborant catharro: calvescunt sane quoniam sicci sunt, et vapor ille qui ex atra bile elevatus sursum petit caput exsiccat et poros laxat, unde primum non adest materia pilorum, deinde etiam si adessent, propter laxitatem meatuum pili non starent; canescunt citissime deficiente naturali humido. Sic enim factum est ut cum herbis deest alimentum arescant, dum autem fiunt aridae simul etiam albescant; catarrho etiam tentantur, nam caloris illius praeternaturalis proprium est ad se materiam trahere, et tractam non coquere, sed liquefacere, consumere, et partibus non apponere. Quae cum fiant necesse est praecipitari in subjectas partes, neque enim cerebri calor naturalis errores praeternaturalis ignis potest corrigere; quae praecipitatio humoris excrementitii proprie dicitur catarrhus sive fluxio, cum a superioribus ad inferiora fluat. Hunc morbum qui passione hypocondriaca laborant plerunque patiuntur, rarique sunt qui calvi, cani, et fluxionibus obnoxii non sint propter obstructiones circa membra principalia generatas ab humore crasso facto a cruditatibus quas debilitas caloris innati et praeternaturalis praedominium produxit. Nihil igitur absurdi ex his sequitur, et praesertim cum positum sit naturalem calorem esse quandam medietatem, qui cum excedit aut deficit jam praeternaturalis vocatur.

  ¶   10

Nullam etiam difficultatem id habet, nam si maestus, ergo etiam acerbus rugosam habebit faciem. Verum ego non de facie omnino haec crederem dici, sed potissimum de fronte; id enim est proprium viri acerbi ut rugosam et contractam frontem gerat, siquidem, ut dixi, omnis acerbus tristis est, quamvis non omnis tristis sit acerbus. Causa eadem est, nam si acerbus non nutritur secundum faciem et caput, qui non nutritur rugosam habet pellem; necesse est igitur ut rugosam faciem, et praecipue frontem habeat qui est acerbus. Videtur autem haec propria passio illorum qui animo vindictam agitant, et cum aliqua difficultate se voti compotes posse fieri dubitant: illi etenim animum nunc huc, nunc dividunt illuc; vultus autem, qui animum sequitur, nunc contrahitur cum res dura et difficilis apparet, nunc distenditur et rugae abeunt cum spes aliqua elucescit, qui enim spem supponit boni expectationem dicit. Haec autem quaedam est laetitiae species, at laetitia ad calorem refertur, cujus proprium est dilatare; unde propter laetitiam duae illae feminae apud Livium mortuae dicuntur, quibus insperato supervenerunt filii quos mortuos in pugna lugebant.

  ¶   11

Sed videtur quod inter acerbum et tristem non adsit differentia, siquidem tristis etiam rugosam habet faciem, est macer, est remissus, quae omnia diximus in acerbo reperiri. [157] An dicendum est non ex hoc sequi quod acerbus et tristis sint iidem secundum subtantiam, quamvis utrumque eadem consequantur: et equum esse animal et bovem, et utrumque constat esse quadrupedem, non tamen bos est equus; at supra etiam diximus omnem acerbum esse tristem, non tamen omnis tristis est acerbus, immo plures sunt tristes qui neque amari sunt, neque acerbi. Quinimmo inter utramque passionem multa intercedit differentia, quam in contemplando actum utriusque potentiae sive habilitatis cognoscemus, ita enim contingit ut ex actibus atque actuum differentia cognoscatur et potentiarum natura et diversitas; sic auditivam potentiam a visiva distinguimus quoniam aliud est videre, aliud audire; aliud sonus, aliud color; unus oculis, alter auribus objicitur; contingitque videre non audientes, et non videntes audire.

  ¶   12

Tristes igitur sunt qui maerent propter aliquem praesentem dolorem, aut propter mortem filii, aut amissionem bonorum, aut timorem mortis aut alicujus alterius rei quae rationem mali habeat. Quare humiles sunt, et remissi, neminique quatenus tristes sunt nocere affectant, sed modo hos, modo illos orant et obsecrant, auxiliumque undique implorant, praecipueque Deum divorumque opem suppliciter invocant, et ut ait Lucretius: et quocunque tamen miseri venere parentant, et nigras mactant pecudes quas manibus divis inferias mittant ^2-50. Horum proprium est ut se miseros omnino putent, et continue doleant, nunc timore, nunc invidia macerati, et ut ille dicit: ipsi se in tenebris volvi, caenoque queruntur ^2-51. At parte altera acerbitas irae affectus est, et ultionem unam prosequitur et quaerit; non ergo maeret quoniam hic vel ille in praesentia commodo aut incommodo afficiatur, sed quoniam non potest prout vellet suam exequi ultionem dolet. Neque humilis est, sed inflatus, sibique ipsi persuadet turpem esse animi abjectionem et humilitatem; neque supplices ulli manus, et praecipue inimico ullo unquam tempore porrigeret, sed mallet mori; et semper eos a quibus injuria fuit affectus laedere cogitat et cupit, neque ad Deum divosque supplex recurrit, quoniam continuo desiderio ultionis aegrotat, nusquam memor quod dixerit Dominus: Mihi vindictam, et ego retribuam ^2-52. Cum igitur acerbi et tristis actus et passiones omnino inter se distinguantur, rationabiliter etiam potentiae et habilitates quae utrumque respiciunt actum sunt inter se distinctae, quare idem neque ab Aristotele repetitur; neque etsi in uno aut altero accidenti conveniunt duo vel plura genera rerum sequitur quod subito illa sint eadem omnino secundum substantiam et essentiam.

  ¶   13

Quod faciem carnosam non haberet supra ostensum est, sed neque secundum totum corpus qui acerbus est carnosus dici potest. Causa est quoniam acerbum caloris esse remissi dictus est, eumque temperaturae melancholicae, et abundare atra bile adusta, quae nutritioni inaepta est; si ergo acerbus talis est, ergo temperaturam habet frigidam et siccam, ergo non calidam et humidam; at si acerbus non habet calidam et humidam temperaturam, cum carnosus habeat talem temperaturam, ratio enim carnis in calido et humido posita est, siquidem caro sanguinis soboles est, ergo colligemus acerbum non esse carnosum, quod fuerat propositum. Et si non est carnosus, ergo neque musculosus, ergo neque robustus; debilis igitur corporeis viribus, neque aptus erit ad tolerandos graves labores, quare saepe voluntas est supra vires, et plura vult quam possit perficere, rabieque et malevolentia longe superabit inimicos suos, quos vigore et virtute vincere non potest; et quoniam neque carnosus neque sanguineus est, sed macer, formosus non erit, [158] quare neque amabilis primo aspectu, neque ullo alio modo jucundus, siquidem tristis est.

  ¶   14

Per rectos intelligit Suessanus non crispos neque cincinnatos, sed extensos. Ego puto crines rectos intelligendos sursum elevatos, quales sunt crines eorum qui timent, illis enim comae arriguntur. Et id ratio videtur suadere, siquidem acerbis recurrit sanguis circum praecordia, neque multus est; his autem comas arrigi probatur exemplo timentium, quibus crines arriguntur cedente nimirum ad interna calore et sanguine. Dicamus igitur: acerbi sunt melancholici ex bile adusta, sive ea flava sit, sive atra, utraque enim aduritur prompte; qui tales sunt crassos habent pilos, et hirtos; pili hirti et crassi sunt recti; ergo acerbi rectos habent pilos. Quod autem major vera sit ex hoc patet, nam dictum est quod qui atrabiliarii sunt plerunque meatus habent cutis apertos et ceteris laxiores, quare etiam sunt aptiores ad fuligines quas paucas habent emittendas, unde crassiores pili fiunt; cum autem crassiores sint, ideo etiam rectiores existunt. Vel dicamus frigus esse causam hujus rectitudinis, nam quae gelu affecta sunt conjunguntur, frigidi enim est congregare et constipare; quae constipantur durescunt; dura rigida sunt; quae rigescunt, si nihil impedierit, rectam figuram obtinent; in acerbis igitur pili rigidi erunt cum in illis frigida et sicca praevaleat temperies. Constat igitur quod rigidos et rectos habebunt crines. Nigros item quoniam atrabiliarii sunt, cujus propria est nigredo: cum igitur humor hic sit niger et adustus, nigram et adustam facit fuliginem, quare etiam qui ex illa oriuntur crines erunt nigri, ut ipsamet docet experientia. Dicimus igitur acerbum et pilos capitis nigros et rectos habere. Tot ergo conditionibus corporeis ex Aristotelis sententia designatur ac describitur acerbus.

  ¶   15

His conditionibus addit Porta caput valde parvum; at nescio qua ratione id contingere possit, nam capiti valde parvo parvum etiam inest cerebrum, quare et principium nativi frigoris erit necessario debile, nam in minori quanto minor est virtus, et eo magis si similare sit, aut quatenus similare capiatur; si autem frigus minus est, ergo calor major; unde qui caput parvum habent instabiles sunt, et ceu folia volubiles. At diximus acerbos esse atrabiliares, et hos esse frigidos et opposito modo dispositos. Amplius ex eodem Porta, auctoritate, ut ipse ait, Avicennae, exiguum caput denotat imperfectionem omnis virtutis, et quod homo ille perfidus sit, et velocis irae. Divus Thomas, referente eodem Porta, vocat eos quorum caput parvum est impetuosos, violentos, instabiles; alibi etiam dubios, et irresolutos, et nihil unquam perficientes eorum quae assumpserunt; ast horum nullum omnino tribuendum est illi de quo loquimur acerbo: non enim est impetuosus neque violentus, sed tempus locumque exspectat; non est instabilis, sed nimium et plus justo in sua ira obstinatus; neque est dubiosus, sed nimium resolutus, ita ut nulla alia ratione nisi per vindictam quiescat. Non igitur bene datur caput parvum acerbo et ei qui saevae et diuturnae est irae; quod si dixeris esse insani signum, at tunc tanto minus acerbo conveniet, nam certe struthiocamelus, cui datur parvum caput, acerbae irae non est.

  ¶   16

Subdit ille: inconcinnam habet figuram; at figuram hanc amaros quidem indicare, hoc est promptos ad iram, non tamen acerbos putarem; cognoui enim quamplures gibbos et distortos qui erant saevae et praecipitis irae, non tamen acerbae, quales descripsimus. Nares addit patulas; hoc etiam signum est iracundi, et ad equos referri dicebat, eosque animosos, qui dum irascuntur patefaciunt admodum nares; at hoc etiam caloris magnitudinem docet, dicebamus autem acerbos esse frigidos, et atrae bilis humore detineri; quare neque spiritum fortem, velocem, et spissum habebunt hujusmodi acerbi homines, nisi cum affectu irae detinebuntur et [159] simul contingat atram bilem exuri, tunc enim forte spiritus incalescent, et anhelitus erit spissus et fortis; at nos hominem secundum potentiam et habilitatem ad acerbitatem, non autem in actu existentem contemplamur.

  ¶   17

Addit ille loquelam subflavidam; hoc certe mendum est, nam qua ratione flavam aut subflavam possit dicere loquelam nescio: inter sapores enim et odores est quidem aliqua cognatio, et Cardanus etiam saporibus, quamvis satis audacter, et colores nectit, at quid commune habeat color cum sono nondum audivi, ut a coloribus ad sonos possint nomina traduci, ut dicamus aliquem habere vocem albam, vel rubram, vel caeruleam, aut flavam. Si vero legendum est fluidum, ut vox appelletur fluida, hoc est fluens, at vox omnis et fluit, et alata sunt verba, et semel emissum volat irrevocabile verbum ^2-53, neque quomodo alia fluida, alia stantia verba possint dici video. Sed neque legemus flaccidam, hoc est debilem et enervatam, nam cinaedi haec vox est, et mollis, non autem acerbi. Oculos deinde ponit siccos et sanguineos, quod forte verum est; at nescio cur deinde dicat oculos esse fulvos, nam si sanguinei, quomodo sunt fulvi? siquidem fulvum dicit colorem auri, aut jubarum leonis, aut qualem in cortice videmus dulcium malorum aurantiorum; nisi forte velit oculos sanguineos dici respectu adnatae cui annexae sint sanguineae plures venulae. At postea respectu pupillae an sit oculus fulvus saltem erat declarandum, sed neque puto id admitti posse, cum ipse, agens in capite undecimo de coloribus oculorum, dicat splendentem et sanguineum oculum vesaniae proximam audaciam significare; et qui vehementissime irascuntur sanguineos habere oculos etiam testimonio Homeri certum est.

  ¶   18

Quod ultimum addit, "pallidi, subrubri, sicci", utrum de corpore an de oculis acerborum loquatur incertum est; primo enim aspectu de corpore loqui videtur, quoniam supra dixerat quod supercilia et frontem contrahunt, et sursum corpus ducunt; quae sane operatio non videtur posse dari oculis, non enim ipsi sursum contrahent corpus, hoc enim non est oculorum, sed hominis et habentis corpus officium. Si vero id accomodaveris oculis, quomodo dixeris acerbum habere oculos pallidos, subrubros, siccos, et paulo supra oculos sanguineos, et alibi fulvos? haec enim simul esse nequeunt, neque eadem etiam significare possunt, neque secundum ipsius mentem quaedam horum colorum significationes possunt acerbo accomodari. Quare, pace tanti viri, qua ratione haec quae diximus posuerit ego sane non video. Sed de his satis.

  ¶   19

At hoc loco, pro aris focisque, quod dicitur physiognomo certandum est. Ponit Suessanus physiognomones qui causam horum signorum quaerunt impudente agere, quoniam, ait ille, hoc quaerere est egredi facultatem physiognomicam; atque satis esse physiognomico signa ex observatione colligere, et posse illa referre ad ea ex quibus colliguntur; additque id supra sic ab Aristotele fuisse definitum, ut physiognomonis ratio in hoc uno consisteret. Sic ergo physiognomum esse empiricum quendam, non autem scientificum putat, neque credit eam naturali philosophiae subalternatam esse, aut ab ipsa accipere principia; attamen, cum ita maledixerit physiognomiae laborem, suscepisse interpretandi physiognomica placita ipsum non pudet, et qui tantus est philosophus manum apponere irrationabili sermoni, et nugas physiognomicas, ut ipsi videtur, contemplari. At sane nimis male meretur de hac facultate vir ille.

  ¶   20

An dicendum est, ut quidam, physiognomiam esse artem, conjecturalem tamen, cum circa particularia occupetur et illorum propensiones prosequatur. Sed si ars est, omnisque ars habitus est cum recta ratione, si rectam habet rationem physiognomia non sine causae cognitione procedere potest, ratio enim, ordo, natura, et causa aut idem sunt, aut unum sine aliis esse nequit. Amplius ubi ratio, ibi syllogismus, quare necessario et universale, hoc autem causa est, ut quod sim bipes quoniam homo sum. Quod si id verum est, non omnino physiognomum dicemus ignorare causas eorum quae dicuntur, quoniam principia sumit a naturali philosophia.

  ¶   21

[160] An forte melius dicendum est non esse artem simpliciter, nam omnis fere ars est factiva alicujus eorum quae aliter esse possunt, at physiognomia nihil facit; sed esse scientiam, quoniam est habitus per demonstrationem acquisitus; sed duplex demonstratio, propter quid et quia, utitur autem demonstratione quia. Et dicemus esse scientiam subalternatam, et in ipsa demonstrari quod, ast per principia in physiologia capta aut ostensa demonstrari propter quid, sensitivorum enim est dicere quod sit, superioris autem propter quid, ut primo Posteriorum. Sicuti igitur se habet perspectiva ad geometriam, et musica ad arithmeticam, ita se habet physiognomia ad naturalem scientiam; non igitur est mera conjectura, neque est ars, sed scientia, verum dans quod, non autem propter quid, nisi per naturalem scientiam. Neque officit quod ejus theoremata non sint necessaria, nam ad scientiae constitutionem sufficit quod theoremata habeant veritatem utplurimum, et non ex se, sed ex accidenti et per externam causam impedita deficiant a necessario, ut Aristoteles primo Priorum docuit. Sicentia igitur et demonstratio esse potest hujus, quod homo habet quinque digitos in manu, quamvis contingat reperiri qui sex habent, et qui quattuor tantum.

  ¶   22

Si ergo a naturali philosophia principia sumit physiognomia, et dat quod, a physiologia sane propter quid mutuabitur, ut de perspectiva ac armonica dictum est. Non ergo excedit limites suae cognitionis physiognomus si causa requirit suorum signorum, si universalia statuit theoremata, si dubitationes quae conclusiones suas labefactare videntur tollit. Neque sequitur si ex principiatis principiis procedat, ideo illi nomen nullum scientiae tribuendum esse; et ut omnis facultas rationalis tam principia quam principiata habet, quorum haec quidem probat, illa supponit, sic etiam physiognomia et ipsa habet principia et principiata, et si habet principia, ergo causas suarum conclusionum poterit afferre; ergo non est contenta ipso quod est, sed etiam propter quid tentare poterit.

  ¶   23

Neque obstat quod primo Posteriorum dicitur, sensitivos artifices quod est docere, intellectivos propter quid; nam cum sensitiva et intellectiva cognitio simul jungantur, ut sensus et intellectus, ut universalis et particularis propositio, ut major et minor in prima figura, ut totum et pars, neque pars sine toto, neque minor sine majori, neque singularis sine universali probe et perfecte cognosci poterit. Ars autem omnis et omnis scientia vel notitia etiam de genere honorabilium bonorum est, ergo secundum se etiam perfecte haberi potest, quare ea ipsum propter quid habebit, si non omnino ex se, tamen a superiori facultate petitum.

  ¶   24

Nec verum est quod ille ait, Aristotelem id affirmare, sed Aristotelis sententia est in signorum inventione ac constitutione ipsius quod est ad sensum recurrendum esse, ut haec confirmetur positio, quod certa animi passio certum habeat in corpore signum quod illam consequitur: sicut certam animam certum corpus sequi solet, non enim corpus leonis animam ovis aut cervi habet, sed leoninam, ita pavor in anima aut audacia in corpore habet quod audaciae aut pavori respondeat. Non igitur adeo male sentiendum est de naturali physiognomia, ut illam penitus ratione vacantem et causarum ignorantem esse dicamus; sed illa explodenda est quae de futuris contingentibus, de humanis actionibus aut cogitationibus certi aliquid asserere putat ac promittit: illa, inquam, penitus rejicienda est, cum nihil in se veritatis, nihil rationabilitatis includat. [161]

  ¶   1

Amaritiem iracundiae in genere supponi diximus. Qui enim irascitur aut qui promptus est ad iram illam vel celeriter sumit ac ponit, ut accidit pueris, et dicitur amarus; at ille de quo supra egimus, qui sive celeriter sive non sumit iram, et tarde ponit, dicitur acerbus. Cum igitur de acerbo dictum sit, nunc de amaro verba facit Aristoteles, sic enim secundum partes totum ipsum iracundi genus nobis innotescet. Hoc igitur loco per iracundum proprie intelligimus et in specie amarum, eum nempe qui minima de causa prompte iram sumit, praeceps ad vindictam fertur, cito tamen quiescit et iram deponit, ut de se ipso testatur Horatius, quem dicit irasci celerem, tamen ut placabilis essem ^2-54. Mihi autem similis horum ira videtur pulveri illi pyrio quo utimur ad explodendas bombardarum pilas; ille enim celerrime ignem concipit, illumque ipsum celeriter etiam ponit, quamvis vehementissimo cum impetu et terribili sonitu et fragore accendatur, et fumo et flammis omnia repleat.

  ¶   2

Dicitur amarus ducta metaphora a sapore amaro, qui cum primum linguam attigerit et gustum moverit, subito expuitur et rejicitur; qualis igitur est sapor amarus si comparetur cum gustu qui ab illo abhorret et subito rejicit, talis est vir hic celeris iracundiae in communi hominum congressu: cum primum enim se ipsum manifestat, illum homines respuunt, et odiose cum illo conveniunt. Vel dicitur amarus qui hoc laborat vitio quoniam in ipso bilis et humor amarus praedominatur, a quo passio haec exoritur. Est autem amarities vehemens impetus bilis celerrime accensae propter appetitum vindictae ob apparentem contemptum, quantumvis parvum; quare eadem ipsius materia erit cum ira in universali, nempe biliosus sanguis, at ad incalescendum promptior, et ad remittendum etiam calorem aptior. Tenuissima igitur erit bilis, nam tenuja prompte quidem recipiunt impressiones, quod videmus in aere puro et subtili, sed prompte etiam deponunt; et sanguis biliosus, secundum se et naturam suam purus existens, tenuis adeo est, et adeo spirituosus, ut momento incalescat et frigescat. Patet igitur quod tenuissimi et multi sanguinis biliosi aptitudo ad ebulliendum circa cor ob appetitum vindictae excitatum ab apparenti contemptu dicitur amarities. Quid igitur haec sit, et in quanam materia, et quomodo, et a quo fiat clarum est.

  ¶   3

Si hoc igitur verum est, hujus viri paene tota complexio et omnes spiritus erunt ignei; at ignis est recta sursum petere, et quae ab igne sursum feruntur, eadem recta ascendunt; amari igitur figura erit recta, et sic bene dictum est amarum hominem habere corpus rectum. Causa est quoniam in ipso praevalet humor qui ignem refert; quod ignem refert actiones etiam ignis repraesentat, inter quas est sursum petere, hoc est sursum erigi; quare amarus est corpore rectus.

  ¶   4

Alii bene costatum legunt; at profecto accedit magis ad graecum codicem haec secunda lectio, nam vox διατεταγμένος nihil aliud significat, nisi bene circa costas dispositum, sive habentem bonas et amplas costas. [162] Crederem posse intelligi quod latum haberet pectus et magnum thoracem qui vitio amarulentiae et promptitudine laborat ad iram, eam scilicet passionem quam aliqui animositatem vocant. Quod si ita est sentiendum in promptu causa erit, nam amarus multum habet ignei caloris circa cor et costas; caloris multi proprium est dilatare; jure igitur qui amarus est sive animosus latas et firmas costas habebit, et pectus extensum.

  ¶   5

Tertium est hoc signum viri ad iram maxime prompti. Sed vox haec, quae apud latinos usurpatur, ni fallor, mihi non videtur reddere significationem graecae vocis, quae est εὔθυμος; nam animosum vocamus eum qui in se vehementiam animi habet, impetum, et violentiam quandam; sic Ovidius Pyrrhum vocat animosum imagine patris, magnanimum, fortem, et constantem, aliquando etiam iracundum. Quarum significationum nulla praesenti servit considerationi, signa enim nos contemplamur sensibilia per quae ad insensibilia perveniamus, et accidentia corporis quibus cognoscamus animae passiones, et quaenam sensibilia signa quibus respondeant animi propensionibus; at quamcunque ceperis animosi significationem nullum sensibile accidens denotare invenies. Adde quod nullum horum capitum quae inducta sunt ullam continent vocem quae animi passionem indicet.

  ¶   6

Et si objeceris in capite modesti seu moderati legi quod sit mitis, quae videtur significare quale quoddam accidens circa animam, respondeo ibi non de animae accidenti, sed de qualitate vocis esse sermonem, et per mitem vocem indicari quandam qualitatem quam judicat auditus, non enim ibi dicitur quod moderatus sit mitis animo, quamvis re vera sit mitis. Sic etiam non negarem per vocem hanc animosi, quam interpretes attulerunt exponentes εὔθυμον, significare passiones proprias iracundi; verumtamen certum est intentionem Aristotelis esse denotare aliquod accidens sensibile quod inesse solet corpori cui anima advenit iracunda et ad amaritiem prona. Sensibilium autem accidentium, ex sententia Aristotelis, triplex est genus: unum proprium, alterum commune, tertium per accidens. Proprium est ut color et albedo respectu visus; commune, ut hominis motus et figura; per accidens, ut risus et hilaritas in facie: quod enim rideat Callias, quod laetus sit oculis vides, non tamen per se, verum per accidens cognito tali motu ac figura. Si ergo animosus non significat objectum per se et proprium sensuum, si neque forte commune, attamen significabit quoddam objectum per accidens; ridentem enim Socratem sentio non quod risus sit commune sensibile, sed quod per communia congoscitur quae ridenti accidunt. Cum ergo animosum dicamus vehementem, alacrem, confidentem, magnanimum, fortem, amplius securum, hilarem, laetumque hominem, et prompto animo praeditum, nullam harum significationum esse puto sensibilem magis vehementia, et laetitia, et benignitate quae in facie conspicitur, apparet enim non minus hic mos in facie quam tristitia, aut motuum tarditas, aut somnolentia, aut aliquis alius eorum qui ab Aristotele in his capitibus enumerantur.

  ¶   7

Dico igitur iracundum sive amarum esse animosum, hoc est in vultu praeseferre vehementiam, laetitiam, ac benignitatem quandam quam plurimi ex nostratibus olim in nobiliori quodam viro, omnium iracundissimo agnoscere poterant. Causa est quoniam amarus ille est cujus circa cor adest magna copia humoris biliosi; qui talis est abundat sanguine subtili et calido; subtilem et calidum sanguinem sequitur spirituum multitudo, laetitia, et benignitas in facie apparens. Iracundum igitur, et in amaram iracundiam propensum, dum quietus est, vocabimus tranquillum et benignum, non minus quam spectantibus videatur mare cum quietum et nullis ventis agitatum est; nam et in eo et de illo omnia sperare, sibi omnia promittere posse putabis, si autem ventis percelli ac turbari contigat, tunc horribile ac dictu ineffabile monstrum sese explicat, tot Erinnys sibilat hydris ^2-55, totque facies crudeles offert mortis. [163] Quid ergo per animositatem, et quomodo mos iste animosus, hoc est hilaris vehemensque cum quadam confidentia suimet ipsius in vultu amari et iracundi appareat, et propter quid ex his dictum est.

  ¶   8

Noto quod animosum dixi a Suessano interpretari spirituosum, et dum exponit suum hoc verbum, ait spirituosum esse illum qui magnum et longum facit anhelitum, vel respirationem et inspirationem. Causam affert, quoniam iracundus est maxime calidus circa praecordia, ideo magnam facit respirationem; sed quid vetaret dicere hunc hominem esse magni anhelitus et inspirationis eo quod latas et amplas habet costas, quae cum magnam statuant pectoris cavitatem magnumque pulmonem, necesse est etiam multum aerem inspirari ut illius cavitates impleantur? Ut tamen istam viri hujus non refello sententiam, ita etiam illi non adhaereo, nusquam enim cum Aristotelica voce convenire videtur, neque memini quod unquam Graeci vocem quae spiritum vocat loco ejus quae animum significat aut e contra usurparint, quamvis id Latini quandoque fecisse videantur, qui animam non solum pro eo principio per quod vivimus usurpant, sed etiam animam spiritum et flatum vocant, ut Virgilius: quantum ignes animaeque valent ^2-56, sic Plautus: anima faetet uxori tuae ^2-57.

  ¶   9

Subrufus color ille est qui inter fuscedinem et rubedinem medius est. Fuscus dicitur color qui ad nigredinem accedit; fuscas violas vocavit Claudianus; et proprius color est Indorum, et eorum qui sub aequinoctiali habitant; fusci etiam vocantur Aegyptii; cum itaque a caeruleo et fulvo ad nigredinem fit transitus jam fuscus color efficitur. Rufus vero dicitur qui non plane ruber est, sed ad illum proximus est, impeditur enim a fusco; rufum autem vocamus colorem quem homines in capillis et barba quandoque habent, qui cum ad aeris colorem accedant aenobarbi dicentur. Subrufi minus claritatis adepti sunt, et referunt flammam multo fumo temperatam quam conspicies in superiore parte illius flammae quae excitata in lignis antiquae roboris non diu durat; et ille color proprie dici potest subrufus, neque diversa ratione fit color rufus in praedictae flammae parte atque in homine de quo loquimur iracundo. Utrum autem pili sunt tantum subrufi, an caro et cutis? aut tum pili, tum cutis? Crederem hunc praesertim esse in pilis barbae et capitis colorem, at nihil prohibet, si reperiamus etiam in cute colorem subrufum, quin illum dicamus esse iracundum; nam tali praeditos colore videmus omnino iracundos, et ita ad iram pronos ut neque aspectum amicorum subridentium tolerare possint quin motionem aliquam spirituum subito non praebeant. Dico itaque primum iracundum esse subrufum secundum pilos, deinde etiam secundum pilos et cutem; et hunc esse iracundum, et prae iracundia paene amentem et furiosum.

  ¶   10

Primum itaque quod positio sit vera vel publico adagio apud Italos confirmatur, quod est omnem rufum habere malum aculeum, metaphora desumpta a vespis, quae aculeo feriunt obvios. Cur autem id sit facile probari potest, nam si amarus vel promptus ad iram abundat sanguine bilioso et calido, cum sanguis hic producat fuligines subrufas, ex quibus fiunt pili, rationabile est iracundum esse subrufum. Atque syllogismi hujus minor non habet difficultatem, iracundus enim bilioso abundat humore, quare calido et sicco sanguine. Quod autem sanguis hic fuligines subrufas producat ex hoc probatur, nam rubor his adest propter sanguinem, qui rubicundus est magnopere, fuscedo autem propterea quo aduritur; omne autem quod rubrum existens aduritur subfuscum et subrufum efficitur, quod in ligno brasiliano, et in rubrica fabrili, et in ochra patet; hanc enim ultimam cum paene aureum referat colorem, si combustam spectes, videbis esse subrufam, quod etiam in rubrica et ligno supradicto spectabis, quamvis non ita clare.

  ¶   11

Cum ergo tales fuligines ad cutis mea-[164]tus pervenerint, eo in loco in pilos formantur, quare qualis est fuligo, tales etiam esse pilos probabile est; quatenus ergo signum dant pili hujusmodi multum subtilis et biliosi sanguinis adesse, eatenus indicant hominem iracundum, non enim esset iracundus qui tali careret materia. Amplius si caro sive cutis et pilus eundem colorem fuerit adeptus, jam tandem totam corporis massam ex eo bilioso sanguine ali, et nihil in corpore esse quod bilem non redoleat signum est; si enim extrema cutis, quae secundum se temperata est, vel subfrigida, vel saltem externo remissa frigore, non potest penitus mutare materiam ex qua alitur, necesse est fateri illam esse potentem admodum, quae potius vincat quam vincatur. Cujus igitur faciem subrufam videris, capillosque ejusdem etiam coloris, illum maxime iracundum dices; si vero fuerit purpureus, jam sanguineus est; at si rufus, biliosus; si subrufus cum quadam fuscedine, caloris excellentiam a quo fere uritur bilis significat, et proprie amari et furentes fiunt hi viri cum excanduerint, dulce enim, ut mel et saccharum, cum exuritur amaritiem contrahit.

  ¶   12

Si autem contingeret multum pituitam huic bili misceri, unde color subalbus sit, et cutis splendida, ceu si uncta foret, similis laevori quem relinquunt cochleae cum super lapides transierint, vel ebori jam antiquiori, isti homines horrenda, crudeli, et saeva quadam rabie efferantur, et nullum est malum quod illis minimum non videatur, levique de causa irascuntur, iratique nulla ratione nisi cruore pleni iram deponunt, et vix aut parum illam manifestant, pituita enim lentorem dat, bilis vero appetitum fervidum suppeditat vindictae. Nam cum unumquodque natum sit generare sibi simile cum materia adest, ceu ignis cum ligna praesto sunt crescit in immensum, sic irae aestus vehementissime augetur cum materia adest in quam recipiatur, ac diu permanet cum suppeditatur quod eam retineat et foveat.

  ¶   13

Memini virum quendam cujus barba et capilli erant rufi, faciesque subrufa cum quodam lentore ac laevore, oculi ignei; frequenter aspiciebat terram, non loquebatur, saepe Deum invocabat, illique gratias agebat; vix secum loquentem intuebatur, lente de inimicis conquerebatur, nunquam illis maledicebat; rugosam ac nubilosam frontem cum laevi rubore habebat. Hic omnium hominum pessimus: neque Deum neque sanctos verebatur aut timebat, abutebatur religionis velo ad decipiendos homines; fratrem et patrem occidit, sororem stupravit, eamque deinde necavit; technas astutissimas consanguineis amicisque non minus quam inimicis construxit, unde mortes, infamiae, discordiaeque intestinae multis contigere. Quis igitur, et qualis sit hic subrufus pilus, et quid portendat manifestum est.

  ¶   14

Quinta amari sive iracundi nota, quae fere eadem est in forti, sicuti etiam quae sequitur. Causam puto quoniam iram fortitudinis ac roboris cotem vocant; perfecte igitur fortem et robustum ad iracundi speciem accedere necesse est, et si ira omni carebit, non bene dicetur fortis; quare Virgilius jure Aeneam facit irasci, dicens: saevae jamque altius irae Dardanio surgunt ductori ^2-58. Si igitur fortis habet latos, magnos, distantes humeros, et fortis est ad iram propensus, quae melle dulcior per pectora virorum fortium excurrit, etiam necesse est quod ad iram pronus habeat latos, magnos, et distantes humeros, prout ratio infert; non tamen e contra qui talis est subito amarus et iracundus dicetur. Causa vero eadem est, et ex iisdem principiis pendet; nam si iracundus multum caloris ignei habet circa cor et pectus, cui multum inest caloris, illi etiam inest multa vis extendens et dilatans; ubi vis haec adest, ibi fit dilatatio et amplificatio, nisi quid impediat; restat igitur ut iracundo dilatentur et amplifi-[165]centur loca circa cor et diaphragma; partes hae sunt pectus, et armi, et dorsum; iracundo igitur et ad iram prompto adesse solet latitudo humerorum, quare et distantia unius ab altero, quare et magnitudo, cum nihil sit habere pectus magnum, nisi unum humerum ab altero valde distare.

  ¶   15

Per fortia extrema intelligo robusta, quod enim in animo forte est, illud in corpore robustum, sicuti quae in animo justitia, in corpore sanitas per similitudinem potest dici. Hoc sextum signum est, quod etiam forti convenit, et propter eandem causam ad iracundum transfertur, nam si iracundus intense calidus est, et ad ignis accedit calorem, cum multi caloris sit dilatare et multam ad se materiam attrahere, necessario hos affectus in iracundo spectabimus, ubi enim est multa materia, et causa agens est potens et robusta, necesse est res magnas effici, et robustas etiam, hoc est ad agendum promptas.

  ¶   16

Ceterum forte orietur alicui dubium nunquid animosus vel amarus a forti et robusto differat; et videtur quod non, siquidem dicimus quod amarus habet fortia et magna extrema, quae eadem forti tribuuntur; amplius quod habet magnos et latos humeros, quae etiam omnia in forti ponebantur. At sane dicendum quod saepe ac saepius reiteratum est, non sequi si eadem accidentia duobus insint, quod illa duo etiam sint secundum substantiam aut speciem eadem; nam et bos et homo moventur et respirant, nunquam tamen eadem esse dicentur. At bene verum est quod inter se conveniunt secundum partes quasdam definitionis fortis et iracundus, quare et rationabiliter si quae in formae partibus conveniunt, ea etiam in materiae convenire debent, sunt enim ad aliquid materia et forma. Cum igitur viro forti conveniat iracundia, neque sine illa fortitudo se promat, sic enim Aeneam Virgilius facit iracundum, sic Achillem dicit Homerus iracundum et acrem, si secundum animum fortis et amarus conveniunt in aliquo, utrisque etiam esse idem secundum aliquam partem subjectum corpus est rationabile; distingui tamen potest iracundus a forti ut vegetativa a sensu: nam datur vis vegetativa sine sensu, at sensitiva non dabitur sine vegetativa; sic fortis non est sine iracundia, datur tamen iracundus et amarus sine fortitudine. [*]
Sed dices fortem fuisse Socratem, fortissimeque mortem sustinuisse; fortem Scipionem Africanum, qui quamvis in exilium actus fuisset, populo tamen Romano non succensuit; neque minus fortis Sertorius, qui idem tamen mitissimus in omnes, si unos exceperis Iberos obsides; et horum unumquemque ita mansuetum, ita placidum legimus ut nihil addi possit.

  ¶   17

An dicere possumus quod fortitudo duplex est: altera naturalis quaedam propensio ad repellenda pericula quae cum damno dedecus etiam adferunt, et cum hac semper juncta est ira, ea enim praecipue utitur iracundiae vigore tanquam instrumento ad repellendum quod affligit; altera est acquisita, quae secundum rectam rationem operatur, et haec a modestia, a mansuetudine, et placiditate non separatur. Talem habuerunt viri supra memorati; at Achilles, Ajax, Telamonius priorem illam naturalem habebant, neque ea plerunque secundum rationem utebantur, unde saevus tam Graecis quam Trojanis fuit Achilles, et Ajax tandem semetipsum occidit cum prius furens oves trucidasset, Ulissem, et Menelaum, et ipsum Agamemnonem se occidere clamans. At etiam dicere possumus quod duplex est fortitudo, una militaris, altera civilis. Prior in agendo posita est, et secum iram quasi cotem requirit, ejusque usus est cum inimicis. Posterior in patiendo tota consistit, et constantia sive patientia dicitur, cujus usus est praecipuus in pace cum amicis et concivibus, et haec iram non requirit, sed potius mansuetudinem, et ab hac omnis iracundia et omnis amarities longe abest et disjungitur.

  ¶   18

[166] Mihi autem videtur quod secundum corpus et secundum animam iracundus distinguatur a forti, quin et secundum rationem ac definitionem, aliter enim definimus fortem, aliter iracundum et amarum. Amplius materia fortis est naturalis melancholia cum subdominio flavae bilis, at iracundus puram bilem requirit cum sanguinis subdominio; iracundus calidus est intensive, sed ut flamma facile movetur, agitatur, et extinguitur, at fortis calidus est extensive, et ut ignitum ferrum diu calorem accensum servat; iracundia praecipue solet exerceri cum domesticis, cum amicis tenujoribus, cum familiaribus, at fortitudo respicit hostes et ignotos, et in periculis gliscit; iracundia turbat, et sine perturbatione rationis non exercet actum suum, at fortitudo longe ab omni rationis turbatione posita est. Ex his igitur quod secundum actum et formam differant clarum est. Differunt etiam secundum corpus, nam caro fortis robusta est, et dura, ejusdem pectus pilosum, et crura incurva, et contractae sursum carnes quae suram componunt, collum crassum et non vehementer carnosum; ex adverso iracundus primum sane pectus habet glabrum, et carnem cutimque lenem, et collum longius neque a carne abhorrens. Quare omnino inter se has duas passiones et secundum animam et secundum corpus differre certum est.

  ¶   19

Septima nota est qua iracundum cognoscere possimus, et hac etiam a forti praecipue distinguitur, qui partes has multis opertas pilis habet quoniam multa, lenta, et viscida materia abundat, ut dictum fuit. Ponemus igitur hanc esse passionem iracundi sive amari, ut pectus habeat glabrum, et circa inguina etiam talis sit, non quidem quod depilis sit circa pubem, sed inguina, ubi sunt emunctoria jecoris, nullis pilis sunt vestita, et sub ascellis, ubi ponuntur quae cordi deserviunt, pauci ac rari omnino et subtiles fient pili. Suessanus inquit quod quoniam haec loca sunt glabra denotant praedominium sanguinis in principalibus membris, sed quid sibi velint, et cur id notent haec signa, et quomodo ad propositam rem faciant neque ille dicit neque ego video. Ac primum sane si haec depilatio praedominium sanguinis denotat, nunquid deinde sequitur quod cui praedominatur sanguis, ille sit amarus et iracundus? An ex opposito ille est jucundus, mitis, et omnino placidus; amplius in quibus praedominatur sanguis purus ac benignus, illos pilis refertos videmus in dictis partibus, nam calidi et humidi sunt, quare et materia et efficiens sufficit pro pilorum generatione.

  ¶   20

Aliam igitur, ut opinor, rationem oportet adducere qua ostendatur quod iracundus et amarus glabrum habeat pectus et inguina; neque solum credo legendum esse glabrum, sed etiam levem, hoc est saevigatum, politum, deplumatum, non asperum, et tactui jucundum, ita ut sit sensus: iracundus et amarus paucos aut fere nullos habet pilos in pectore, et circa inguina non multos, et partes has habet leves ac politas et non asperas, sed omnino tactui jucundas, et placidas, et aequales. Quod pectus sit depile ac paene glabrum, et quod levis sit cutis, et tactio mollis et delicata sic confirmari potest, et ex causa pilorum materiali et ex causa etiam quae instrumentalis est, quae deficit. Si igitur cujus sanguis est subtilis ac lentus minime, illi perpauce sunt fuligines quae sint crassae, et lentae, et viscidae, cui id adest, illi pauca materia pilorum suppeditatur; deficiente materia tollitur etiam effectus; ergo amaro et iracundo non aderit pilorum multitudo, et eo magis cum pori cutis fuerint valde laxi, nam sic evaporat materia neque restat unde oriri possit pilus; cujus indicium est quod qui naturaliter amari sunt ac admodum celeris irae, illorum dorsum semper unctuosum est, et pectus pariter, et inguina, quoniam subtilis materia est quae resudat, et laxi meatus. Quod autem circa pectus et inguina sint pori aperti admodum confirmatur quoniam multum caloris ignei hujusmodi homines habent circa praecordia; hic autem aperit et di-[167]latat, quae passio praecipue contingit in levi et polita cute, nam cum haec sit levis et aequalis, probabiliter etiam est subtilis et tensa, quare necessario et apertiores in ipsa insunt meatus; patet ergo hac duplici de causa quod saevae et acutae irae homo glabrum habet pectus et inguina, cutem similiter levem et politam, et eam praesertim quae circa partes illas posita est, quod probare sic possumus: primum, quoniam subtilem habent sanguinem, et calidum, ergo carnem laxam et mollem, quare et cutem levem, et in his praesertim partibus quae multo calore abundant, ceu pectus et inguina; ex quo patet hos eosdem esse acutissimos in inventionibus et cogitationibus, sed quam levissimos, et in suis opinionibus mutabiles maxime, quae passio illorum sequitur materiam, quinimo et timidos, et qui phantasmata et nocturnos lemures plus justo timeant; plus justo etiam creduli sunt, et qui velint sibi alios credere, et irascantur non credentibus, quae sunt proprietates eorum hominum qui sanguine bilioso subtilique abundant et igneum calorem insitum habent; unde et prompte etiam verecundantur, etenim iracundus contemptum abhorret, igitur honorem et decus maxime appetit, ubi igitur timet ne dedecus incurrat oritur passio quae pudor dicitur.

  ¶   21

Sed dubitare utique posset aliquis an verum sit quod dicitur, iracundo recurrere sanguinem et calorem circa cor, eoque in loco ebullire; si igitur hoc verum est, unde sit quod irati quidam adeo clamant, et rubri, immo punicei efficiuntur, et se continere nequeunt, et ignem spirare videntur, quasi furiosi labra distorquent, et loco stare nesciunt; haec signa sunt caloris externa corporis jam occupantis. Amplius si iracundo recurrit sanguis circa cor, et eo fertur calor omnis, cum hic recursus caloris ad interiora et sanguinis timoris rationem intret, iratus igitur timebit, et eadem erit timoris et irae ratio, nam uterque affectus significat recursum, contractionem caloris circa cor. Et esse hoc verum patet, nam eaedem passiones utrumque sequuntur affectum, etenim et tum timido sive actu timenti, tum maxime irato contigit sitis, item silentium, ut vox exire nequeat; pallor etiam multis adest, pedumque multa instabilitas; sunt etiam qui in maxima ira nequeunt excrementa retinere, et praecipue tenujora; suspirant utrique, et mentem habent turbatam, ut quid sit ex illorum re, quid faciendum, quid petendum vel fugiendum sit omnino ignorent neque praevidere possint.

  ¶   22

Ex adverso mihi toto genere diversi videntur affectus ira et timor, diversaeque utriusque potentiae; nam si ex distinctione finis distinguuntur operationes, et diversae operationes diversas potentias requirunt, quae diversae potentiae a diversis formis naturalibus pendent, et cum diversae formae diversam etiam habeant materiam, et diversa corporea materia in loco diverso existat, effectum est quod nullo modo timor et ira possint esse simul, aut eosdem putari aut saltem cognatos affectus, ut spes et amor, quorum alter, nempe amor, vix unquam aut raro (de venereo loquor) a spe disjungitur, quam quidam poetae amoris pabulum vocarunt, quo sustinetur ea ratione qua ligna ignem alunt et sustinent.

  ¶   23

Pro solutione hujus dubitationis supponendum quod qui sanguinem habent biliosum, subtilem, et tenuem, illi sunt paratiores aliis ad patiendum et serviendum affectibus quamlurimis. Videmus enim misericordem eundem esse iracundum et ad amandum paratissimum, et cum amat mirifice pronum ad zelotypiam et ad iram, et plurimum sperare, eundemque facile timere, ita ut possit dicere se continue versari inter spem curamque, timores inter et iras ^2-59; quinimo non puto ego ullum esse qui speret qui idem non timeat, siquidem sperare est bonum expectare, hoc autem expectare est carere, quod est dolere, qui vero dolet ad iram promptus est; amplius qui bonum expectat semper metuit ne impediatur et ne de spe decidat, quare non est spes sine metu neque ira sine dolore; adde nec erit spes sine laetitia, putatur enim tanquam praesens quod speratur. Quare plurium affectuum eadem videtur esse materia sanguis tenuis ac spiritus, forma vero diversa, prout ea materia diversimode afficitur ac diversis etiam in [168] locis existit.

  ¶   24

Primum igitur dicamus verum esse quod irato recurrit sanguis circa cor sicuti etiam timenti; sed magnopere differunt, quoniam irato sanguis accenditur et ebullit, et sic astuat ut ex illa aestuatione dilatetur et moveatur a centro calor ad circumferentiam, et secum trahat sanguinem omnem, unde factum est quod principium irae et pavoris videatur esse idem, et in utroque affectu moveatur sanguis et spiritus ad cor. Sed in timore manet circa cor, immo circa partes inferiores et imum ventrem calor coit, unde sequitur ventris et urinae fluxus, nempe calore et spiritibus eas partes dilatantibus et aperientibus; at in ira a corde ad superna recurrit calor, et sic ille pallor qui in principio irae in facie apparuit subito evanescit, et in ejus locum succedit calor ac rubor multus.

  ¶   25

Et quod quaeritur, cur irati clament, maledicant, minitentur, rubri et punicei efficiantur, oculos sistere non valeant, qui splendent ut ignis, furosique suspirent, labra torqueant, stare loco nequeant, spumam ex ore et anhelitum vehementem emittant, quod inferius excrementa exeant aliquibus, quod nonnulli attoniti videantur, sitiant, sileant, pallescant, una eademque distinctione his satisfit accidentibus: nam iram capere possumus vel in principio cum incipit, vel cum est in fieri, vel demum quando jam facta est, et tota accensa est flamma quae iratum exurit. Duplicemque motum ac duplicem statum sanguinis et spirituum licet animadvertere: primus motus est accessus ad cor, quando nempe ex oborto damni et contemptus phantasmate ad cor spiritus et sanguis recurrunt; alter motus est quando a corde ad faciem et extrema feruntur; primus etiam status est quando circa cor manent; secundus quando sunt circa faciem, manus, pedes, et totum corporis ambitum occupant. Quibus ita dispositis, cum quaeritur cur irati clament, minitentur, oculos contorqueant, et furiosi videantur, inflammatamque faciem habeant, id accidit reversis praecipitanter spiritibus et sanguine a corde ad faciem, et secum ferentibus igneam illam inflammationem quam circa cor conceperunt, quae durat donec deferbuerit. Eadem de causa, agitatis spiritibus et sanguine subtiliori et calidiori, torquentur mordentque labra, jactant manus et pedes, stare nequeunt, caloris enim ignei proprium est motum facere, ut frigus quietem et statum inducit. At vehemens ille anhelitus et suspiria quae in irato reperiuntur et apparent aliquando indicant multum caloris circa cor concipi, et haec passio accidit quando etiam stat calor et sanguis circa cor, nequedum etiam totus ad extrema corporis translatus est. Spumam per os, urinam per inferiora aliquando emittunt, cum a corde spiritus et calor affatim moveri incipit, et indistincte tam ad superiora quam ad inferiora vergit; contingit igitur propellere quae sese offerunt, dilatare, et aperire, unde spuma, quibusdam etiam excrementa exeunt, aliquibus sudor salsus, nonnullis etiam lachrimae, ut ait Virgilius de Gya: Tum vero exarsit juveni dolor ossibus ingens, nec lachrimis caruere genae ^2-60, vellicat enim calor acris et insuetus cerebri partes anteriores, et eliciuntur lachrimae. Si vero attoniti videntur aliquando irati, et pleni pallore, id fit in principio, quando ad cor colligitur sanguis et spiritus, et tunc etiam silent, deficiunt enim circa linguam spiritus, quoniam ad cor recurrere, congregati eo in loco ubi est dolor, ut testatur poeta quidam Italus de quodam marito qui uxorem suam adulterium molientem reperit, utrique, inquit, pallidi, utrique attoniti et taciti stetere.

  ¶   26

Quae igitur irato accidunt quatenus illi sanguis et calor fertur in cor, eadem etiam timenti eveniunt, ut pallor, et sitis, et urinae emissio; utrique enim vehementer ita afficiuntur quoniam interna mirifice ex recursu spirituum ad cor incalescunt, utrisque enim cor dolet. Quae vero timentis sunt passiones quatenus sanguis et spiritus circa cor coagulantur et constipantur, ibique toti remanent, illae nihil cum irato conveniunt, et quae sunt timentis in irato non apparent: cui si quando excrementa exeunt, id accidit quoniam sub diaphragma et in ventrem inferiorem recedit calor, unde pedes stare loco nequeunt, jubente sive mon-[169]strante natura quaenam debeant in timore particulariter exerceri membra, et si manus torpescunt, quae e converso in irato agitantur, pedibus tamen timor addit alas. Quod ergo timidus et iratus valde differant patet. Bene verum est quod iracundi et timidi in sanguinis promptitudine ad motum valde conveniunt, et aliquando irae junctus est metus, et utrique colluctantur simul, et videntur circa eandem materiam fieri; sed differunt quoniam sanguis in timidis currit ad cor et ibi colligitur ut infra feratur, in iratis ad cor colligitur ut inde totus moveatur sursum; item multus est calor iracundorum, paucus timidorum; tenuis sanguis est timidorum magis aquea tenuitate, at iracundorum tenuitas potius ignem et aerem refert. His igitur atque hujusmodi differentiis et passiones et habentes passionem distinguuntur.

  ¶   27

Alii barbatum solummodo legunt, neque vocem probe adjiciunt. Mihi videtur Aristotelem voluisse afferre signum quo iracundus amarus ab eo qui acerbus est distingueretur. Utrique igitur, tam acerbus quam amarus, prompti sunt ad iram, sed unus facile remittit, alter non facile; distinguendi igitur inter se non solum aliquo signo secundum animam, sed etiam alio aliquo secundum corpus. Secundum animam signa sunt quod ille inexorabilis est, hujus vero ira facile mitescit; ille tristis est, hic laetus et jucundus; ille malignus, ceu de Tyberio dicitur, hic benignus et placidus cum vacat ira, ut Alexander Magnus. Item secundum corpus etiam probabiliter differunt: nam acerbus facie remissus est, coloris nigri, at amarus rectus est corpore, et colore subrufus; recti crines et nigri in acerbo, at hic de quo nunc agimus capillos deorsum tendentes, et eorum ambitum florido colore, hoc est aureo praeditum habet; acerbi faciem et mentum abrasum et quasi depilem habent, ex altera parte amari, utpote ab illis opposita differentia secundum speciem distincti, habent mentum probe pilis vestitum; dicimus igitur quod amarus mentum ac malas multa barba obsitas habet, et quod hoc sit verum persuaderi potest quoniam contraria contrariis concomitari probabile est. Sub eodem genere est acerbus et amarus, et oppositis differentiis inter se distinguuntur: hic celeriter ponit iram, acerbus diutissime servat; acerbum sequitur menti abrasio, et depiles malae, et barbae paucitas, amarus versa vice barbam plenam et mentum multis pilis refertum habet.

  ¶   28

Ultimum amari signum a capillis acceptum, cum proximum a barba deductum foret. Capillorum dico extremitates eas quae frontem, et tempora, et cervicem terminant; horum natura est ut interne nigrorem et fuscedinem quandam habeant, in parte autem extrema aureum quendam colorem quem floridum vocat demonstrent. Cur autem vocet floridum colorem hunc subaureum sive subcroceum quidam dicunt quoniam talis color capillorum pulcher est, et decens, et talem colorem volunt esse in jubis leonum; flavos crines vocavit Virgilius additos Aeneae a Venere. Duo igitur in his capillis requiruntur, flavities nimirum et extensio, quas duas proprietates si cum tertia connectas, pulchram facies caesariem in homine masculo: nam crines viriles debent esse nigri aut subfusci in medio; deinde in extremitatibus rutili, sive ut diximus, aurei; demum crispi mediocriter, quae tertia conditio in pulchro et mansueto viro existit, at in iracundo deficit. Horum causas nunc afferamus.

  ¶   29

Omnia orta naturam suorum principiorum testantur, pili igitur et capilli ipsi quoque id servabunt, qui ex humorum massa elevatis vaporibus a calore generantur, igitur referunt humores ex quibus nascuntur, qui sunt sanguis et bilis flava. Hi humores cum [170] purpurei sint et ad ignitum aurum accedant, si amplius a calore passi fuerint, capillos interne nigriores, externe magis ad croceum accedentes colorem facient. Causam diversi coloris puto esse quoniam remotior est ab humido pars ultima capilli, quare siccior, et ob hoc minus nigra; ita enim natura factum est ut quae humore nigrescunt, eadem cum siccantur ad alborem accedant, quod in madefactis lateribus patet, atque in filo, et herbis quae siccari incipiunt; sic ergo cum interius ac proprius cutim sint subfusci, in extremo deinde flavescunt.

  ¶   30

Sed cur in amaro non crispantur, sed potius sunt plani et extensi, at sane cum multus et igneus sit calor, crispari deberent? Ignis enim et caloris ignei proprium est hoc, ut crispet et corruget ea quae ab ipso exsiccantur, quod in corio et in haedina carta omnino patet.

  ¶   31

An dicendum crispari ab igneo calore intensiori quaecunque multum in se habent humoris aerei, viscidi, et oleosi, qui dum exsugitur, ne detur vacuum, necesse est corrugari meatus a quibus exivit exsuctus humor. At si contigerit vel humorem non adesse in eo quod ab igne patitur corpore, quare non educi; aut si fuerit, ita probe mixtum ut educi non possit, tunc non corrugatur corpus; aut demum si calor non fuerit adeo fortis ut corpus omnino siccare possit. In his igitur iracundis forte dicere possumus: cum extremae capillorum partes sint siccae, sed multum remotae a calore illo vehementi qui exsiccare potest; et calor qui in iracundo est, quamvis sit intensus, quoniam tamen materiam habet tenuem, et ipse subtilis est, et facile remittitur, quare quo magis distat a suo principio, eo minus agit, ut calor flammae remissior est quam prunae; in extremo igitur capillorum cum minimum agat calor, illos non crispat, sed planos relinquit. Aut forte melius dicemus capillos fieri crispos propterea quod meatus cutis sunt intorti; in amaro non sunt intorti; in illo igitur capilli non sunt crispi. Et probatur minor quoniam in amaro calor est intensus et subtilis admodum, celerrime igitur fertur per poros cutis, eosque aperit et extendit, rectos igitur facit; pili itaque sunt recti, namque exeunt per rectos meatus.

  ¶   32

Sed mihi hoc valde dubium est, nam et sensus et ratio repugnare videtur, siquidem vidi quamplurimos iracundos amarulentos quorum pili in extremo erant crispi. Amplius passio est praecipua puerorum et puellarum ut illis crispentur capilli, et hi promptissimi sunt ad iram, quam praepropere sumunt propereque ponunt; addatur quod sicci est crispari, et ideo fere omnes capilli, cum in extremo sint sicciores, non solum crispantur et contrahuntur, sed dividuntur et subtiliores se ipsis fiunt; quando igitur siccissimi fere sint capilli iracundorum, illos etiam maxime crispos dicemus.

  ¶   33

Nunquid igitur mendum est in textu? An interpretabimur quod capillorum ambitus deorsum tendens non denotet privationem hujus affectus qui ponit capillos crispos, sed significet quod hi homines qui sunt valde iracundi parvam habeant frontem, et capillorum extremitas deorsum tendat, hoc est versus aures, frontem, et oculos, non quod careant fronte, sed quod rotundior et angustior in his sit quam in acerbis et diuturnae irae addictis. Hoc idem etiam videtur confirmari posse Aristotelis dicto, qui infra ait: qui magnam frontem habent valde tardi sunt, referunt enim ad boves. Ergo opposito modo affecti irae acutae, celerisque admodum, et paene praecipitis in suis actionibus existent, et propter hoc non tardi necessario; non magnam frontem habebunt, parvam ergo. Et cum dicit Aristoteles in iracundo sive amaro capillorum ambitum deorsum tendere, id significari interpretabimus quod amarus parvam habeat frontem, et capillis supradictis terminatam; et si id ita intelligatur, forte nihil aderit dubii ut ambitus capillorum deorsum tendens quasi sit figura quaedam semicircularis, et semicirculi pars convexa sit versus nasum, et medius punctus semicirculi naso ad perpendiculum immineat, extrema vero ejusdem jungant cum terminis temporum. Videtur autem id respondere etiam illi causae quae facit iracundum probe barbatum, nam multus calor multum vaporem elevat, qui in partibus ubi non admodum laxa est cutis cum inciderit, facile pi-[171]los multos generat, et subfulvos, quos floridos vocat, est enim quasi flos capillorum flavus ille color, et dicetur floridus quoniam vel delectat, vel ut flos ornat capillos et frontem. Qualis igitur ex Aristotelis sententia sit vir iracundus et amarulentus ex his est manifestum.

  ¶   34

His signis addit Polemon et Porta alia quaedam. Polemon faciem rotundam, hoc enim mulierum et puerorum videtur proprium, et fieri a virtute formatrice quae igne abundat, ignis enim ascendere prohibitus cum in se ipsum convertitur globosam facit figuram; item supercilia conversa, hoc est supercilia ita disposita ut eorum pili quosdam vortices et gyros ac circumvolutiones ostendant; quod indicium est causam efficientem esse valde igneam, proprium enim ignis est, et flammae, suam extremitatem in gyrum convertere, et quae ab ipso moventur eadem ratione in circulum torqueri, quod aspectanti flammam caminis brumali tempore accensam constabit. [*]
Nares concavas ego patulas legerem, quales habent generosi et iracundi aequi capita alta ferentes, hoc enim illorum proprium est, et caloris ignei praedominium circa cor monstrat; quare multum aeris cum requirant ad refrigerandum multum cordis calorem, etiam instrumenta quae multum aerem possint recipere illis assignantur.

  ¶   35

Adde etiam acutum nasum, quorum enim extremitas nasi est acuta, illi ex ipsomet Aristotele sunt saevae et praecipitis iracundiae; in acutum enim desinit ignis, quare et quae ab ipso non impedito fiunt, ea etiam acumen quoddam referunt. Hac eadem ratione quorum digiti sunt acuti admodum, et caput etiam, saeva iracundia erunt praediti. Hos vocat Aristoteles habere caput pineatum ad instar fructus pini arboris, et notat impudentia; sed qui impudens est non videtur esse iracundus, nam despicit honorem et infamiam impudens, qua potissimum movetur iracundus; an dicemus iracundum et impudentem in hoc convenire, quod utrique sunt audaces et prompti ad petendum et ad exequendum quod concipiunt; valde tamen differunt, quod impudens aequo animo propter admixtam melancholiam vel pituitam tolerat repulsam, et una atque altera deterreri nequit, at iracundus nullam repulsam pati potest. Quatenus igitur in aliqua parte secundum formam conveniunt, eatenus etiam secundum materiam et corpus convenire non est difficile.

  ¶   36

Multa alia addit Porta: quod frons sit circularis, ad medium sui declinans, ut supra dicebamus quando explicabatur Aristotelis textus, dicentis ambitus capillorum deorsum tendens; quod sit tumida frons et tempora, quod supercilia tortuosa, quod in vorticem sese promant capilli in sincipite, et quasi cristam effingant; quod color carnis sit mellinus vel citrinus, sed hos non puto iram facile deponere posse, ut faciunt qui candidi cum rubore sunt; quod dentes sint admodum acuti et recti, quod vox in principio sit gravis, in fine acuta et intensa; collum crassiusculum, longum, venis sanguineis apparentibus refertum; lingua velox, pectus flammeum sive rubeum, guttur asperum, et laringis bronchium sive angulus exterior prominens; hujus etiam ait esse proprium interloquendum, maxime jactare digitos, oculos habere sanguineos (dicerem rubros et igneos, quales sunt luporum et leonum), splendidos, et siccos, ex Plutarcho. Idem Porta in iracundiam pronos eos appellat quorum oculi sunt truces, os turbidum ac spumosum, immaniter clamantes, sermones praecipiti loquentes, manus jactantes; sed quam dicit foedam visu faciem Aristotelicis dictis convenire non videtur, secundum ipsum enim non est turpis omnino iracundus.[172]

  ¶   1

Quinque signis corporeis docet Aristoteles cognoscere paratum ad mansuetudinem; at primum cur de mansuetudine nunc agitur dicere possem. Species iracundi contemplatae fuerunt, nunc ad mansuetum se convertit, contraria namque sunt; at contrariorum est eadem ratio ac scientia, aut certe non est necessarium inducenti per omnia discurrere singularia, sed quaecunque sese offerunt illa concipit; magis autem occurrunt quae sunt cognata quam diversa, cognata autem sunt quae sunt ad aliquid quaeque sunt sub eodem genere posita, ceu contraria; jure igitur mansuetudinis, postquam de iracundia atque ipsius speciebus tractavit, signa quaedam affert.

  ¶   2

Est mansuetudo virtus quae usum irae moderat atque cohibet secundum quod recta ratio praescribit ac postulat. Recta ratio est quae laudabilem causam et justam nobis monstrat irascendi, et iterum ab ira desistendi; hoc fit si recte considerentur circumstantiae, nempe quibus sit irascendum, propter quam causam, quomodo, ubi, quando et quousque. Non enim irascendum est superioribus et majoribus, aut rebus inanimatis aut ratione carentibus, aut iis qui nolentes et nescientes in nos peccarunt. Et causa propter quam ille peccarit contemplanda est, non enim qui Theophilum imperatorem Constantinopolitanum olim multis conviciis et contumeliis impetivit, cum insanus nesciret quid ageret, debuit ideo morte multari, similiter neque Romani quidam milites jure irascebantur cum illis, rem Romanam deserere volentibus, sese opposuit exerto ense Scipio. Quomodo etiam et quousque, nam cum sis mortalis non est servanda ira immortalis, nec scutica dignum horribili sectere flagello ^2-61. Loci etiam et temporis ratio habenda est, nam in templo, coram principe, in propria, in aliena domo aliter atque aliter procedere debemus, de quibus alibi fusius dictum fuit.

  ¶   3

Quid igitur mansuetudo sit clarum. At si potentiam spectemus, hoc est naturalem habilitatem ad suscipiendam eam virtutem mansuetudinis quae dicitur acquisita, cum haec potentia sit naturalis qualitas, ergo forma in materia, et si certa qualitas et forma, certam videtur etiam requirere materiam quae rationem ac vim sustineat illam secundum quam dicimur prompti ac magnopere habiles ad capiendum habitum mansuetudinis. Si ergo acerbitas in melancholia et bile posita est, amarities autem in praedominio bilis cum sanguinis subdominio, sanguisque causat quod bilis accensio non diu duret, sed retusa ejus siccitate propter praesentiam humidi benigni in sanguine reperti cito desinit, ac placidus efficitur amarus, restat igitur mediam dispositionem non in pituitae praedominio positam esse, nam insulsa est pituita; non in atra bile cum eadem pituita, sic enim fiet insensatus et plumbeus, aeque ac asinus; ergo in puro sanguine cum subdominio bilis et pituitae in portione aequali ponetur ratio mansueti, parum declinantis ad oppositum iracundiae, et ad defectum potius quam ad excessum. Quoniam sanguis calidus est, facile accendi potest; sed quoniam humidus et aereus, facile etiam refrigeratur, neque vehemens est, siccitate enim calor acuitur, humiditate retunditur; at quoniam bilis non deficit, promptitudo non abest in actionibus, et deficiente quantitate melancholiae, non permanet tristitia et acerbitas, sed immemor est injuriarum mansuetus, neque illas persequitur nisi prout recta ratio postulat.

  ¶   4

Et [173] efficiens causa mansuetudinis ea est quae ita adamussim hanc materiam humorum miscuit ut haec habilitas potius quam opposita resurgeret, de qua jam supra dictum fuit. Et sicuti virtutum omnium, ita hujus habilitatis una prima causa est Deus; secundariae caelum caelique dispositiones, locus, regio, patris matrisque temperatura, tum simpliciter, tum eo tempore cum semen emiserunt et genuerunt hominem; adde cibum, et potum, et animi accidentia; adde educationem atque institutionem, cujus est momentum maximum, et quaecunque corporis humani temperiem possunt alterare et mutare animum. Quibus principiis sic constitutis, nunc qua ratione demonstrari possint passiones quas Aristoteles ait reperiri in corpore hominis naturaliter inclinati ad suscipiendam virtutem et habitum acquirendum mansuetudinis dicamus.

  ¶   5

Est mansuetudo de qua nos loquimur potentia naturalis ad sustinendas contumelias et mala mediocriter, quae in quiete sanguinis puri et biliosi circa cor moderate incalescentis consistit. Erit igitur gravis specie, hoc est ejus figura et corporis effigies gravitatem quandam praeseferet. Gravitatem in moribus appello secundum apparentiam esse quando in facie, gestu, totaque persona apparet quaedam qualitas qua aspicientes persuadentur hominem non nisi ratione recta monstrante de propria opinione decedere; quando autem jam habituata est dicitur firmitas et constantia quaedam animi in vultu, in sermone, in motibus, in rebus agendis apparens, quae propria est virorum ut ferocitas juvenum, inconstantia puerorum. Ex his igitur clarum est quid sit homo specie gravis, quod inesse mansueto probabitur, nam mansuetus est ille cui quiescit sanguis circa cor, neque multo calore ejus humores in ventriculis cordis agitantur; qui talis est de propria opinione leviter non movetur, illi igitur inest constantia et firmitas in verbis et in vultu; hanc qualitatem diximus gravitatem referre; ergo mansuetus figuram gravem repraesentat. Propositiones assumptae ex terminorum definitionibus confirmantur.

  ¶   6

Secundum signum est mansuetum esse carnosum, et multam eamque humidam habere carnem. Id confirmatur, nam caro est soboles sanguinis, et ejus qui maxime probus est, et secundum naturam dispositus, alimur enim dulci tantum, dulcis autem in corpore humor sanguis est, ubi igitur multus et benignus sanguis, ibi multa caro; quare cum in eo qui mansuetus est reperiatur multus sanguis, et purus, ut diximus, patet illum etiam esse valde carnosum. Quoniam autem temperies illius est ex praedominio sanguinis cum pituitae subdominio, patet humidum in ipso praevalere, est igitur tum ratione sanguinis, tum ratione pituitae temperies haec paulo humidior; et cum qualis est temperies, talis sit caro, necesse est mansuetum habere carnem non solum multam, sed etiam humidiorem, quare non duram, mansuetus igitur non est robustus; sed quoniam multus adest humor et mediocris calor, mansuetus ad insensatum magis quam ad ingeniosum accedet, spiritus enim acres, ut dictum est, ingeniosus requirit.

  ¶   7

Duo continet hoc signum: unum respicit quantitatem, alterum qualitatem. Mansuetus igitur debet esse bonae magnitudinis, hoc est mediocris staturae, et magis vergens ad magnitudinem quam ad parvitatem, quoniam nimis magni sunt paene insensati, et quasi caudices vel asini, unde fuit dictum "homo longus raro sapiens", neque enim facile magna moles moveri potest; et quoniam cor nimium a cerebro distat, refrigerantur spiritus priusquam ad ipsum perveniant, et in tam longo motu fatiscunt, neque calor cordis temperant prout ipsius natura postulat; si vero justo minores fuerint, in parvo corpore confunduntur spiritus, et plus justo incalescunt. Restat igitur ut magnitudo [174] debeat esse moderata et ad excessum magis quam ad defectum accedens in mansueto, et id quoniam sunt multae carnis multique nutrimenti, et laxi ac molles; materia autem mollis facile cedit calori, quare mansuetus necessario habet corpus mediocriter magnum, praevalente scilicet temperato calore et agente in humorem benignum et oboedientem materiam. Est igitur bonae magnitudinis mansuetus.

  ¶   8

Necnon etiam commensuratus. Illum voco commensuratum cujus partes corporis naturalem servant inter se proportionem; id autem fit quando una alteram excedit aut illi aequalis est secundum quod utplurimum fieri solet a natura; dico igitur sic mansuetum esse commensuratum. Causa puto quoniam mansuetus est ille cujus materia calori naturali est oboediens, et facile alterabilis et mobilis secundum naturam; cujus materia talis est, ille efficitur commensuratus. Minorem supra confirmatam vidimus; major ex se clara est, nam incommensuratio quae in corpore humano aut in animalibus etiam aliis inest, si ab interna causa oritur, ea fit vel propter agentis imbecillitatem, vel propter materiae inoboedientiam, vel demum propter utrumque; quare si proposita causa propositum producit, oppositam oppositum facere probabile est: incommensuratus est immansuetus, mansuetus igitur est commensuratus.

  ¶   9

Quartum est mansueti signum. Curvitas rectitudini opponitur. Quamvis autem hominis figura tam ad latera quam ad posteriorem et anteriorem partem incurvari possit, attamen, quoniam magis secundum naturam est incurvari ad anteriorem partem quam ad alias ullas, et secundum naturam dispositus est mansuetus, ad anteriora incurvari, si futurus est curvus, non autem ad posteriora probabile est. Neque curvatio est multa, neque circa scapulas, sic enim videretur gibbus potius quam curvus; sed incurvari solet circa principia et vertebras lumborum, et ubi ultimae costae nothae dorso seu spinae junguntur. Quod autem mansuetus sit curvus mediocriter videmus quoniam senes, qui minus iracundi sunt quam juvenes, incurvati incedunt; amplius, qui irascuntur caput attollunt et se ipsis videntur fieri rectiores, spiritibus scilicet et multo calore caput et faciem petentibus; qui igitur contraria dispositione afficiuntur probabile est etiam circa corpus affici diverso et opposito modo; sic ergo mansuetum incurvum esse credibile est.

  ¶   10

Causam puto ex supradictis inferendam esse, nam si mansuetus plerunque magnum corpus habet, et molle, et calorem temperatum, cum qui tales sunt naturaliter incurventur, mansuetum igitur curvum esse dicemus. Majorem confirmare oportet, quae tunc clara erit si considerabimus propter quid contingit homines naturaliter secundum figuram incurvari: certum est senes qui grandiori et longiori sunt corpore incurvari cum senescunt; senes autem fieri frigidiores secundum naturam quam juvenes essent; ergo propter defectum caloris incurvatur corpus. Conspicimus etiam aliquos adolescentes qui cum vix puberes sint et multum excrescerint incurvari, aut quoniam corporis materia nimium mollis est, aut quoniam calor naturalis non possit totam illam corporis molem rectam sustinere. Legimus et audivimus cum imperatore Carolo quinto fuisse quendam gigantem qui excedebat mensuram septem pedum; hic vix incedere poterat, et incurvatus semper in manibus scipionem quo se sustineret ferebat. Ratio igitur haec est, quoniam corpora longa et ex molli materia constantia, quae multum non excedunt in calore, illa incurvantur, pondere nimirum ad terram vergente, et calore ac spiritu prae sui tenuitate illud ipsum non sustinente nec erigente; quod si hoc verum est, non solum propter caloris impotentiam, sed etiam propter materiae mollitiem incurvari necesse est corpus. Colligemus igitur jure dictum fuisse corpora longa secundum figuram, molliaque secundum materiam, et temperata secundum calorem incurvari; ex quo sequitur et mansuetum esse curvum secundum figuram, hoc est leniter neque indecore curvari, quam pas-[175]sionem in plurimis mansuetis videmus, neque fere ullum talem observavimus unquam qui idem mansuetus non fuerit, et moderatus etiam, nisi ex catarrho aut ex aliquo externo accidenti incurvari illum contigerit.

  ¶   11

Ultimum signum, quod non parum dubium videtur quid sibi velit, cursum capillorum sursum velli aut verti. Suessanus, ut semper, nihil addit, nisi quod hoc signum refertur ad leporem, et ad cervum, et ad oves, sed qua ratione haec animalia pilos habeant sursum versos neque ille, neque alius, nec minus ego vidi; certum est ovium esse pilos implexos et annulosos, leporum autem et cervuum planos. Alii ne verbum quidem addunt. Quod si aliquid divinandum est, in memoriam revocemus in figura iracundi et amari nos dixisse illum ipsum habere ambitum capillorum deorsum tendentem; cum autem iracundus sit mansueto oppositus, an dicendum est jure mansuetum habere capillos sursum versos. Qua ratione igitur expositum est superius signum et confirmatum, eadem ratione, sed ex opposito, nunc id quod proponitur declarandum erit.

  ¶   12

Diximus ambitum capillorum deorsum tendere in iracundo, hoc est ante frontem incurvari et descendere, et illam in medio praecipue angustiorem facere, qua scilicet parte imminet naso; rationem attulimus quoniam id in leonibus et in tauris conspicimus; et causa est multus calor ad eam partem delatus, qui cum eo deducat materiam multam pilorum, neque rara admodum sit cutis, nam sicuti moderatus calor dilatat, ita multus, sed non in summo, corrugat cutim, effectum est ut eo in loco multus capillus nascatur, multusque promineat; unde etiam adolescentes nostrates, cum se pulchros generososque monstrare velint, hanc partem crinium praecipue alunt et affectant, utpote qui se credunt sic animosiores et magis viriles apparere. Quod si est quod diximus verum, ex opposito per cursum capillorum sursum vulsum intelligemus quod frons sit magna et capilli non descendant in frontem; sed sicuti in iracundo convexum arcus quod faciebant extremitates capillorum erat versus nasum et oculos, ita nunc ex opposito concavum arcus respiciat oculos et frontem, et convexum versus capitis apicem sit positum. Et hoc sit quod dicitur, cursum capillorum, hoc est extremitatem capillorum ubi incipit frons esse sursum vulsam sive conversam, hoc est opposito modo dispositam ad ea quae in iracundo et amaro existebant.

  ¶   13

Quod autem mansuetus sit talis patet, namque animalia magnam frontem habentia mansueta sunt, ut boves, ut cervi, et lepores, quaeque animalia ad mansuetudinem inclinant a frontis magnitudine non abhorrent. Causam autem hujusmodi passionis talem possumus assignare: quibus moderatus est calor et circa cor et circa faciem ac cerebrum, illis non multum fuliginosi vaporis elevatur; quibus autem id contingit, deficit materia capillorum, et praecipue circa eas partes in quibus minor est naturalis ascensus talis fuliginis; haec autem sunt frons et partes quae sunt in extremo frontis, quae primae canescunt et calvescunt; ergo mansuetus capillos sursum versos habebit, et frontem magnam, quod fuerat probandum.

  ¶   14

His adjunguntur a nonnullis constans intuitus, tardus motus, vox gravis, tarda, et mollis. At de intuitu constanti quid dicam non habeo, impudentis enim passio potius est quam viri mansueti, qui plerunque etiam modestus est; nisi per constantem intuitum intelligamus eum qui irato et iram concipienti opponitur, quem intuitum expressit in Didone Virgilius, quae dum Aeneam audiebat jamdudum aversa tuetur huc illuc volvens oculos, totumque pererrat luminibus tacitis ^2-62. Quare sicuti iratus oculos huc illuc vertere solet, ita ex adverso mansuetus constantes habet oculos, non quod in uno obtutu defixus haereat, sed in medio dispositus quae aspicit [176] quiete tuetur. Tardus motus a moderato calore provenit, qui etiam vocem tardam et mollem propter multam humiditatem facit, eandemque gravem; gravitas enim quieti ut acumen vocis motui accedit, quae enim sonum graviorem faciunt tardiori motu feruntur quam illa quae acutum producunt; quare cum mansuetus temperatum calorem cum humido junctum habeat, jure dicimus illum etiam habere vocem mollem, tardam, et gravem.

  ¶   15

Notandum semper tamen quod una tantum nota aut etiam duae ex his non possunt inferre quod homo sit mansuetus; neque enim hoc dicitur, sed quod mansueti omnes utplurimum talibus sunt praediti qualitatibus et signis circa corpus, quibus possunt cognosci. Et haec omnia observantes possunt putare esse verum quod passiones animae in corpore habeant aliquid quod illis respondeat, et ut anima equi vel bovis non habet corpus canis vel cervi, sed certa anima certum requirit corpus cujus sit actus, ita etiam passiones et inclinationes animae certam corporis petunt dispositionem secundum quam passio illa et sustineri et exerceri possit, cum corpus animae sit et subjectum et organum potentiarum ejusdem.

  ¶   1

Cujus figura hic describitur εἴρων graece dicitur, quem non simulatorem, sed potius dixeris dissimulatorem, eum nempe qui cum alios juvare possit, se posse negat, qui est, ut ait Horatius, dissimulator opis propriae, sibi commodus uni ^2-63. Simulator enim profitetur esse quae non sunt, at dissimulator vult persuadere ea non esse quae sunt; cui opponitur insolens et arrogans, qui persuadere vult se posse et scire ea quae neque potest neque scit ullo modo. Ego tamen hoc loco non dissimulatorem tantum, sed etiam simulatorem et extenuatorem rerum suarum, et aliena cum irrisione extollentem, et omnino non vera dicentem, et cavillatorem notari censeo, et eum qui res ac verba cum irrisione in deteriorem partem capere solet. Hujus ex Theophrasto mores sunt ut inimicos suos adire et illos alloqui possit, coramque laudare quibus insidiatur; quod de Domitiano scribit Suetonius, qui auctorem summarum pridie quam crucifigi mandaret in cubiculum vocavit, assidere in toro juxta se coegit, securum hilaremque dimisit, partibus etiam de caena dignatum; quod pariter in alios et in virum quendam consularem fecit, nam cum sequenti die illum capite esset damnaturus, secum tamen in rheda gestavit, et in majori quam pejus gratia habuit, et conspecto ejusdem accusatore vis, ait, cras hunc nequissimum servum audiamus? ^2-64

  ¶   2

Quis igitur sit dissimulator et mendax ex his patet. Cur autem nunc Aristoteles potius meminerit hujus quam alicujus alterius potentiae vel dispositionis? Ait Suessanus quod hactenus oppositos habitus aut per oppositas dispositiones processit, nunc alterum tantum habitum explicat; at ego admittendum non puto Suessanum, quasi quod dissimulator non habeat contrarium, aut quod cynaedi contrarium exposuerit, quare responsio nulla mihi videtur. Dicerem igitur aut Aristotelem nullum servasse ordinem, et illa assumpsisse prout sese offerebant ut suam statueret inductionem. Vel forte melius, cum passionum et inclinationum quae in anima reperiuntur quaedam clare pendeant ab humorum massa et mixtione, quaedam autem obscure, et appareant a ratione sive ab usu et instituto pendere potius, quoniam quamplures [177] earum quae sunt prioris generis sumpsit Aristoteles, nunc ad alias quasdam quae potius secundum placitum et ex habitu quam secundum naturam nobis inesse videntur enumerandas et contemplandas se convertit, ut sua inductio majorem vim habeat. Vel etiam dicemus, cum passionum quae nobis insunt aliae sint simplices, aliae compositae, et de simplicibus quasdam enumeraverit, nunc aliquam compositarum etiam affert.

  ¶   3

Mihi autem videtur passionum sive potentiarum materiam posse armoniis probe comparari, quarum quaedam sunt quodammodo primae, ut diapason et diapente, quaedam vero ex his componuntur atque in has resolvuntur; sic etiam iracundia, mansuetudo, jucunditas et justitia, timor et audacia, et his cognatae et similes inclinationes videntur esse simplices quodammodo, nam ex certa humorum simplicium mixtione oriuntur; at dissimulatio, veracitas, promptitudo ad ludendum, alienorum desiderium, munerum amor, et his opposita non ex uno humore aut simplici humorum mixtione, sed multiplici et composita videntur oriri. Animadvertimus enim in amatore munerum esse avaritiam et ambitionem: avaritia, quatenus rei familiaris suae amittendae significat timorem, ponit frigus et atram bilem, quatenus autem aviditatem rerum alienarum dicit, calorem, calidi enim est attrahere; ambitio audaciam denotat, quae timori contraria est, et honoris desiderium, quod nequaquam cum avaritia convenit. Unde verissimum est quod dicebat Plutarchus, virtutem esse aequalitatem et identitatem quandam, quae nullum contrarium secum admittit; vitium autem inaequalitatem, compositionem, et oppositorum mixtionem. Hac forsan ratione dicere possumus, post enumerationem earum passionum quae simpliciter a materia pendere certum est, ad has quae materiae compositionem requirunt etiam recensendas animum adjecisse Aristoteles; si ergo dissimulator ille est quem recensivimus, quaenam ejusdem sit materia quaerendum est, nam potentia quaedam naturalis est, forma igitur in materia, jam enim supra etiam ex Aristotelis sententia confirmatum fuit omnes illas qualitates quae in anima apparent, et quarum ope proprias exercet operationes anima, esse in materia et certam requirere materiam in qua existant; hoc enim est omnis naturalis formae proprium, ut sit alicujus materiae actus et perfectio. Quae igitur erit dissimulationis? Si perpenderimus quidnam illa sit, et quomodo fiat, forte innotescet.

  ¶   4

Descripsimus supra qualis esset dissimulator et mendax, qui cum irrisione in deteriorem partem semper aliena dicta factaque trahit. Hujus nunc definitionem, quae demonstrationum futurarum sit principium, afferre tentemus, dicentes dissimulatorem esse qui quod potest in alienum commodum se posse negat facere aut dicere, non sine irrisione tacita aut apparenti; mendax igitur est. Quoniam irridet, contemnit, et quoniam alios juvare non vult, non est benignus, sed inverecundus et inhumanus; et cum contemnat alios, paratissimus est ad iram aliis excitandam, quare et odio habetur; et quoniam irridet, salsus est, quare et aliquando jucunde auditur, faenum igitur, ut dicitur, in cornu habet, et propterea quod ridet nescias unquam verum an falsum, joco an serio loquatur; similiter ejus proprium est omnia sua occultare, aliena propalare, diffidere omnibus, neminem sibi vere amicum credere: cum ille nullum amet, se a nullo amari etiam sibi facile persuadet. Ita autem factum est ut dissimulatoris viri et mendacis haec sit natura, ut nunquam rem dicat prout est, augeat, alteret, minuat; semper excusationibus plenus, semper judicium dat de rebus quas refert, nec sibi constat; hujus igitur ingenium et natura non simplex, non aperta, sed astuta et callida est, et ad decipiendum parata, ut hujusmodi homines magis quam viperas summopere fugere et abhorrere debeamus.

  ¶   5

Si igitur res ita se habet, ut Theophrasto etiam videtur, clarum est quod non sine atra bile hujusmodi passio esse potest, haec enim terram refert. Ut autem plurimae sunt terrae species, ut in primo Caeli et quarto Meteorum dictum fuit alias, ita etiam plures sunt species ac differentiae melancholici humoris; terram autem videmus esse obscuram, gravem, frigidam, et quandam densam, tenacem, fructus [178] sine labore non parientem, plerunque decipientem, et frugum spem mentientem. Quatenus igitur non est benignus neque humanus, et alios contemnens, et despiciens aliorum judicium et bonum nomen, eatenus in ipso abundat melancholia, et ea praecipue quae ex amara et flava nascitur bile cum aduritur, sic enim refert terram illam tenacem, duram, et salsam, in qua nihil succi dulcis cum reperiatur, nullum etiam plantae genus nutrit.

  ¶   6

Eadem ratione probatur in hoc praevalere melancholiam, quoniam sua occultat, et tenebras factis ac dictis suis obducit, sola enim terra inter omnia elementa obscura est, et non diaphana. Et quoniam irridet alios, hoc est alios in turpitudine se deprehendere putat, etiam solus sibi sapere videtur, ideo se praestare ceteris credit; superbus est igitur, et propter hoc etiam in eodem bilis flava dominatur, ita ut ex utrisque, flava scilicet atque nigra exusta, fiat miscella intemperata, ubi aliquando hac, aliquando illa praevalente aut calorem suscipiente, modo obscurus suorum depressor videatur, modo irrisor ac salsus alienorum subsannator appareat. In ipso igitur hos duos humores, melancholiam et flavam bilem, ex adustione exsuperare probabile est; cujus rei inditium quod melancholica laborantes passione, cum contingit illum ipsum humorem aduri, sic irridentes et subsannantes videmus sine causa praesentes, et se valde extollentes et multa fiducia plenos despicere omnes alios; sicuti autem in laborantibus haec per accidens contingere aspicimus, ita et in his qui cum sani sunt, proxime tamen accedunt ad talium aegrotantium dispositionem, eadem fieri posse ex temperie naturali putandum est, ut in Prognosticis Hippocratis fuit dictum. Praedominium igitur est melancholiae cum flava bile, quae duo simul nectuntur mediante pituita crassa, vitrea, et frigida; et qui sortitus est temperiem hanc malignus est, et propositi mali tenax, et ratione frigoris agere non vult, quamvis suadente bile flava multum se posse putet; unde effectum est ut vitream faciem vulgo habere dicamus talem hominem, et quendam in ejus vultu alborem cum pallore lucenti junctum aspiciamus.

  ¶   7

Quis igitur sit dissimulator, et quomodo haec potentia posita sit in praedominio flavae bilis amarae seu vitellinae, quae per exustionem deinde atra et acerba fiat, cum subdominio pituitae vitreae, ex his non omnino irrationabiliter colligi potest; quae habilitas tunc ad actum exibit cum sensus phantasmata producet quae ad hanc potentiam movendam sint convenientia, et nisi vetuerit ratio aut institutio et educatio, cum ad actum venerit, operabitur, et si saepius id faciet, introducetur habitus secundum quem homo dissimulator, et mendax, et cavillator dicetur.

  ¶   8

Hujus igitur hominis inquit Aristoteles partes quae sunt circa faciem esse pingues, ut genas, mentum, collumque sive gulam; non dicam autem frontem, quoniam id ad insensatum referebatur. Quod igitur dissimulator talis existat exemplo Socratis, cujus hoc erat privatum vitium, confirmari potest, et etiam Domitiani; utrique autem pinguem habebant faciem, et maxillas, et mentum, quod etiam visum est in Vitellio, eodem paene vitio secundum animam et secundum corpus laborante, quamvis huic praeter pinguedinem accederet etiam rubor quidam, qui illum semper ebrium esse dicebat.

  ¶   9

Pinguem eum vocamus cujus calor cum multo humido alente est temperatus; quod enim post nutrimentum resudans ad membranas pervenerit, frigore ac densitate illarum collectum, efficitur pingue, quare necesse est multo humore cum mediocri calore temperatam esse eam corporis partem quam dicimus pinguescere; hinc factum est quod in quiete animalia pinguescunt, quoniam remittitur calor si probe nutriantur et nutrimentum non coqui contingat. Cum igitur dissimulator et mendax ille sit in quo bilis adusta et pituita praevaleant, remissum ergo quodammodo habebit calorem naturalem, et cum inverecundus sit, circa faciem non laborabit neque multus eo feretur calor, quare dissimulatori et mendaci quies est secundum vultum; parti corporis cui accidit quies, illi etiam inest mo-[179]deratus calor; hic autem si tantus sit qui possit attrahere, concoquere, et adjungere, non autem resolvere, facit partem cui adest pinguem; ergo dissimulator est secundum faciem talis. An forte brevius: dissimulator et mendax est circa faciem carnosus quoniam multa pituita, eademque crassa abundat; secundum cujus motum et habitudinem varia mendacia fingit, proprium enim est aquae, si crassior est inaequaliter, imagines nunquam eodem modo quo recipit reddere, unde diverso modo in aere et in aqua apparent quae in utroque elemento conspicere contingit. Sic ergo qui dissimulator est ac mendax circa faciem est pinguis.

  ¶   10

Palpebras et circumcirca positas partes rugosas dicit. Est ruga cutis duplicatio, recedente eo quod cutem extendebat; hoc autem vel humor est, vel spiritus; quibus igitur circa oculos pauci sunt spiritus et paucus sanguis subtilis, illis insunt rugae circa oculos et oculorum angulos, quae passio in senibus, et in his qui non probe dormierunt, et in his qui multum lacrimarunt, aut veneri operam dederunt spectatur, deficiente sane vel humore, vel spiritu, vel utroque quibus partes prius distendebantur. Si ergo dissimulator et mendax praedictae est temperaturae, etiam inverecundus est, unde nihil patitur circa faciem; probabile est paucos spiritus ex se circa caput habere, et per accidens paucos etiam eo ferri, quare factum est ut rugosos habeat oculos.

  ¶   11

Sed dubitandum est an sit verum quod dicitur; primum quod pars quae non movetur neque exercetur sit pinguior ea quae exercetur et movetur, nam videtur hoc esse falsum, apparet enim exerceri et moveri dextram, quiescere sinistram, et tamen semper sinistra est tenujor et minus pinguis quam dextra. An dicendum quod supra etiam tetigimus, nempe quod calor idem respectu earundem partium, si illarum sit aequalis motus et usus, ceteris aequaliter sese habentibus secundum naturam, partes illas etiam aeque nutrit et auget; at si contigerit motum unius partis augeri inaequaliter, magis nutrietur, haec altera pars manebit in suo statu. Vel dico motum posse capi dupliciter: aut enim est proportionatus ei quod movetur instrumento et membro, et sic membrum quod exercetur crescit; aut improportionatus est, justoque major, et tunc tantum abest quod vegetum magis et robustum reddatur membrum, quin strigosius et tenujus apparet, quod in equis Claudanis ac militibus notatum fuisse ab Hasdrubale scribit Livius. Cum ergo motus dextrae fuerit illi proportionatus, calor fit magis vegetus, magis igitur attrahit, perfectius concoquit, et apponit membro, neque enim tantus est ut resolvat nutrimentum et extenuet. Et huic determinationi accedit medicorum placitum, qui dicunt frictiones in principio calefacere, deinde in medio implere, ad extremum inanire membra quae multam frictionem sustinuere.

  ¶   12

Sed dices: cum non resolvatur attractus ad oculos humor, quomodo rugosi sunt circa oculos? An diximus non multos spiritus neque multum caloris ad eorum caput, et praecipue anteriorem partem atque oculos ascendere; qui vero ascenderunt spatio temporis flacescunt, et sic rugae fiunt; cum enim mendacia et dolos struant circa cor, qui adsunt spiritus et in partibus interioribus omnes stabulantur, unde pars exterior his privata concidit, et sic fiunt rugae circa oculos, ut est dictum. Ergo probabiliter mendax rugosus est secundum eas partes quae circum oculos positae sunt, quae passio in cogitabundis et maerentibus spectatur.

  ¶   13

Dissimulatores et mendaces vocat Aristoteles habere faciem somnolentam de more; non sane quod hi homines sint somnolenti et insensati, hoc enim nusquam est verum, sed [180] dicit quod mendax et dissimulator affectam gerit faciem eo more et secundum eandem figuram quam habet somnolentus. Videamus igitur quae sit somnolenti figura: primum igitur somnolentus fere claudit oculos, et si quid tuetur, paene aperit, semiapertos igitur habet, et oblique ac limis ut ajunt oculis spectat; caput etiam inclinat ad terram vel ad latera, modo hoc, modo illud; non audit neque advertit, aut non audire et non advertere simulat; et pallorem quendam splendidum praesefert. Talem igitur faciem dico habere virum dissimulatorem, fallacem, et mendacem; causa est quoniam ad ejus caput vapor pituitosus cum atra bile junctus scandit, ut fere vigili comate affectam praeseferat faciem. Cum autem mendax sit, et sibi conscius mendaciorum, refugit nescio quomodo naturaliter alios aspectare et lucem tueri, forte juxta illud divinum dictum, quod qui male agit odit lucem ^2-65; pessime autem omnium agit qui mentitur, mendacium enim est per se malum, et omnis mendax malus, et veritatis inimicus Dei est hostis, Deus enim veritas ipsa est, et omnium hominum, vel teste Theophrasto, pessimus. Si ergo qui male agit lucem odit et qui lucem odit oculos claudit aut oculos in terram inclinat, hic autem morem somnolenti refert, ergo dissimulator et mendax, qui male agit, morem somnolenti expressum in facie feret, quod fuerat propositum.

  ¶   14

Aspectum et faciem elegantem his signis addunt quidam, qualem habuisse ferunt Domitianum; sed Tyberius, omnium hominum maximus simulator et dissimulator, faciem multis tuberculis plenam gerebat; sed quatenus isti adulatorium ingenium nacti sunt, eatenus etiam faciem honestam praeseferent, vocem similiter remissam, et tarde verba pronunciantem, quoniam cum atra bile pituita juncta est, quae frigus naturale auget, cujus operatio tarda est, ad quietem enim accedit. Quod autem hic de quo agimus omnes se in facies sit facilis converti, quod etiam incessum et motum omnem variabilem inaequalem et versatilem habeat, nusquam id nisi a flava bile et pituita habere potest, quarum ultima prompte agit, altera nata est promptissime pati et passiones etiam magis quam aer retinere, et ex hoc, propterea quod cum atra bile jungitur.

  ¶   15

Notatum autem est qui continue manus agitant dum loquuntur plerunque esse mendaces, ac praecipue si digitum indicem ori apponunt, id enim signum esse ajunt se tunc cogitare mendacium ac fallaciam qua audientem decipiant, videturque id contingere propter motum quem in fingendis mendaciis interius faciunt. Eorundem passio est ut inaequaliter ambulent, modo tardo, modo concito gradu. Amplius oculos parvos, concavos, et glaucos habent, quod de Aristotele apud Diogenem Laertium legitur; causam puto eandem quam supra diximus similiter, spirituum defectum ac probi sanguinis vel aquei humoris mixtionem cum bile exusta; qui vero credunt oculos crassos et prominentes simulatorem aut dissimulatorem significare, illi forte erant; nam duplex mendax: alter callidus et astutus, et hujus parvi sunt oculi; cujus autem sunt ingentes oculi mendacem quidem aliquando, sed vanum potius, nebulonem, ac blateronem dices quam fallacem et subdolum hominem.[181]

  ¶   1

Pusillanimo opponitur magnanimus, qui cum re vera sit magnis rebus dignus, se quoque iisdem dignum putat; ast pusillanimum dico qui minoribus quam re vera sit se dignum censet. Cur autem de pusillanimo nunc agat eadem quae supra causa afferri potest, haec enim quaedam composita passio est ex timore et ambitionis vacuitate, necnon et fatuitate, nam caret ingenio atque judicio, cum nesciat discernere quid ipse valeat et quid distent aera lupinis; timet autem ne male audiat, et ne majora quam par sit affectet; desiderat igitur honorem, sed quod faciunt stulti, dum vitat vitium cadit in contrarium. Hujus materia est eadem quae timoris, nempe atra bilis per se et naturalis, pauco praedita calore cum pauca bile flava, cujus auxilio honores contemplatur, sed vetante inopia caloris non agit quae debet, nec se dignum censet iis quae vere illum decent. Talem fuisse Leucadium Corinthium dicit Aristoteles, sed quisnam hic esset, ut tunc erat clarum, nunc mihi est obscurissimum; at in ejus locum Claudius Caesar imperator supponi potest, quem timidissimum, pusillanimem, ac omnino fatuum dicit Suetonius.

  ¶   2

Cum igitur pusillanimus sit temperaturae melancholicae, et simul paucum calorem habeat, necesse est omnino propter debilitatem causae agentis, et propter duritiem, et siccitatem, et resistentiam causae materialis parum distendi ac dilatari secundum corpus; parvus est igitur, quaecunque enim aliqualiter minora sunt in suo genere aliis quae sibi sunt cognata multo magis timida sunt: sic minor canis majore timidior est, et puer viro. Si autem corpus pusillanimorum est parvum, necesse est etiam ut membra sint parva, nam cum ex membris sit corpus, si membra forent magna, corpus esse parvum non posset, si modo proportionem ac naturalem symetriam habere deberet. Huic videtur etiam rei allusisse Horatius, qui dum esset corporis exigui, fatetur et se parvum habere animum; dicit enim se corporis esse exigui et alibi: dii bene fecerunt me quod parvi quodque pusilli finxerunt animi ^2-66. Sic ergo qui pusillanimus est parvi corporis et parvorum membrorum existit.

  ¶   3

Nodos et juncturas membrorum vocat Plinius articulos, ut digitorum nodos, unde articularis dicitur morbus qui nodos et juncturas membrorum et ossium occupat. Dicit igitur quod pusillanimus habet parvos articulos, et jure si parvum corpus, parvaque membra, necesse est etiam parvos habere articulos; nam si magnos haberet articulos, fortis esset, ut supra visum est, at qui pusillanimus est timet, neque fortis est, igitur non potest habere magnos articulos. Si autem casu contingeret in parvo corpore parvisque membris magnas esse dearticulationes, monstrum magis quam homo dici posset, neque sub ullam regulam redigeretur. Sic igitur pusillanimus et corpus et membra parva habebit, siquidem et animum habet parvum; probabile autem est formam suam sequi materiam, et illi consentire.

  ¶   4

Secundum pusillanimi signum; macra animalia dicuntur tenuja et exilia. Aliqui a voce Graeca deductum putant vocabulum, quae vox longum significat, quae enim macra et exilia sunt longiora videntur; at Varro a marcore deductum putat, nam quae macra sunt quasi marcida dicuntur; marcent autem quae jam ad corruptionem tendunt, et ut ait Plautus, misera conditione sunt, tantum pellis et ossa; quae talia sunt non nutriuntur. Haec qualitas solet triplici de causa accidere: aut propter imbecillitatem innati caloris, qui non potest mutare cibus, illumque concoquere et apponere, aut propter cibi inoboedientiam, duritiem, et contumaciam, qui non potest mutari, et haec una eadem est, improportio scilicet agentis in passum; secundo id fieri solet propter caloris excessum, qui membra carnemque liquat ut in febrili ardore; et tandem propter vasorum obstructionem, cum calor impeditur ne per corpus dilatetur. Cum autem parvum corpus habeat, parvaque membra vir pusillanimus, probabile est non ex caloris excessu, sed neque ex obstructione venarum, sed ex ejusdem imbecillitate, quam deinde sequitur etiam obstructio, macredinem corpori accidere.

  ¶   5

An forte passio haec est omnium qui temperiem frigidam et siccam nacti sunt, nam si pinguedo in calido et humido posita est, macredo, quae huic opposita est, in frigido et sicco ponetur. Cum ergo pusillanimus sit melancholicus cum pauco calore, ergo in ipso praevalet frigiditas et siccitas; at in quo praevalet siccitas et frigiditas, ille caret carne carnisque causa, quare macer est; ergo pusillanimus est macer. Quam passionem si in suas causas redigerimus, non aliunde quam a caloris debilitate et a materiae inoboedientia pendere concludemus.

  ¶   6

Est caloris opus extendere, frigoris corrugare, et terrestris materia frigida et sicca est, difficile dilatatur, quare melancholicus et pauco calore praeditus parva omnia membra habebit, oculos etiam; sed pusillanimus est melancholicus et pauco praeditus calore; sequitur igitur ut etiam parvos habeat oculos, neque solum parvos, sed etiam siccos, et quodammodo immobiles et attonitos, ut videantur illius oculi, quoad statum, et colorem, et siccitatem, referre oculos locustarum et cicadarum, qui duri dicuntur.

  ¶   7

Ultima passio pusillanimorum; eadem autem causa est hujus et ceterarum, nam cum totum corpus membraque omnia sint parva, est etiam operaepretium ut parva sit facies, si facies membrum est corporis; amplius melancholicus est pauco calore praeditus, ergo magnas extremitates habere non potest, ergo neque nasum, neque os, neque demum oculos, genas, mentum, aut frontem, tota igitur facies erit parva. Sed dices: si parva facies sequitur volubilem et mobilem hominem, quomodo sequetur etiam pusillanimum? At jam dictum est non esse absurdum quod idem signum duas sequatur potentias. Amplius cum pusillanimus sit timidus, parvo negotio de sententia decedit, in pejus semper omnia trahens, et fere de quacunque re agenda dubitans et desperans, quare non est absurdum si etiam mutabilitatis signum illi adsit.

  ¶   8

Dubitabitur iterum quomodo fieri possit ut pusillanimus sit melancholicus, nam si pusillanimus est mutabilis, melancholicus non est mutabilis, sed obstinatus, etenim ad terram refertur, quae dura est et sicca, ergo pusillanimus non est melancholicus. An respondendum melancholicum, antequam susceperit ullam impressionem et in potentia est ad oppositas, tunc parvo negotio movetur+, et quoniam prior species nondum illi adhaesit facile tollitur, est enim durae ac difficilis apprehensionis; at cum deinde susceperit bene, diu susceptam retinet sententiam. Sic ergo cum nondum persuasus vere est, etsi videtur aliis persuasus me-[183]lancholicus quoniam non contradicit, facile movetur; cum autem vere persuasus est, etsi non videatur persuasus, tunc difficile potest de sententia moveri ac mutari. Vel dicemus melancholicum non facile mutari ab his cum quibuis habet symbolum, ideo non facile a dolore, a maestitia ad bene sperandum et ad laetitiam traducitur; ex adverso facile mutatur ad ea ad quae habet inclinationem, facile enim de spe decidit, et facile ad timendum, et diffidendum, et ad dolendum traducitur. Vel rursus dicamus non propter melancholiam, sed propter pituitam quae cum melancholia juncta est pusillanimum facile quandoque mutari, eo quod timidus est.

  ¶   9

Non possum non credere quin mendum sit in textu, nam quis est iste Corinthius Leucadius? Sane utrumque nomen gentile est, alterum deductum a civitate, alterum a quadam insula quam olim Neriton dicunt nonnulli appellatam, quamvis aliter videatur Virgilius sentire. Sed quomodocunque res sit, nihil ad propositum nostrum facit.

  ¶   1

Partem hanc diversi diverse interpretantur, et textum esse mendosum negari non potest, nec Graecus minus quam Latinus. Putat Suessanus illas esse tres conditiones pusillanimi, qui nempe sint aleatores